B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

X bob. TAFAKKUR, MIYA, ONG VA SU N ’IY INTELLEKT
10.1. Odam miyasini o ‘rganish
Zamonaviy fanlarning ba’zilari butunlay takomillashgan bo‘lsa- 
da, boshqalari jadal rivojlanmoqda yoki endigina bunyodga kel- 
moqda. Bu tushunarli albatta, chunki fan, u o'rganuvchi tabiat kabi 
rivojlanib boradi. Odam miyasini va ruhiy jarayonlarning fiziologik 
jarayonlarga bog‘liqligini o'rganish tabiatshunoslikning istiqbolli so- 
halaridan biri hisoblanadi. Oliy nerv faoliyatini fizikaviy, kimyoviy 
usullar, gipnoz va hokazolar bilan o ‘rganish mumkin. Tabiiy-ilmiy 
nuqtayi nazardan qiziqarli bo‘lgan mavzular orasida quyidagilami 
ajratsa b o ia d i: miya markazlariga bevosita ta’sir o ‘tkazish, narkotik 
moddalar bilan (ayniqsa, LSD bilan) tajriba o ‘tkazish, xulq-atvomi 
masofadan turib kodlash (boshqarish).
Miyani o'rganishdan maqsad xulq-atvor mexanizmlarini tushu- 
nish va ularni boshqara bilishni o'rganishdir. Miyada sodir bo‘ layotgan 
jarayonlar haqida bilimga ega bo‘lish aql qobiliyatidan birmuncha 
durustroq foydalanish va psixologik komfortga (qulaylikka) erishish 
uchun zarur bo‘ladi.
Miya faoliyati haqida nimalarni bilamiz? 0 ‘tgan asrdayoq buyuk 
rus fiziologi I.M .Sechenovning yozishicha, fiziologiya tanada ro ‘y 
beruvchi ruhiy hodisalami asab jarayonlariga o ‘xshashligi haqidagi 
dalillarga egadir.
I.P.Pavlov tufayli bosh miyaning barcha funksiyalari (vazifalari) 
ni. shu jum ladan. ong va xotirani fiziologik usullar bilan o'rganishga 
erishildi.
Miyadagi neyronlargan, o ‘tkazuv yo'llari va sinapslardan iborat 
boshqaruv markazi deb qaraladi (odam miyasida o ‘zaro bog‘langan 
10 ta neyron mavjud).
Hozir esa miyani tajriba o ‘tkazib tekshirishning texnik imkoniyat- 
lari mavjud. Bunda elektr bilan ta’sir o ‘tkazish usuli yo'naltirilgan, bu 
usul yordamida xotiraga m as’ul hisoblangan miya bo'lim lari, masa- 
lalarni yechish, obrazlarni taniy bilish va h.k. o ’rganiladi. Ayni payt-
104

---

da masofadan turib ta ’sir o ‘tkazish ham mumkin boMadi. Fikr-zikr 
va his-tuyg‘ular hisoblanmish adovat, qo‘rquv, hayajon, rohatlanish, 
taniy bilish illyuziyasi, gallyutsinatsiyalar (vasvasalar) hayoldan ket- 
maydigan g ‘oyalarni paydo qilishi mumkin.
Zamonaviy texnika miyadagi bevosita rohatlanish markazlariga 
ta’sir o ‘tkazib, hech m ubolag‘asiz, odamni baxtli qilishi mumkin.
Keyingi o ‘tkazilgan tadqiqotlardan quyidagi hulosalarni chiqarish 
mumkin:
— birorta fe’l-atvor harakati (akti) hujayra darajasida manfiy po- 
tensiallar paydo bo‘lmasdan yuzaga kelmaydi, balki u potensiallar 
bilan birga davom etib boradi;
— miyadagi jarayonlar ikki xil bo'lishi mumkin: qo‘zg‘atuvchi va 
tormozlovchi jarayonlar shular sirasiga kiradi;
— xotira zanjir halqalari kabidir, bitti halqani tortib turib boshqa- 
larini ham tortib chiqarish mumkin;
— ruhiy energiya (kuch-quvvat) miya fiziologik faolligining 
yig'indisidan va tashqaridan olinadigan axborotdan tarkib topgan;
— iroda roli esa allaqachon yig‘ilib turgan mexanizmlarni hara- 
katga keltirishdan iborat.
Bosh miya ishlab turishida asimmetriya (nomuvofiqlik)ni aniq- 
lashni neyrofiziologiya qo‘lga kiritgan yutuqlarga kiritsa boMadi. 
Koliforniya texnologiya instituti professori R.Sperri 1950-yillar 
boshida anotomiyasi deyarli bir xil bo‘lgan