B. N. Oripov tasviriy san’at va uni 0 ‘qitish metodikasi

3. Dastgohli haykaltaroshlik 
— mustaqil m azm un va sujetga 
ega b o ‘lgan, san’atning boshqa turlariga kirmaydigan, ko‘rgazma 
zallari, uylar, korxona, o ‘quv-jam oat joylariga q o ‘yish uchun 
ishlangan haykallardir. Bunday haykallar kichikroq hajmda b o ‘lsa- 
da, unda inson psixologiyasi va ichki kechinm alari o ‘z ifodasini 
topadi. Shu boisdan bunday asarlar g‘oyat nozik his-tuyg‘ular 
bilan ifodalangan b o ‘ladi.
23

---

8- rasm. 
M.Musaboyev. Ulug‘bek. Monumental haykal.
H a y k alta ro sh lik n in g b u tu rig a 
byust
(o d am n in g yarim
beligacha ishlangan haykali) ham da 
terrakota
(loydan yasalib, 
pechda pishirilgan haykallar) kiradi.
Haykallar tuzilishi va ishlanish uslubiga ko‘ra dum aloq (uch 
o ‘lchovda ishlangan) va qabariq (relyef) usulida ishlangan 
turlarga b o ‘linadi.
Dumaloq 
haykal balandlik, eni va uzunlik o ‘lchovida ishlanib, 
u biron taglik (dastgoh) ustiga qo‘yib bajariladi.
Qabariq 
(relyef) 
haykal 
faqat bir tomondan ko‘riladi. Chunki, 
u m a’lum bir tekislikka ishlanadi. 
Relyef 
usulida ishlanadigan 
haykallar ham o ‘z o ‘rnida ikkiga b o ‘linadi. U lar 
barelyef
va 
gorelyefi
.Ian iborat bo‘lib, 
gorelyef 
— tekislik yuzasidan ancha qabarib 
chiqqan b o ‘lsa, 
barelyefda 
tasvir yuza tekisligidan biroz (ya’ni 
ozroq) chiqqan bo‘ladi.

---

Toshkent metropoliteni bekatlarini bezatishda relyefdan keng 
foydalanilgan. Shuningdek, Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston Davlat 
kutubxonasi devoriga ishlangan shoir va yozuvchilaming port- 
retlari esa barelyef usulida ishlangan. Haykallar odatda bo‘yalmaydi. 
Lekin ayrim relyef usulida ishlangan dekorativ-m onum ental 
haykallarni b o ‘yash hollari uchraydi. Bu uning k o ‘rinishidagi 
ta ’sirchanlikni oshirish yoki asar sujeti va mazm unini kuchay- 
tirish yoki asaming o ‘rni, maydoni va ponaram ani rang uyg‘un- 
ligiga moslashtirish maqsadida qo‘llaniladi.
Haykaltaroshlikning tarixi boshqa san’at turlari kabi Qadimgi 
M isrdan boshlanadi. Haykaltaroshlik asosan Misr, Yunon, Rim, 
H indiston, Xitoy va 0 ‘rta Osiyo davlatlarida ju d a qadim dan 
m a ’lum. Bu san ’at Q adim gi M isr haykaltaroshi T utm osdan 
boshlab, jahon haykaltaroshlik san’atining rivojlanishiga o ‘zining 
m unosib hissasini q o ‘shib kelgan Polignot, Fidiy, Poliklet, 
M iron, Leoxar, Praksitel, Lisipp, Agesandr, Skopas, Mikelan- 
jelo, C hellini, Fizano, Leonardo da Vinchi, Pilon, G iberti, 
Gujon, Sansovini kabi buyuk haykaltaroshlar o ‘zlaridan xilma- 
xil yo‘nalishdagi klassik m aktablam i meros qilib qoldirdilar.
0 ‘zbek haykaltaroshligi XX asming 4 0 - 5 0 - yiilaridan boshlab 
shakllanib, juda sekinlik bilan rivojlanib keldi. 0 ‘zbekistonda 
haykaltaroshlikning rivojlanishida F.G rishchenko, D.Ryabichev, 
M .M usaboyev, D .R o ‘ziboyev, A .T oirov, X .H u sa n x o ‘jayev, 
A .A hm edov, Y .Shapiro, A .B oym atov, J.Q u ttim u ro d o v kabi 
rasso m lar x alq im izn in g o ‘tm ish i, tarixi, bugungi h a y o tin i 
o rig in al, obyektiv h o la td a , re a listik u slu b lard a ifo d a etib 
kelmoqdalar.
M ustaqillik yillarida A .Rahm atullayev, L.Ryabsov, I.Jab- 
borov, K. Jabborov, E.Aliyev, N.Bandeladze, P.Podosinnikov, 
RM irtojiyev, K. N orxo‘rozov, U.Mardiyev, A.Hotamov, J.Q ut­
timurodov, A.Boymatov, T.Tojiyev kabi rassomlar tinm ay ijod 
qilmoqdalar. U lar xalqimizning m ustaqillik yillarida erishgan 
yutuqlari, m eh n at shijoati h am da o ‘tm ish ajdodlarim izning 
barhayot siym olarini yuksak m ahorat bilan badiiy ifoda etib 
kelmoqdalar.
25

---