B. T. Musayev, K. R. Aliyeva, B. Narimanov O‘zbekiston respublikasining konstitutsiyaviy huquqi darslik toshkent – 2019

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining asosiy yo`nalishlari nimalardan iborat?
2. Xalq deputatlari Kengashi va hokim o`rtasida munosabatlar haqida gapirib bering.
3. Hokimning huquqiy maqomi haqida gapirib bering.
4. Fuqarolar yig‘ini qaysi organlardan iborat?

XVI mavzu. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati va prokuratura organlari

§ 1. Sud hokimiyatining tizimi va vazifasi
Barcha demokratik mamlakatlarda sud hokimiyatning alohida tarmog‘i sifatida e'tirof etilgan. O‘zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini tayyorlashda, sud hokimiyatini mustaqil hokimiyat sifatida o‘rnatishga alohida e'tibor berildi. Jahon mamlakatlari tajribasi o‘rganildi. Sud hokimiyatini tashkil etish, davlat hokimiyatini tashkil etishning ajralmas qismi deb qaraldi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106-moddasiga asosan,

O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etevchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi.

O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, harbiy sudlar, Qoraqalpog`iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar iqtisodiy va ma`muriy sudlari, fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, jinoyat ishlari bo`yicha tuman, shahar sudlari, tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari va tuman, shahar ma`muriy sudlaridan iborat.
Konstitutsiyaviy sudning asosiy vazifasi, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko‘radi. Boshqacha qilib aytganda u Konstitutsiyaning asosiy himoyachisidir.
Konstitutsiyamizning 109-moddasiga asosan, Konstitutsiyaviy sudga yana quyidagi vazifalar yuklangan. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi:

3. 
   
   O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari normalariga sharh beradi;
   

Konstitutsiyaviy sudning qarorlari matbuotda e'lon qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi. Ular qat'iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas.
“O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to'g'risida”gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi fuqarolarning huquq va erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirishda, ishonchli himoyasini ta'minlashda, jamiyatda qonun ustuvorligini qaror toptirishda konstitutsiyaviy odil sudlovning rolini yanada mustahkamlashga xizmat qildi. Mazkur qonunga asosan Konstitutsiyaviy sud konstitutsiyaviy qonunlarni, shuningdek, xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish to'g'risidagi qonunlarni mamlakat Prezidenti imzolaguniga qadar Konstitutsiyaga muvofiqligini aniqlash vakolati bilan ta'minlandi. Qayd qilindiki, Konstitutsiyaviy sudga har yili Oliy Majlis palatalariga va O'zbekiston Respublikasi Prezidentiga mamlakatdagi konstitutsiyaviy qonuniylikning holati to'g'risida axborot taqdim etish vakolatining ham berilganligi Konstitutsiya ustunligi printsipini ta'minlashning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi oliy sudi fuqarolik, jinoiy, iqtisodiy va ma`muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi.
U tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat'iy va O‘zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiydir.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudlari, viloyatlar, shaharlar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, harbiy sudlar, Qoraqalpog`iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar iqtisodiy va ma`muriy sudlari, fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, jinoyat ishlari bo`yicha tuman, shahar sudlari, tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari va tuman, shahar ma`muriy sudlaridan iborat.
Sudning vazifalari:

O'zbekiston Respublikasida sud O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to'g'risidagi xalqaro hujjatlarda e'lon qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini sud yo'li bilan himoya qilishga da'vat etilgan.

Harbiy sudlar

tumanlararo, tuman, shahar iqtisodiy sudlari va tuman, shahar ma`muriy sudlari

Konstitutsiyaning 111-moddasida “O'zbekiston Respublikasi Sud`yalar oliy kengashi sud`yalar hamjamiyatining organi bo'lib, u O'zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining mustaqilligi konstitutsiyaviy printsipiga rioya etilishini ta'minlashga ko'maklashadi. O'zbekiston Respublikasi Sud`yalar oliy kengashini tashkil etish va uning faoliyati tartibi qonun bilan belgilanadi” – deb qayd qilindi. Sud`yalar oliy kengashiga konstitutsiyaviy maqom berilganligi unga yuklatilgan vazifalarni mustaqil va samarali amalga oshirilishining muhim konstitutsiyaviy kafolati hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi sud`yalar hamjamiyatining organi bo'lib, u O'zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining mustaqilligi konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta'minlashga ko'maklashadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktyabrdagi “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi hamda
2017 yil 21 fevraldagi “O'zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi farmonlari sud-huquq sohasidagi ulkan islohotlarni boshlab berdi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2017 yil 6 aprelda imzolangan “O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o'zgartishlar va qo'shimcha kiritish to'g'risida”gi Qonunga binoan O'zbekiston Respublikasida sud tizimini takomillashtirish va uning faoliyati samaradorligini oshirish, sud`yalar korpusini yanada mustahkamlash va sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80, 81, 83, 93, 107, 110, 111-moddalariga tegishli o'zgartish va qo'shimchalar kiritildi.
Mazkur konstitutsiyaviy o'zgartishlar mamlakatimizda sud tizimini yanada chuqur isloh qilish, demokratlashtirish, odil sudlovning samaradorligini oshirish uchun asos yaratdi. Unga ko'ra O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo'jalik sudlari fuqarolik, jinoiy, ma'muriy va iqtisodiy sud ishi yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organi – O'zbekiston Respublikasi Oliy sudiga birlashtirildi. Shuningdek, sud tizimida iqtisodiy va ma'muriy sudlar tuzildi hamda konstitutsion maqomga ega bo'lgan O'zbekiston Respublikasi Sud`yalar oliy kengashining tashkil etildi.
Sudyalar oliy kengashi raisi lavozimi Prezidentning taqdimiga binoan Senat tomonidan tayinlanish Oliy Majlis yuqori palatasining mutlaq vakolatiga kiritildi. 2017 yil 7 aprelda qabul qilingan “O'zbekiston Respublikasi Sud`yalar oliy kengashi to'g'risida”gi qonunda Kengash rais, rais o'rinbosari, uning a'zolari va kotibidan – jami yigirma bir nafar kishidan iborat tarkibda sud`yalar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, fuqarolik jamiyati institutlari vakillari va huquq sohasidagi yuqori malakali mutaxassislar orasidan shakllantirilishi belgilab qo'yildi. Kengashning o'n bir nafar a'zosi Kengash raisining taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan sud`yalar orasidan tasdiqlanadi. Kengashning ushbu a'zolaridan bir nafari Qoraqalpog'iston Respublikasi sudlarining sud`yalari orasidan tasdiqlanadi. Kengashning raisi, kotibi va sud`yalar orasidan tasdiqlangan o'n bir nafar a'zosi o'z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi, Kengashning qolgan sakkiz nafar a'zosi, shu jumladan Kengash raisining o'rinbosari o'z faoliyatini jamoatchilik asosida amalga oshiradi.