6.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini rag’batlantirish va
qo’llab quvvatlash tizimi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda kichik biznes
muhim o‘rin tutadi. Mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlari va sohalarida
kichik bozor tuzilmalarining shakllanishi istisnosiz iqtisodiy jarayonlarning jahon
iqtisodiy tendentsiyalariga mos keladi, chunki dunyoning barcha mamlakatlarida
deyarli barcha mamlakatlarda juda ko'p turli xil profildagi kichik korxonalar
ishlaydi. tarmoqlar. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston iqtisodiyotida yirik va kichik
korxonalar, shuningdek, shaxsiy va oilaviy mehnatga asoslangan faoliyat bir vaqtda
faoliyat ko‘rsatmoqda. Korxonalarning hajmi tarmoqlarning o'ziga xos
xususiyatlariga, ularning texnologik xususiyatlariga va masshtab effektining
ta'siriga bog'liq. Yuqori kapital sig'imli va sezilarli ishlab chiqarish hajmlari bilan
bog'liq bo'lgan tarmoqlar va yirik korxonalarni talab qilmaydigan tarmoqlar mavjud,
aksincha, ularning kichik o'lchamlari afzalroqdir. Zamonaviy iqtisodiyot turli
miqyosdagi - yirik, monopol tuzilmalarga moyil bo'lgan va ko'plab omillar ta'sirida
shakllanadigan kichik tarmoqlarning murakkab kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi.
Bir tomondan, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning barqaror tendentsiyasi ishlab
chiqarishning kontsentratsiyasi hisoblanadi. Bu yirik moddiy, moliyaviy, mehnat
resurslari va malakali kadrlarga ega yirik firmalardir. Ular eng muhim texnologik
siljishlarni belgilab beruvchi yirik ilmiy-texnik ishlanmalarni amalga oshirishga
qodir. Boshqa tomondan, so'nggi paytlarda kichik biznesning misli ko'rilmagan
o'sishi, ayniqsa, hali katta kapital, katta hajmdagi asbob-uskunalar va ko'plab
ishchilarning kooperatsiyasini talab qilmaydigan sohalarda aniqlandi. Ayniqsa,
bilim talab qiladigan ishlab chiqarish turlarida, shuningdek, xalq iste’moli tovarlari
ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlarda kichik korxonalar ko‘pdir.
Kichik ishlab chiqarish shakllarining samarali faoliyat yuritish imkoniyati
ularning yirik ishlab chiqarishga nisbatan bir qator afzalliklari bilan belgilanadi;
mahalliy bozorlarga yaqinlik va mijozlar ehtiyojlariga moslashish; yirik firmalar
uchun foyda keltirmaydigan kichik partiyalarda ishlab chiqarish; boshqaruvning
ortiqcha bo'g'inlarini istisno qilish va hokazo.Kichik ishlab chiqarishga ishlab
chiqarish va shaxsiy iste'mol sohasidagi talabni differentsiallashtirish va
individuallashtirish yordam beradi. O'z navbatida, kichik va o'rta ishlab chiqarishni
rivojlantirish iqtisodiyotni tiklash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi: raqobat
muhiti rivojlanmoqda; qo'shimcha ish o'rinlari yaratiladi; tizimli tuzatish faolroq
davom etmoqda; iste'mol sektori kengayib bormoqda. Kichik korxonalarning
rivojlanishi bozorni tovar va xizmatlar bilan to‘ldirishga, eksport salohiyatini
oshirishga, mahalliy xomashyodan samarali foydalanishga olib keladi .
Kichik korxonalarning mehnatdan foydalanish ko'lamini kengaytirish, nafaqat
ish bilan ta'minlash, balki birinchi navbatda aholining tadbirkorlik faoliyati, uning
ijodiy kuchlarini joylashtirish va bo'sh ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish
uchun yangi imkoniyatlar yaratish qobiliyati katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi
Qonunining 5-moddasiga asosan kichik biznes sub’ektlari: yakka tartibdagi
tadbirkorlar; ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha
yillik soni yigirma nafardan, xizmat ko‘rsatish va boshqa noishlab chiqarish
tarmoqlarida – o‘n nafardan, ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanishda band
bo‘lgan mikrofirmalar; besh kishi; quyidagi tarmoqlarda band boʻlgan ishchilarning
oʻrtacha yillik soniga ega boʻlgan kichik korxonalar: yengil va oziq-ovqat sanoati,
metallga ishlov berish va asbobsozlik, yogʻochga ishlov berish, mebel sanoati va
qurilish materiallari sanoati – yuz kishidan koʻp boʻlmagan; mashinasozlik,
metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va sanoat va ishlab chiqarishning boshqa
tarmoqlarida — ellik kishidan ko‘p bo‘lmagan; fan, ilmiy xizmatlar, transport,
aloqa, xizmat ko‘rsatish (sug‘urta kompaniyalari bundan mustasno), savdo va
umumiy ovqatlanish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida — yigirma besh
kishidan ko‘p bo‘lmagan. Kichik biznes subyektlari xodimlarining o‘rtacha yillik
soni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda belgilanadi. Bunda unitar (sho'ba)
korxonalar, filiallar va vakolatxonalardagi xodimlar soni ham hisobga olinadi.
Faoliyatning bir necha turlari bilan shug'ullanuvchi (diversifikasiyalangan) yuridik
va jismoniy shaxslar yillik aylanmada eng katta ulushi bo'lgan faoliyat turi
mezonlariga ko'ra kichik biznes sub'ektlari sifatida tasniflanadi .
Yuqoridagi tijorat tashkilotlariga O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlarida kichik biznes sub’ektlari uchun nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar
va huquqlar ularning vakolatli tashkilotlarga (davlat soliq va bojxona organlari,
davlat statistika organlari, banklar va boshqalar) murojaatlari asosida taqdim etiladi.
imtiyozlar, kafolatlar va huquqlarning xususiyatidan kelib chiqqan holda, ular kichik
biznes sub'ektlari ekanligi to'g'risida yozma xabarnoma bilan. Xabarnomaning
toʻgʻriligi uchun javobgarlik xabarnomani taqdim etgan shaxslar zimmasiga
yuklanadi. Mikrofirma va kichik tadbirkorlik sub’ekti belgilangan o‘rtacha yillik
sondan oshib ketgan taqdirda, ular ortiqcha ruxsat etilgan davr va keyingi uch oy
uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va huquqlardan
mahrum etiladi. Butun dunyoda kichik biznes muhim rol o'ynaydi. So'nggi bir necha
yil ichida G'arbiy Evropa, AQSh va Yaponiyada kichik biznes katta ahamiyatga ega
bo'lib, u ko'plab kichik va o'rta korxonalar kombinatsiyasidan iborat. Ularning asosiy
qismini 20 kishidan ortiq bo'lmagan eng kichik korxonalar tashkil etadi. Kichik
korxonalar yangi ish o'rinlari o'sishining 2/3 qismini ta'minlaydi, bu esa ushbu
mamlakatlarda ishsizlikni sezilarli darajada qisqartirdi .
O‘zbekistonda maksimal qulay sharoitlar va ishbilarmonlik muhiti, imtiyoz
va preferensiyalar yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal
rivojlantirishni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning mamlakatimiz
iqtisodiyotidagi ulushini oshirish bo‘yicha tizimli izchil chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Bu sohaning jadal rivojlanishi ichki bozorni raqobatbardosh va sifatli
mahsulotlar bilan to‘ldirish, birinchi navbatda yoshlar uchun yangi ish o‘rinlari
yaratish, shu asosda aholi daromadlari va daromadlarini oshirishni ta’minlash
masalalarini ham muvaffaqiyatli hal etish imkonini bermoqda. xalq farovonligini
oshirish. Kichik biznes uchun yaratilgan keng imkoniyatlar qishloqda sanoat ishlab
chiqarishini tashkil etish, korxonalarni rivojlantirish, ichki bozorni sifatli va
raqobatbardosh mahsulotlar bilan to‘ldirish, xizmat ko‘rsatish va servis sohasini
yaxshilash, aholi bandligi va aholi bandligini oshirishda o‘z ifodasini topmoqda.
aholi farovonligi. Kichik biznes harakatchan bo‘lib, bozor o‘zgarishlari va iste’mol
talabiga nisbatan tez javob beradi, yangi ish o‘rinlari yaratish, aholi ehtiyojlariga
javob beradigan mahsulot va xizmatlar bozorini kengaytirish, umuman, iqtisodiyotni
yanada rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Ayni paytda tadbirkorlik faoliyatini
yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘lgan tadbirkorlar ikki kun ichida ruxsatnoma olish
imkoniyatiga ega. Bu davr rivojlangan mamlakatlarda amaldagi mezonlarga mos
keladi. “Yagona darcha” tamoyilini joriy etish tadbirkorlar uchun juda foydali.
Tadbirkorlik subyektlarini muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulash,
eksport mahsulotlarini bojxona rasmiylashtiruvidan o‘tkazish tartiblari
soddalashtirildi va tannarxi arzonlashtirildi. Tadbirkorlik subyektlarida ro‘yxatga
olingan kundan boshlab uch yil mobaynida rejali tekshirishlar o‘tkazish taqiqlangan
tartib joriy etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan soliq
va moliyaviy hisobotlarni taqdim etishning elektron tizimiga bosqichma-bosqich
o‘tish amalga oshirilmoqda .
Kichik biznes subyektlarini davlat xaridlariga jalb etishning yangi
mexanizmini mahalliy va xorijiy ekspertlarning fikricha, strategik nuqtai nazardan
mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiya qilishning yangi bosqichi, deyish mumkin.
Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 7-fevraldagi “Davlat
xaridlari tizimini optimallashtirish va ularga kichik biznes subyektlarini jalb qilishni
kengaytirish to‘g‘risida”gi qarorini alohida ta’kidlash lozim. Unga ko‘ra, 2011-yil
1-apreldan boshlab tovarlar, ishlar va xizmatlarni davlat xaridlarining yangi
mexanizmi kuchga kirdi. Davlat xaridlarining yangilangan tartibi nafaqat kichik
biznes sub’ektlari uchun tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berish bo‘yicha
tenderlarda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish kafolatlariga asoslanadi, balki
potentsial yetkazib beruvchilar o‘rtasida sog‘lom raqobat va bitimlarning
shaffofligini yanada rivojlantirishga qaratilgan. . “Davlat xaridlari bo‘yicha
tenderlarni o‘tkazishda, boshqa shartlar teng bo‘lgan holda, kichik biznes
sub’ektlariga ustunlik beriladi”, “Davlat byudjeti va boshqa markazlashtirilgan
manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan qiymati 500 million so‘mgacha bo‘lgan
ob’ektlarni qurish va rekonstruksiya qilish uchun pudratchi tanlash. , faqat kichik
biznes sub’ektlari o‘rtasida amalga oshiriladi”, — davlatimiz rahbarining qarorida
kichik biznesning yetakchi roli belgilab berilgan. Shunga ko‘ra, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik vakillariga munosabat tubdan o‘zgarmoqda. Bugun ular
davlatning teng huquqli sheriklari sifatida harakat qila boshladilar. Qabul qilingan
dastur doirasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining tashqi
iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish, shuningdek, ularning eksport
salohiyatini oshirish, eksport mahsulotlarini mintaqaviy va jahon bozorlariga olib
chiqishga ko‘maklashish masalalari hal etilmoqda. Kichik biznes barcha rivojlangan
mamlakatlarda qo'llab-quvvatlanadi. Bu holat kichik biznes ijtimoiy zarur mehnatni
tashkil etishning yangi shakli sifatida O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy
manfaatlariga javob berishini tasdiqlaydi. Ushbu faoliyat butun mamlakat
iqtisodiyoti uchun ham, har bir fuqaro uchun ham birdek foydalidir va shuning
uchun ham davlat tomonidan munosib e'tirof va qo'llab-quvvatlanadi. Kichik
korxonalar ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida qo'shimcha mehnatni o'z ichiga
oladi, bu esa yangi qadriyatlarni yaratadi, milliy daromad va milliy boylikni
oshiradi. Kichik biznes shunday rivojlanish manbaiki, O‘zbekiston hozir ham,
kelajakda ham rad eta olmaydi .
Dostları ilə paylaş: |