B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish

 
7.2. Monopoliya va uning vujudga kelish sabablari . 
 
“Monopoliya” atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan 
(ya‘ni, grekcha “monos” – yagona, bitta, va “poleo” - sotaman) tarkib topadi, biroq 
uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqoladi . 
Monopoliya – монопол yuqori narxlarni o’rnatish hamda monopol yuqori foyda 
olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan 
hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning 
birlashmalari bo’lib, monopoliyalarning vujudga kelishining moddiy asosi ishlab 
chiqarishning to’planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to’planishi ishlab 
chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik 
korxonalarda to’planishini namoyon etadi. Asosiy sabab – olinayotgan foyda 
hajmining ko’payishi hisoblanadi, foydaning (qo’shimcha mahsulot) bir qismi 
kapitallashtirib boriladi.Kapitalning to’planishi – bu qo’shimcha qiymatning bir 
qismini jamg’arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Ya‘ni, 
korxonadagi ishchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta 
ishlanayotgan xom ashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi . 
Kapitalning to’planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada 
to’ldiriladi. Kapitalning markazlashuvi – bu bir kapital tomonidan boshqa birining 
qo’shib olinishi yoki bir qancha mustaqil kapitallarning aktsiyadorlik jamiyati 
shaklida ixtiyoriy birlashishi orqali kapital hajmining o’sishidir . 
Monopoliyalarning turlari quyidagilardan iborat:1. Bozorni qamrab olish 
darajasiga ko’ra: 
a) sof monopoliya; 
b) oligopoliya; 
v)monopoliya.
Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining 
narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi. 
Masalan, O’zbekistonda sof monopoliyalar sifatida “O’zbekiston havo yo’llari” 
DAK, “O’zbekiston temir yo’llari”DAK, toshkent aviatsiya ishlab chiqarish 
birlashmasi shular jumlasidandir.Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab 
chiqaruvchi yoki sotuvchining narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi 
hukmronlik holati hisoblanadi. Oligopolist–ishlab chiqaruvchilarga O’zbekistonda 

---

tsement (asosan, Bekobod, Kuvasay, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), 
ko’mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (SHargun) va Boysun 
(To’la) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin. 
Monopoliya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko’p bo’lib, 
ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste‘molchisi yoki xaridori mavjud bo’lgan 
sharoitdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi. Bunga “O’zDEUavto” korxonasi 
yaqqol misol bo’la oladi.2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga