Babayeva d. R

119

---

Ilk yoshdagi ijtimoiy rivojlanish vaziyati va uning genetik
vazifasi.
Bola hayotining birinchi yili oxiriga kelib erishgan natijalari yangi 
ijtimoiy rivojlanish vaziyatini qurishni talab qiladi. Bu bolaning katta 
odam bilan birgalikdagi faoliyatiga oid vaziyatdir. Ushbu birgalik­
dagi faoliyat mazmuni - predmetlardan foydalanishning jamoatchilik 
tomonidan ishlab chiqilgan usullarini o‘zlashtirishdan iborat (bola 
qoshiq bilan ovqatlanishni, stakandan ichishni, rasm chizishni, stul- 
chaga o‘tirish va hokazolami o ‘rganadi).
Dialog jadal rivojlanishda davom etadi, zero, kattalar bilan bevo- 
sita muloqotsiz predmetli faoliyat mumkin emas. Predmetli faoliyat 
bilan bog‘liq dialog faqat emotsionalligicha qolmaydi, u nutqiy dia- 
logga aylanadi. Shunday qilib, ilk yoshdagi bosh vazifa narsalardan 
foydalanishning insoniy usullarini o‘zlashtirish va nutqni rivojlanti- 
rishdan, iborat bo‘ladi.
, Bola narsalar bilan harakat qilar ekan, hayotining ikkinchi yiliga 
kelib, ulaming jismoniy (hajmi, shakli, rangi) va dinamik xususiyatla- 
rini, masofayiy munosabatlarini (yaqin, uzoq), butun narsani qismlarga 
ajratisb va qismlardan butun narsani yig‘ishni (piramida, matrushka 
kabi o'yinchoqlami qismlarga ajratadi va qayta yig‘adi) o‘zi uchun 
kashf qiladi. Biroq bola narsalar bilan qanchalik ko‘p harakat qilma- 
sin, u baribir ularni amalda qo‘llashning jamoatchilik tomonidan ishlab 
chiqilgan usullarini (qoshiq bilan ovqat yeyiladi, bo‘tqa aralashtirila- 
di; sochiqqa qo‘llar, yuz artiladi; qalam bilan rasm chiziladi va h.k.) 
mustaqil ravishda kashf qila olmaydi. Narsalaming vazifasi va ularni 
amalda qo‘llash usullarini bolaga kattalar o‘rgatadilar.
2. 
Bolalarga dialogik nutqni o‘rgatish usullari. 
Dialogga 
bo‘lgan ehtiyoj, predmetli harakatlami o‘zlashtirish bolaning o‘z faol 
nutqini ham talab qiladi. Nutq asosida umumlashtirishlar, fikrlash- 
ning ramziy vazifasi, ya’ni real narsalaming o‘mini almashtira olish 
hamda o‘mini bosuvchi narsalar va til belgilari bilan amallar baja- 
rish qobiliyatlari rivojlanadi. Biroq nutqqacha predmetli harakatlami 
aynan bir narsa bilan turli harakatlami yoki turli narsalar bilan aynan 
bir xil harakatni bajarish, juftlik o‘yinlami rivojlantirish va umum- 
lashtirishga oid uzoq yo‘lni bosib o‘tishga to‘g‘ri keladi.
120

---

Bola uchun katta yoshli odam - bitmas-tuganmas ijobiy emotsi- 
yalar, qiziqarli taassurotlar va borgan sayin so‘z muhim ahamiyatga 
ega bo‘lib boradigan o‘yinlar manbai hisoblanadi. Kattalar bilan dia­
logga kirishish, narsalar va o‘yinochqlarga egalik qilishga intilarkan, 
bola ushbu maqsadlarga erishish uchun so‘zdan foydalanish haqidagi 
chaqiriqqa javob beradi, ba’zida o‘zi tashabbus ko‘rsatib, fikr bildi- 
radi. Katta yoshli odam bola bilan dialogga kirishadi, bolaning bir 
so‘zli fikrlarini grammatik jihatdan to‘liq shakllantirilgan iboraga 
aylanatirish orqali uning kamchiliklarini «tuzatadi» (Temur dada- 
sining mashinasini ko‘rib qoldi: «Bi-bi, dada». Ona: «Dadasining 
mashinasi. Ketdik, dadaga boramiz»).
Bola tilni faol o‘zlashtiradi. So‘z ortida turgan tasawur yagona 
o‘xshashlikdan («lyalya» - katta va kichik qo‘g‘irchoq) ko‘proq 
o‘xshatishlargacha, keyinroq esa nisbatan aniq umumlashtirmalar- 
gacha («mol» so‘zidan sigir, qo‘y, echki va ot-eshaklarni ifodalash- 
da foydalanishdan boshlab keyinchalik «mol» so'zini faqat sigir va 
buzoqchalarga nisbatan qo‘llashgacha) rivojlanadi. Ayni bitta so‘z 
yordamida ko‘p obrazli munosabatlar ifodalanadi («nanna» so‘zi 
bir vaqtning o‘zida «bu non», «non bering», «non tushib ketdi» kabi 
ma’noiami anglatishi mumkin va h.k.). Bola asta-sekin bu munosa- 
batlami grammatik jihatdan rasmiylashtirilmagan ikki so‘zli, keyin­
roq esa uch so‘zli gaplar orqali ifodalashni o‘rganadi. Ikkinchi yil- 
ning oxiriga kelib, dastlabki grammatik shakllar paydo bo‘ladi. Bola­
ning so‘z zaxirasi ortadi. 1 yoshu 6 oyda uning so‘z zaxirasi 30—40 ta 
so‘zni tashkil qilishi lozim. Fikrlar asosan bir tarkibli gaplardan iborat 
boiadi. Bunda nonutqiy dialog vositalari (ifodali harakat, bevosita 
namoyish qilish, ko‘zlaming to‘qnashuvi, mimikalar, imo-ishoralar