Babayeva d. R

va 
boshq) hamon hukmron bo‘ladi. Bola maishiy vaziyatlar ma’nosini 
va 
ularda qo‘llanilayotgan nutq mazmunini tushunib yetadi.
2 
yoshga kelib bolaning so‘z zaxirasi 200-300 tagacha o‘sadi. Uning 
fikrlari grammatik jihatdan rasmiylashtirilmagan ikki-uch tarkibli 
iboralardan iborat bo‘ladi. Bola bilan katta yoshli odam bevosita dialog­
ga 
kirishgan vaziyatda esa nutqiy dialog yetakchi dialog turiga aylanadi.
Bola hayotining uchinchi yiliga kelib nutq rivojlanishi ko‘proq 
keng qamrovli vazifalar doirasida, eng awalo, katta yoshli yaqin qa-
121

---

rindoshlari va bolalar bilan munosabatga kirishish hamda ular bilan 
birgalikda harakat qilish (nutqning kommunikativ vazifasi), atrof- 
olamni bilish (nutqning intellektual vazifasi) orqali davom etadi. Bola 
nutqiy dialogning asosiy shaklini - dialogik nutqni o‘zlashtiradi. U 
tashabbus ko'rsatib fikr bildirishni, savollar berishni, javob kutishni, 
o‘zi ham savollarga javob berishni, atrofdagilarga iltimos va taklif- 
lar bilan murojaat qilishni o‘rganadi. Bola o‘z istak-xohishlari, his- 
siyotlari, fikrlarini ifodalash, kutilayotgan natijalarga erishish uchun 
So‘zlardan foydalanadi. Biroq, bola tomonidan foydalanilayotgan 
so‘zlar fonetik jihatdan ancha nomukammal bo‘lib, u keng qamrovli 
ma’nolami anglatadi. So‘z va predmetli harakatlami qo‘llash, ular bi­
lan mos ravishda harakat qilish orqali katta yoshli kishi bola bilan 
o‘zaro bir-birini tushunishini va uning tilini boyitishni yo‘lga qo‘yadi.
Bola tashabbus ko‘rsatish orqali dialog subyekti, teng huquqli 
hamkor sifatida chiqadi. 0 ‘zini tushunishlariga intilish, o‘z istak- 
xohishlarining bajarilishiga erishish bolani to‘g‘ri so‘zlashga majbur 
qiladi. Ushbu yoshda tengdoshlari bilan dialogga kirirish emotsiona! 
aioqa o‘matish va o‘z shaxsiga e’tibomi jalb qilishga yordam beradi: 
bolalar bir-birlari bilan o‘ynash jarayonida o‘z harakatlarini nutq. 
bilan sharhlab boradilar, ammo hozircha ular bir-biriga to‘g‘ridan- 
to‘g‘ri yuzlanib, murojaat qilmaydilar. 
'
Bola hayotining uchinchi yiliga kelib bolaning til muhitidagi faol 
yo‘naltimvchi faoliyati boshlanadi. Bu quvonchli kechinmalar ta’sin 
ostida vujudga keladigan tovushlar bilan turli o‘yinlarda («shovqin- 
li qo‘shiqlar») va oddiy so‘z ijodkorligida («golf-molflar», «o‘yin- 
po‘yin» va boshq.) ko‘rinadi.
Bu yoshda u kattalar bilan dialogda ko‘rgazmali-taassurotli vazi­
yatga tayanmagan holda o‘z taassurotlarini nutqda ifodalay bosh­
laydi. Bolalar o‘zlari o‘qib chiqqan kitoblari, tinglagan ertaklari va 
o‘zlarining ilgarigi tajribalari haqida (Mustaqillik maydoniga, hayvo- 
not bog‘iga uyushtirilgan sayohat, qorbobo sovg‘alari va boshqalar 
haqidagi xotiralar) fikr bildira boshlaydilar.
Bola hayotining ikkinchi yilida nutqiy rivojlantirish vazifalari: 
Nutqni tushunish. Bolaga eng oddiy, uning o‘ziga tanish bo‘lgan maishiy 
vaziyatlar, jarayonlar va o‘yin vaziyatlarini ochib bemvchi oson tu-
122

---

shuniladigan so‘zlar va oddiy iboralar zaxirasini kengaytirish. Odam- 
lar, xonadagi va undan tashqaridagi narsalar, hayvonlar, o‘simliklar, uy- 
joylar va ularning vazifasini ifodalovchi so‘zlar zaxirasini asta-sekin 
kengaytirib borish. Old ko‘makchilar va ravishlar yordamida ifoda 
qilinadigan vaziyatlami tushunishni (ikkinchi yarim yillikda), buyum­
lar sifati, ularning hajmi va rangini belgilovchi so‘zlami tushunishni 
shakllantirish. Kattalaming mazmuniga ko‘ra bog‘langan 2-3 ta hara- 
katdan iborat bo‘lgan topshiriqlarini diqqat bilan tinglash, tushunish va 
bajarishni o‘rgatish (.. .koptoktti ol va menga uzat).
Barcha rejimli vaziyat jarayonlarida ishonch bildirilgan his-haya- 
jonli dialogni yo‘lga qo‘yish. Bola imkoni bo‘lgan har qanday nutqiy 
ko‘rinishlar va vokallashuvlaming paydo bo‘lishiga ko‘maklashish. 
Imo-ishoralar va yuz ifodasi bilan bir qatorda istak-xohishlami ifoda­
lash va atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatlami yo‘lga qo‘yish uchun 
zarur bo‘lgan so‘zlardan foydalanishga; turli sabablar bilan kattalai 
va bolalarga murojaat qilish: savol berishga; ko‘rganlarini bir nechta 
so‘zlarda hikoya qilib berishni o‘rganishga (yil oxirida) undash.
Bolalaming kishilami ularning yoshi va jinsiga mos holda belgi­
lovchi so‘zlardan, xonadagi v i xonadan tashqaridagi buyumlardan, 
ayrim hayvonlardan va o‘simlMardan, atrofdagi kishilar va hayvon­
lar harakatlaridan, notirik va t rik obyektlardan, ayrim mehnat hara- 
katlaridan foydalanishlari uchun tegishli holatni vujudga keltirish.