Baholash ishi

3. Investitsion loyihalarni tahlil qilish usullari
Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda investitsiyalarni baholashning turli loyihalarga qo’yilgan mablag’larning foydaliligini taqqoslashga asoslangan usullari ko’p qo’llaniladi. Bunda u yoki bu loyihaga investitsiya qilishning muqobil varianti bo’lib boshqa obyektlarga mablag’ sarflash, shuningdek mablag’larni ma’lum foiz bilan bankka qo’yish yoki ularni qimmatli qog’ozlarga aylantirish imkoniyatlari hisoblanadi.
Investitsiya loyihalarini baholashda besh asosiy uslubdan keng foydalaniladi. O’z navbatida bu uslublarni ikki guruhga aratish mumkin:

1. 
   Diskontlash konseptsiyasini qo’llashga asoslangan uslublar:
   

• sof joriy qiymatni aniqlash uslubi;
• investitsiyalarning rentabellik darajasini aniqlash uslubi;
• ichki foyda me’yorini aniqlash uslubi.

2. 
   Diskontlash konseptsiyasini qo’llashni ko’zda tutmagan uslublar:
   

• investitsiya loyihalariga sarflangan mablag’larni qoplash davrini aniqlash uslubi;
• investitsiyalarning buxgalteriya rentabelliligini aniqlash uslubi.
Ushbu uslublarni ko’rib chiqishdan oldin shuni ta’kidlash zarurki, har beshala uslub investitsiyalarning mutlaq samaradorligini aniqlash usuli sifatida ko’rib chiqiladi. Ya’ni har bir investitsiya loyihasini amalga oshirish firmaning boshqa loyihalarga investitsiya sarflash imkoniyatlariga ta’sir etmaydi, degan shartga amal qilinadi.
Bunday shartning kiritilishiga sabab shuki, amalda ko’pchilik investiya loyihalarining amalga oshirilishi boshqa loyihalarni amalga oshirish imkoniyatlarini pasaytiradi yoki mutlaqo yo’qqa chiqaradi.
Bunday investitsiya loyihalari o’zaro konfliktli loyihalar deyiladi. O’zaro konfliktli loyihalar jumlasiga shuningdek, firmaning ma’lum bir pirovard maqsadiga erishishning turli yo’llarini ko’zda tutuvchi loyihalar kiradi.
Investitsiya loyihalarini moliyaviy - iqtisodiy baholashda pul oqimlarini diskontlashga asoslangan uslublari.
Sof joriy qiymat - NPV (ingl. net present value). Sof joriy qiymat ko’rsatkichi loyiha amalga oshirilishi natijasida firma boyligi qanchaga ko’payganini xarakterlaydi. Sof joriy qiymatga asoslangan holda investitsiyalarni tahlil qilish usuli quyidagi ikkita shartdan kelib chiqadi:
• har qanday korxona yoki firma o’z boyliklarini oshirishga harakat qiladi;
• har xil vaqtda sarflangan mablag’lar bir xil qiymatga ega bo’lmaydi.
Sof joriy qiymat bu diskontlangan pul tushumlari bilan (albatta investitsiya natijalarida vujudga kelgan) diskontlangan xarajatlarining farqidir.
Agar boshlang’ich investitsiya mablag’larini , t-davr oxiridagi pul tushumlarini deb belgilasak, u holda sof joriy qiymatni aniqlashni ko’rib chiqamiz.
Agar sof joriy qiymat (NPV) musbat miqdorga ega bo’lsa bu loyiha uchun qilinadigan investitsiya samaralidir.
Ayrim hollarda «uzoq» muddatli investitsiya sarf etilib uzoq muddat ichida pul tushumlari vujudga keladi. Ya’ni pul oqimi birdaniga emas bir necha yilga cho’ziladi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
(1);⁵
Investitsiyalar samaradorligini NPV asosida aniqlash usuli keng tarqalganiga sabab bu ko’rsatkichning dastlabki shart-sharoitlar turli kombinatsiyalarida barqaror, o’zgarmay turishidir. NPV investitsiyalashning ushbu varianti firma boyligi o’sishiga olib keladimi, degan savolga javob bersa-da, bunday o’sishning nisbiy o’lchamlari haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Bunday ma’lumot esa investor uchun juda zarur. Bu kamchilikni to’ldirish uchun boshqa bir ko’rsatkich investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulidan foydalaniladi.
Investitsiya rentabelligi RI (ingl. profitability index) qilingan har bir so’m investitsiyaga qanday darajada foyda olinganligini, yoki investor boyligi qanchaga ko’payganini ifodalaydigan ko’rsatkichdir. Ko’pincha, foyda me’yori, deyiladigan bu ko’rsatkichni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
(2);⁶
Bunda: - dastlabki investitsiya summasi;
CF - pul tushumlari;
t - davr.
Agar NPV musbat bo’lsa, PI albatta 1 dan katta bo’ladi. Demak, PI 1 dan katta bo’lsa, investitsiyalar samarali hisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, PI investitsiyalarning mutlaq samaradorligi ko’rsatkichi bo’lishi bilan birga investitsiya loyihalarini yana ikki jihatdan turib baholash imkonini beradi.
Birinchidan, bu ko’rsatkich yordamida loyihaning barqarorligi darajasini tekshirib ko’rish mumkin. Ya’ni PI qancha katta bo’lsa, loyihaning mustahkamligi (barqarorligi darajasi) shuncha katta bo’ladi. Bunday loyiha sharoitlar o’zgarishi ta’sirida darhol foyda keltirmaydigan loyihaga aylanib qolmaydi.
Ikkinchidan, PI mutaxassislarga turli investitsiyalarni ularning samaraliligi nuqtai nazaridan taqqoslash imkonini beradi.
Ichki foyda me’yori (ingl. Internal rate of return - IRR) - daromadlilikning shunday me’yoriki, unda pul tushumlarining diskontlangan qiymati pul chiqimlarining diskontlangan qiymatiga teng bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, IRR loyiha bo’yicha investitsiyalashdan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarning diskontlangan qiymatiga teng bo’lishini ta’minlovchi koeffitsientdir.
Shunday qilib, IRR - diskont koeffitsientining shunday miqdoriki, bunda NPV 0 ga teng bo’ladi. Buni grafikda quyidagicha tasvirlash mumkin: