Baholash ishi

4-rasm. Tijorat risklarining turlari.¹⁶
Zararsizlik nuqtasi tahlili investitsiya dizaynining ajralmas qismidir. Bu ishlab chiqarishning turli darajalarida xarajatlar va daromadlar o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganishning analitik yondashuvidir. Ushbu tahlil kundalik menejment uchun ham foydalidir, chunki u moliyaviy tahlilchilarga mahsulot bahosi, ishlab chiqarish va sotish hajmi va xarajatlaridagi o’zgarishlarning taʼsirini tahlil qilish, shuningdek, foyda, zarar va pul oqimlarilarni prognozlash orqali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun qo’shimcha maʼlumot beradi. Zararsizlikni tahlil qilish protseduralarining batafsil tavsifi "Boshqaruv hisobi" va "Moliyaviy menejment" doirasida ko’rib chiqiladi.
Bu usulning grafik talqinini keltiramiz (5-rasm). AB liniyasi doimiy xarajatlarni tavsiflaydi, ularning qiymati ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi.

5-rasm. Zararsizlik nuqrasining grafik tasviri.¹⁷
Zararsizlik nuqtasining grafik tasviri AC chizig’i tashkilotning o’zgaruvchan xarajatlar darajasini aks ettiradi va OD liniyasi turli savdo hajmlari uchun daromad miqdorini ko’rsatadi. Mahsulotlar sotilmaganda, umumiy xarajatlar nolga teng emas, balki OA ga teng. Agar mahsulot Q ga teng bo’lsa, umumiy xarajatlar CQ.
Umumiy daromad chizig’ining umumiy xarajatlar chizig’i bilan kesishishi nuqtasini aniqlaydi, bunda umumiy daromad umumiy xarajatlarga teng bo’ladi. Zararsizlik nuqtasining o’ng tomonidagi jami daromad va jami xarajat chizig’i o’rtasidagi har qanday vertikal farq ma’lum bir mahsulot bo’yicha foydani ko’rsatadi, yo’qotishlar esa chapdagi zararsizlanish nuqtasidagi diagrammada ko’rsatiladi, chunki bu holda, umumiy xarajatlar umumiy daromaddan oshadi. Zararsizlik nuqtasi quyidagi formuladan foydalanib hisoblanadi:
(11);¹⁸
Bu yerda FC - doimiy xarajatlar,
- birlik narxi,
VC - mahsulot birligiga o’zgaruvchan xarajatlar.
Shunday qilib, zararsizlik nuqtasini hisoblash uchun doimiy xarajatlar qiymatini mahsulot sotish bahosi va mahsulot birligiga o’zgaruvchan xarajatlar qiymati o’rtasidagi farqga bo’lish kerak. Bu farq birlik hissasi marjasi deb ataladi.
Investitsion loyihaning sezgirlik tahlili boshqa parametrlar o’zgarishsiz qolishi sharti bilan har qanday loyiha parametrining uning natijalariga ta’sirini baholashdan iborat. Ya’ni sof joriy qiymatini (NPV) aniqlash muhim o’ringa ega. Investitsion tahlilda tashqi va ichki ko’rsatkichlarga NPV bog’liqligining quyidagi modeli qo’llaniladi:
(12);¹⁹
Bu yerda, Q - yillik savdo hajmi, donada;
– mahsulot birlik narxi;
FC - doimiy xarajatlar;
VC - mahsulot birligiga o’zgaruvchan xarajatlar;
TAX - daromad solig’ining yillik miqdori;
IC - dastlabki investitsiya xarajatlari.
Ushbu model loyiha pul oqimini nazarda tutadi, pul bo’lmagan xarajatlar moddalari (amortizatsiya) summasiga tuzatilgan soliq to’lashdan keyingi sof foyda summasiga tengdir.
Xulosa qilib aytganda, investitsion loyihalarni tahlil qilganda inflyatsiya darajasi hamda turli xildagi risklarni inobatga olish zarur. Investitsion loyihalarga inflyatsiya ta’sirini tahlilini inflyatsiya indeksini yoki kelajakdagi daromadlarni hozirgi sof joriy qiymatga keltirish orqali hisobga olish mumkin. Inflyatsiya indeksini hisoblash eng maqbul yo’llardan biri hisoblanadi, ammo u ko’proq vaqt talab qiladi. Uning mohiyati inflyatsiya indeksini investitsiya loyihasining pul oqimlariga nisbatan qo’llashda yotadi. Ushbu ko’rsatkichlarni to’g’ri hisoblash orqali investitsion loyihalarning sezilarli samaradorligiga erishish mumkin.


XULOSA
“Investitsion loyihalar tahlili” mavzusini o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga ega bo’lindi:

• 
  Investitsiya va investitsion loyihalar korxonalarni rivojlantirish, mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlashning bosh omillaridan biridir.
  
• 
  Investitsiya iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida o’z mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish (qo’yish) hisoblanadi. Pulning vaqt (zamon)ga bog’liq qiymati nazariyasiga ko’ra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablag’lar qo’yishdir.
  
• 
  O’zbekiston respublikasida innovatsion, investitsion, ijtimoiy va boshqa turdagi loyihalarga investitsiya manbalarini aniqlashdan ko’ra eng avvalo pishiq va puxta ishlangan loyihalarni ishlab chiqarish dolzarb masala bo’lib hisoblanadi. Investitsiya loyihalari uchun g’oyalarni qidirish va ular ichida maqbulini tanlab olish juda murakkab hamda mas’uliyatli vazifadir. Birinchidan, bu muammoni yechish uchun loyihani vujudga keltirishdan kim mafaatdor ekanligini bilish zarur. Agar bu loyiha ishlab turgan korxona uchun bo’lsa, unda investitsiya konseptsiyasi shu tarmoqda yig’ilgan tajriba, undagi xodimlarning malakasi, bozor muammolari ma’lum ma’noda belgilangan bo’ladi.
  
• 
  Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash uslublari deganda xarajatlarning foydaliligi va qoplanishi nuqtai nazaridan turli obyektlarga (loyihalarga, tadbirlarga) investitsiya qilishning maqsadga muvofiqligini aniqlash usullari tushuniladi. Investitsiyalar samaradorligini aniqlashda, ularning ayrim jihatlarinigina xarakterlaydigan alohida ko’rsatkichlardan foydalanish yetarli bo’lmaydi. Shu sababli investitsiya loyihalari samaradorligini baholash uchun bir necha uslublar va ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Masalan, sof joriy qiymatni aniqlash uslubi, investitsiyalarning rentabellik darajasini aniqlash uslubi va boshqalar.
  
• 
  Investitsion loyihalarni tahlil qilganda inflyatsiya darajasi hamda turli xildagi risklarni inobatga olish zarur. Investitsion loyihalarga inflyatsiya ta’sirini tahlilini inflyatsiya indeksini yoki kelajakdagi daromadlarni hozirgi sof joriy qiymatga keltirish orqali hisobga olish mumkin. Inflyatsiya indeksini hisoblash eng maqbul yo’llardan biri hisoblanadi, ammo u ko’proq vaqt talab qiladi. Uning mohiyati inflyatsiya indeksini investitsiya loyihasining pul oqimlariga nisbatan qo’llashda yotadi. Ushbu ko’rsatkichlarni to’g’ri hisoblash orqali investitsion loyihalarning sezilarli samaradorligiga erishish mumkin.