Baki avrasiya universiteti Elmi-nəzəri jurnal

 
2. “Otuz iki” sayının metarorikləşməsi  
Otuz iki sayının daşıdığı anlamların bir qisminin məna köçürülməsi yolu ilə yaran-
ması da maraq doğurur. Bu metaforikləşmə nəticəsində Nəsimi otuz iki sayının anlam 
dairəsini təkcə hürufi şeirində deyil, ümumiyyətlə, bədii düşüncədə genişləndirmişdir. 
Həm də şair bu sayı istifadə edərkən mürşidinin verdiyi anlamların asılılığında qalmır, 
onun görüşlərini inkişaf etdirir, kamilliyin bu simvolik sayına yeni məna çalarları verir, 
fərdi xarakterli metaforik anlam yükləri əlavə edir. Buna örnək olaraq, Fəzlullah və Nə-
siminin “otuz iki” sayına münasibətində bir sıra ayrılıqların mövcud olmasını da qeyd 
edə bilərik. Hürufiliyin tədqiqatçılarından Z.Quluzadə  Fəzlullahın “Məhəbbətnamə” 
əsərindən verdiyi örnəklər əsasında mütəfəkkirin hərfləri həm Yaradanın sifatı, həm də 
mahiyyəti (“eyni-zat”) hesab etdiyi qənaətinə gəlir (24, s. 100). Nəsimi isə bir qədər də 
irəli gedərək, Fəzlullahın özünün otuz iki, zat və sifatla eyniyyətindən söz açır (27, s. 
151).  
Şeirlərindən birində şair “otuz iki”ni dörd ünsürlə eyniləşdirir: 
 
ﺪﺷﺎﺑ و ﺖﺴه و دﻮﺑ ﺎﺗ نﺎﺑﻮﺧ ﻦﺴﺣ غﺎﺑ رد
  
ﺶﺗﺁ و بﺁ ود و ﯽﺳ ،ﻢﮐﺎﺧ و دﺎﺑ ود و ﯽﺳ
.
 (27, s. 217)
  
 
(Bağında nə qədər ki, gözəllərin gözəlliyi olub, var və olacaq,  
                                                           
*
 Bu obrazlaşdırmanın əsasında saçın merac gecəsinə bənzədilməsi durur. 
**
 Bu barədə bax: 6, s. 181-184. 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
180
Mənim 32 külək və torpağım, 32 su və atəş(im) (də olacaq)). 
Bu düşüncə Fəzlullahın: “Hər bir hərf torpaq, külək, su və atəşdən ibarətdir” (24, 
s. 103) qənaəti ilə yaxından səsləşir. 
Nəsimi şeirində bir sıra dini və dünyəvi anlayışlarla otuz iki sayı arasında fikri bağ-
lılıq qurulur və say eyniyyəti  əsasında bu anlayışlar bir bütövün tərkib hissələri kimi 
təqdim olunur. “Həqiqətən Biz sənə  ağır bir Söz (Quran) vəhy edəcəyik” (Quran, 
“Müzəmmil”: 5) ayəsində söylənilən “ağır (çəkili) bir Sözü (Quran) də Nəsimi otuz iki 
ilə əlaqələndirir (27, s. 223). Eləcə də şair Quranda haqqında bəhs edilən yerin bayıra 
atacağı yükü (Quran, “Zəlzələ”: 2) fərqli şəkildə izah edir. Nəsimiyə görə, bu yük aşka-
ra çıxacaq ilahi mahiyyətdir və bu, Fəzlullahın otuz iki kəlamıdır (27, s. 223).  
Otuz iki sayı dini (Quran, namaz, “şəqqül-qəmər”), təsəvvüfi (“ənəlhəq”, “xətt”, 
“zat”, “sifat”) və dünyəvi (maddi aləm, insanın surəti, şahmat) anlayışlarla əlaqələndi-
rilir, hürufilik təlimi (“nitqi-mütləq”;  İsanın nitqi, ölü dirildən nəfəsi və Emmanuel 
(hərfən: “Allah bizimlədir”) adı) və fəlsəfi-dini dünyagörüşü (dörd ünsür) kontekstində 
yozulur. Burada həmin interpretasiyalardan bir qisminə nəzər salmaq yerində olar.  
Nəsiminin təcəlla anlayışında həm hürufiliyin, həm də islami görüşlərin qovuşdu-
rularaq ifadə olunmasına da rast gəlinir. Mütəfəkkir şair bu düşüncəsini dilə gətirərkən 
“otuz iki” sayının assosiasiya imkanlarından da faydalanır:  
 
Vəchi-adəmdə otuz iki odu,
*
 
Musaya söylədi “Ənəllah” nar. (3, s. 550) 
 
Göründüyü kimi, beytdə Allahın ağacda Musaya od şəklində görünməsi ilə bağlı 
rəvayətin motivləri hürufilik baxımından yozulur: şair Allah nurunun od şəklində  tə-
cəlla etdiyi ağacı insan surəti (“vəchi-adəm”) ilə əvəz edir, odu isə insan üzünün xətləri 
ilə eyniləşdirir. Bu zaman şair islamda Allahın təcəlla şəkli kimi qəbul olunmuş odu hü-
rufilikdə Allahın zühur etdiyi yer kimi dəyərləndirlən insan üzünün xətləri kimi izah 
edir. Beləliklə də, odun təcəlla etdiyi yer anlamına üz xətləri yiyələnir. Nəticədə Turi-
Sinada haqqın təcəlla etdiyi ağac insanın üz xətləri (beytdə: “otuz iki”) ilə əvəzlənir... 
Şair Musa peyğəmbərin qaranlıqda eşitdiyi “İnni ənəllah”
∗∗
  sədasının insanın əsl 
varlığının üzərində qara örtük dəyərində olan zülf və üz xəttindən gəldiyini bildirir. (27, 
s. 274) Nəsimiyə görə, “Sübhan əlləzi isra”
∗∗∗
 üzün lövhəsinin əbcədində yazılıb (27, s. 
286). O, başqa bir beytdə gözəllərin üzünün lövhəsində  otuz ikini oxumağa,  “ma öv-
ha”nın
****
 sirrini 4 dənə 7 və bir dənə 4-dən (4X7+4=32) anlamağa səsləyir (27, s. 
263). Nəsimi farsca şeirlərindən birində 14, 28 və 32-nin əlaqəsini vurğulayır (27, s. 
255). Bu qənaət isə kamil say olduğundan otuz ikinin digərlərini də ehtiva etdiyi ideyası 
əsasında yaranmışdır. 
Nəsimi bəzi digər dini rəvayətləri də bu sayla əlaqəli olaraq şeirə gətirir və hürufi-
lik mövqeyindən izah edir. Şairə görə, otuz ikini oxuyan hər kəs insanın üzünə mələk 
kimi səcdə edər (358), şeytan isə o otuz ikini görmədiyi üçün səcdə etmədi (27, s. 360). 
 
                                                           
*
 Beytdə “odu” ifadəsi həm “Odur” (Allahdır), həm də “atəşi” kimi başa düşülür.  
∗∗
 “Həqiqətən, mən Allaham”, (Taha: 14). 
∗∗∗
 “Sübhan əlləzi isra (biəbdihi)” (“Öz bəndəsini gəzdirən adam müqəddəsdir”) (“İsra”: 1). 
****
 
“Sonra Allah Öz quluna nazil edəcəyini vəhy etdi” (“Nəcm”: 10).
 

 
Sivilizasiya 
 
181
Şair “mütləq” epiteti ilə təqdim etdiyi (27, s. 255), İsanın ölü dirildən nəfəsi və nit-
qi ilə əlaqələndirdiyi (27, s. 288) otuz ikinin qiyamətədək var olacağını deyir.  
Burada haşiyə  çıxaraq onu da qeyd etməliyik ki, kainatın  “Kon”  (“Ol”) ifadəsi, 
yəni sözün vasitəçiliyi ilə yaranması barədəki islami qənaət orta əsrlər  şeirində geniş 
yayılmışdı. Nəsiminin istər türk, istərsə farsca şeirində yalnız yaradılış deyil, qiyamət 
də sözlə  əlaqəli interpretasiya edilir. Onun şeirində qiyamətə  işarə, Quranda olduğu 
kimi, İsanın göylərdən enməsi və şiə zehniyyətinə uyğun olaraq, Mehdi Sahib əz-zəma-
nın (=32 söz) gəlməsi ilə ifadə olunmuşdur. İnsan həyatının başlanğıcında Adəmə – ilk 
peyğəmbərə 32 söz verildiyi kimi, qiyamətdə sonuncu imam Mehdi Sahib əz-zəmanın 
32 sözü ilə  də  hər  şey sona yetəcəkdir. Beləliklə, Nəsimi  şeirində  söz  nəticə etibarilə 
əbədilik “hüququnu itirərək”, zaman baxımından hüdudlanmış olur. Bu düşüncədə hü-
rufilərin dairəyə böyük dəyər verməsi və hadisələrin həlqəvari dövr etməsinə inamı da 
ifadəsini tapmışdır. Bunu da xatırlatmalıyıq ki, təkcə hürufilər deyil, ümumiyyətlə, 
“sufi şeyxləri kainatın dairə şəklində olduğunu düşünürlər. Tanrının zatını bir nöqtə və 
insanı bu nöqtənin hərəkəti ilə meydana gələn bir dairə” (9, s.128) zənn edirlər.  
Nəsimi şeirində otuz iki sayı nitq ilə əlaqələndikdə “nitqi-mütləq” (27, s. 232) və 
hərfə aid olunduqda “hərfi-ləmyəzəl” (27, s. 235) biçimlərində ifadə edilir. Göründüyü 
kimi, ilahi varlığa aid “mütləq” və “ləmyəzəl” (ölümsüz) epitetləri otuz iki sayı ilə əla-
qəli nitq və hərfin üzərinə köçürülür. Bu nitq təkcə insanın deyil, həm də əşyanın otuz 
iki ilə ifadə olunan nitqidir (27, 237). İlahi gözəlliyin səsi otuz ikidə – əşyada mövcud-
dur (27, s. 274). Amma mütəfəkkirə görə, bütün əşya natiq olsa da, onlar dilsizlik dili 
(“zəban-e bizəbani”) ilə söyləyirlər (27, s. 338). Bu qənaət də hürufiliyin əsas görüşlə-
rindəndir. Hürufilik risalələrindən birində bütün əşyaların söylədiyi, lakin onu eşitməyə 
kimsənin qulağı olmadığı bildirilir. (29, s. 73)  
Nəsimiyə görə, surətdə otuz iki ayə yazılıb (27, s. 151). Üz 64 ayədən ibarət “Nur” 
surəsi ilə əlaqələndirilir (27, s. 182). Bu zaman şairin iki dəfə otuz iki sayının yaratdığı 
assosiasiyalardan qaynaqlandığı  şübhə doğurmur. Bu iki dəfə 32 ilə  həm üzün ağlığı 
(“nur”), həm də qaralığı (üz xətti) nəzərdə tutulur. Üz xəttinin Nəsimi şeirində sıx-sıx 
yazıya bənzədilməsi burada şairin “Üzünə “Nur” surəsi yazılıb” deyərkən bu təşbehə 
də işarə etməsini fikrə gətirir. Zatın elminin “Nur” ayəsinin 32 hərfi ilə açılmasını bil-
dirərkən şair üzün qara xətləri – yazılarının arxasında ilahi həqiqətin olduğuna diqqəti 
yönəldir. Son nəticədə üzün 32 xətti və onun arxasında olan 32 nur da assosiativ olaraq 
yada düşür.  
Şair otuz iki sayını bəzən zat
*
, bəzən sifat
**
, bəzən isə hər ikisinin əlaqələndiricisi 
kimi görərək oxucusuna təqdim edir. Nəsimiyə görə, ilahi həqiqətin zatına onun (kamil 
insanın) üzündəki otuz ikini oxumaqla yol tapmaq mümkündür (27, s. 263). Otuz ikinin 
sirrinə yiyələnən altı cəhətdən Haqqın sirrinə sahiblənmiş olur (27, s. 138). Mütəfəkkirə 
görə, əşya otuz iki hərfdən ibarətdir, o otuz iki hərf dodaqdan başqası deyil (27, s. 367). 
Otuz iki zidd və qoşa anlayışların da vəhdətidir. “Sivü dü” (otuz iki) “xətt” məcazı 
ilə əlaqələndirildikdə ilk olaraq, qara, “dürri-məknun” epiteti ilə verildikdə (bax: 27, s. 
272) isə ağ rəngi göz önünə gətirir. Sonuncu məcazlaşmada şair bu say vasitəsilə ağ və 
qaranın, nur və zülmətin birliyini nəzərdə tutur və bu münasibəti günəş və nurunu on-
dan alan ay vasitəsilə ifadə edir. (bax: 27, s. 272) 
                                                           
*
 Nəsimi deyir: “İki cahanda vücud evində əbədi olan otuz ikidən başqa kimsə yoxdur” (27, s. 358). 
**
 Şair bunu bəzən açıq, bəzən isə üstüörtülü: “zərf” (örtən) və “məzruf” (örtünən) (27, s. 362) ifadələri ilə 
bildirir. O, zat və sifatın bir vücuda – Xaliqə aid olduğunu da otuz iki sayı ilə əlaqəli dilə gətirir (27, s. 232).  

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
182
3. Yeddi yerdə görülən “otuz iki”  
Öncə  də qeyd etdiyimiz kimi, Nəsimi  şeirində  otuz iki digər saylarla da əla-
qələndirilərək, müxtəlif fikir qatları yarada bilir. Şairin bu baxımdan daha mürəkkəb 
görünən “Yeddi yerdə otuz ikidir yüzün...” (3, s. 593) misrasında “yeddi” və “otuz iki” 
saylarının bağlılığı maraq doğurur. Əslində bu misra onun ayrı-ayrı şeirlərinə səpələn-
miş hürufiliklə əlaqəli biliklərinin xülasəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Həmin qənaətləri 
aşağıdakı şəkildə təsnif edə bilərik: 
1. Məlum olduğu kimi, hürufilərə görə, insanın üzündə yeddi xətt vardır və saçın 
ortadan ayrılması ilə bu xətlərin sayı səkkizə bərabər olur (13, s. 18). Bu səkkizi cismin 
maddi əsası olan dörd ünsürə vurduqda “otuz iki” edir. (Hürufilikdə 28-i 32-yə çatdır-
mağın digər üsulları barədə bax: 14, s. 233) 
2. İnsanın üzündə yeddi ana (anadangəlmə) xətdən başqa yeddi də ata – sonradan 
üzə çıxan xətt vardır: iki bığ, iki saqqal, burun xətti və çənəaltı xətt (13, s. 18). Hürufi-
lərin  “istiva” anlayışına uyğun olaraq, saçı ikiyə ayıraraq çənənin altınadək uzanan 
xətt, istər ata, istərsə  də ana xətlərin sayının səkkizə çatdırılmasında  əsas vasitədir: 
“…İstiva keçdik səkkizdir yeddimiz” (3, s. 587). Bu zaman “istiva” xətti ilə ikiyə ayrı-
lan hissələrin güzgüdəki əks kimi bir-birinin eyni olması mülahizəsindən çıxış edildiyi 
qənaəti yaranır. 
Çənəaltı xəttin istiva ilə 8-ə çatdırılaraq, öz növbəsində dörd ünsürə (“ənasir”) vu-
rulması onun sayını 32-yə bərabər edir.  
3. Hürufilikdə dişlərin sayının 32-yə  bərabər olması da rəmzi mahiyyətli sayılır. 
Nəsimi:  
 
Dişlərin əksi Nəsiminin gözünə düşəli, 
Bəhri-bəhreyn olduvü lölöi-şəhvar andadır. (3, s. 202) 
 
Gövhəri-dürri-məani dişlərin, 
Seyr edər ol laməkani dişlərin, 
Gördü çün kim, binişani dişlərin, 
Otuz iki gizli kani dişlərin. (3, s. 595) 
 
Dişlərin 32 sayda olması və onun üstünün örtülülüyü Fəridəddin Əttarın (XIII) şei-
rində də poetik interpretasiyasını tapır: 
 
رد ود و ﯽﺳ ﺖﺴه ﻪﮐ ﺶﻧﺎهد رد
 
 
 
ﺖﺳا ﻪﺘﻔﺳﺎﻧ ﻖﻴﻘﻋ ﮏﻳ ﺲﭘ رد
 (26, s. 152) .
 
 
(Onun ağzında olan otuz iki mirvari bir pak
*
 əqiqin arxasındadır).
 
4. Nəsimi şeirində, artıq qeyd etdiyimiz kimi, insan üzünün xətləri hürufilik dünya-
görüşü əsasında yazıya bənzədilir. Bu xətt həm təsəvvüfdə olduğu kimi üzün zərif tük 
örtüyüdür, həm də hürufilik təliminə uyğun 7 xətdir (7 ana və ata xətlər). Üz yazısı da 
konkret (Quran və “Cavidannamə”) və mücərrəd xarakterlidir (ilahi nitq). 
 
                                                           
*
 “Nasofte”, adətən, mirvari ilə əlaqəli istifadə olunan ənənəvi epitetlərdəndir və hərfən “deşilməmiş”, “əl 
dəyməmiş” anlamını daşıyır.
 Amma “
əqiq” sözünün işləndiyi mətnin məzmunundan çıxış edərək, ifadənin 
“pak” şəklində tərcüməsini məqsədəuyğun saydıq.
 

 
Sivilizasiya 
 
183
Şairin əsərlərində “sühuf”, “səhifə”, “vərəq”, “xətt”, “kitab” və s.-nin insan üzü-
nün metaforasına çevrilməsi bu düşüncələrdən qaynaqlanır. Bu tərzdə metaforikləşmə-
yə, sistemli şəkildə olmasa da, Nəsimiyəqədərki fars və türk dillərində olan dünyəvi və 
irfani şeirdə ara-sıra rast gəlinir. Amma üz yazısı metaforası Nəsiminin məcazlar silsilə-
sində xüsusi çəkiyə yiyələnir, bu ustad sənətkardan sonra isə türkcə şeirin poetik siste-
mində artıq əsas ünsürlərdən birinə çevrilir.  
Nəsiminin türkcə və farsca divanlarında üz xəttinin yazıya bənzədilməsi və əlifba-
nın ən kamil sayının da 32 hesab olunması “xətt” - “otuz iki” məcazları arasında bağlı-
lığın yaranmasına təkan verir. Nəticədə  “otuz iki” kimi riyazi-fəlsəfi xarakterli ifadə 
həm də bədii dəyər kəsb edir: 
 
Vəchinin lövhündədir sivü dü xət. (3, s. 590)
 
Yüzünə nəqş eylədi otuz iki xət. (3, s. 590) 
 
Bu “otuz iki xət” Nəsimi şeirində yerindən asılı olaraq, Quran, “Cavidannamə” və 
ya ilkin ilahi yazıdır. Nəsimi:  
 
…Surəti-Həqqin güvahidir yüzin, 
Sivü dü nitqi-ilahidir yüzin. (3, s. 593) 
 
Ayəti-səbül-məsanidir yüzin, 
Otuz ikinin nişanidir yüzin... (3, s. 593) 
 
Fəzli-həqqin “Cavidan”idir üzün, 
Aləmin doğru nişanidir üzün, 
Əhli-ərafə məanidir üzün, 
Bütpərəstin şəmi-xanidir üzün. (3, s. 592) 
 
Surətin “Taha”vü həm “Yasin” imiş, 
İki qaşın sureyi-“Ta”, “sin”
*
 imiş. 
Tur imiş üzün, dişin vəs-sin imiş, 
Həq dedi arif səni, ol çin imiş. (3, s. 588) 
 
Beləliklə  də,  otuz iki ifadəsi ilə üz xəttinin həm Quran yazısı, həm də  “Cavi-
dannamə” kimi nəzərdə tutulması bəlli olur. “Cavidannamə”nin yazıldığı fars əlifba-
sında hərflərin sayının 32 olması məlumdur. Amma hürufilər 28 hərfli ərəb əlifbası ilə 
yazıya alınmış Quranı da xüsusi üsullarla 32-yə  bərabərləşdirirlər. Fəzlullaha görə, 
Quranda yer alan “lam-əlif” liqaturu fars əlifbasındakı 4 hərfin (“pe”,  “çe”,  “je”  və 
“qaf”) yerindədir (13, s. 18). Nəsimi də mürşidi Fəzlullah kimi otuz iki sayını Quranla 
əlaqələndirir: şair beytlərindən birində üzdəki 4 dənə 7 xətt (7 ana xətt
∗∗
 və yeri; 7 ata 
xətt və yeri) ilə otuz ikinin Quran yazısı olduğunu bildirir (bax: 27, s. 365). Amma bu 
beytdə Quranın yazıya alındığı 28 (4x7) hərfin 32 ilə əlaqəsinin şəkli aydın olmur. Bey-
tin anlaşılmasına şairin artıq xatırlatdığımız digər bir beyti yardımçı olur. Həmin beytdə 
                                                           
*
 Şair “ta”, “sin”, “mim” kimi hürufi-müqəttəatla başlayan “Qəsəs” surəsini nəzərdə tutur. 
∗∗
 Hürufilik mətnlərində bu xətlər “xətti-xudayi” (11, s. 513) adlandırılır. 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
184
Nəsimi “ma övha”nın sirrini 4 dənə 7 və bir dənə 4-dən (4X7+4=32) anlamağın lazım 
gəldiyini vurğulayır (27, s. 263).  
Nəsimi “kitab” dedikdə, adətən, Quranı, bəzən isə “Cavidannamə”ni nəzərdə tu-
tur. Üzdə yazılan “ilahi nitq” və “Həqq kəlamı” ifadələrini isə şair müxtəlif mənalarda 
istifadə edir. Bu, bəzən Fəzlullahın  “Cavidannamə”sində haqqında bəhs etdiyi ilkin 
nitq – insanlara cənnətdən gətirilən ilahi kəlmələrdir. Bəzən isə şair üz yazısını Quran 
yazısı olaraq mənalandırır:  
 
Surətin lövhindən еndirdi kitabı Cəbrəil, 
Еy camalın həq kəlamı, innəhü şеyün-əcib. (3, s. 26) 
 
Kirpigin, qaşınla zülfün həq kitabıdır, vəli 
Ol kitabı kim bilir? – “Mən indəhü ümmül-kitab”. (3, s. 22) 
 
Müshəfi-həqdir üzün məni içində biхilaf, 
Zülfü qaşü kirpigindir ol kitabın хətləri. (3, s. 92) 
 
Nəsimi şeirində çoxsaylı örnəklərinə rast gəlinən bu ideya ilə üz xətləri və Quran 
yazısı arasında təkcə assosiativ bənzəyiş axtarılmır. Həm də hürufilik baxımından müx-
təlif fikir yüklərinə yiyələnən 7 xətt (“zülf”, 2 “qaş” və 4 “kirpik”) müstəqim anlamda 
ilahi yazı adlanır.  
5. Nəsimi  şeirində haqqında bəhs olunan yazılardan biri də insanın üzündə olub 
gözlə görülməyən yazıdır. Fəzlullaha görə, Adəm ona verilən hərfləri cənnətdən gətir-
mişdir. (bax: 28, s. 190). Adəmə öyrədilən  əsma (adlar) 32 kəlmə
*
 olmuşdur (28, s. 
214) və Adəmlə yer üzünə  gəlmişdir. (bax: 28, s. 219) Çox ehtimal ki, bu ideyadan 
çıxış edərək, Nəsimi kəlmələri cənnətdən gətirilmiş sayır, “sivü dü”nü, yəni sözü “nit-
qi-ilahi” adlandırır. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, onun şeirində bu otuz iki ilahi kəl-
mənin insanın üzündə yazılması fikrinin bədii-fəlsəfi ifadəsinə təkrar-təkrar rast gəlinir.  
Hürufiliyin mürşidinin yuxarıda xatırlatdığımız dini və  fəlsəfi mülahizələrindən 
Nəsimi şeirində poetik inikasını tapan ideyalar aşağıdakılardır:  
– Söz əzəli və əbədidir; 
– Adəmə 32 hərflə söz deyilmişdir. 
– Məsih özü də 32 hərfdən ibarət olan sözdür. (Sonuncu ideya Quranda İsanın İlahi 
Kəlam kimi təqdimindən qaynaqlanır (Bu barədə bax: 5, s. 347; 7, s. 42-43)).  
Şair Fəzlullahdan mənimsədiyi həmin ideyaları bəzən icmal şəklində, bəzən poetik 
cila ilə təqdim edir. Bir sıra hallarda isə hürufiliyin mürşidinin düşüncəsinin inkişaf et-
dirildiyi müşahidə olunur. 
6. Nəsimiyə görə, meracda buyurulan 15 və 17 rükət namazın cəmi (15+17=32) ilə 
insan üzünün 32-yə bərabərləşdirilən xətti arasında mahiyyət eyniyyəti vardır. İslam di-
ninə görə, möminin meracı namazdır. (Meracla bağlı arif və hürufilərin görüşləri barədə 
bax: 5, s. 350-351)  
Meracdan bəhs edən ayədə  (“Bəni-İsrail”, 1) 17 hərf vardır. Kiçik namazda da 
(səlat) 17 rükət namaz vardır. Nəsimi deyir ki, bu 17 sayı (eləcə də 17 hərf) insanın sa-
                                                           
*
 S.Keyanın doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, burada “kəlmə” deyilərkən əlifba nəzərdə tutulur (28, s. 219). 
Başqa bir yerdə Fəzlullah Məhəmməd peyğəmbərə istinadən Adəmə əlifbanın verildiyini daha açıq şəkildə 
bildirir. (bax: 28, s. 190)  

 
Sivilizasiya 
 
185
çındadır. Ərəbcə “cəəd” (qıvrım saç) əbcədi-səğir (kiçik əbcəd) ilə 17 rəqəminə bəra-
bər olur (“cim” -3, “eyn” -10, “dal” - 4, cəmi: 17). Deməli, insanın saçı, hürufi təsəv-
vürünə görə, 17-yə bərabərdir (2, s. 292).  
Hürufilər namazın 11, 15 və 17-yə  bərabər rükətlərinin ayrı-ayrılıqda toplanıb 
(11+17=28; 15+17=32) 28 və 32 rəqəminə bərabər olmasından insan üzünün meracı an-
layışında da istifadə etmişlər.  
Nəsimi şeirində üz və zülfün “Vəz-züha” və “Vəl-leyl” surələrinə bənzədilməsinin 
əsasında həmin ifadələrin “gündüz”  və  “gecə” anlamından əlavə, həm də bu surələr-
dəki ayələrin ümumi sayı da durur. Belə ki, 21 ayədən ibarət “Vəz-züha” ilə 11 ayədən 
ibarət olan “Vəl-leyl” surəsi arasında say baxımından məntiqi  əlaqə axtarılır 
(21+11=32). 
7. Nəhayət, üzə aid cizgilərdən “ləb” (dodaq) sözünü əbcəd ilə hesabladıqda 32 rə-
qəminə bərabər olur: “lam” - 30, “be” -2. Nəsimi: 
 
Saqi, ləbindən doğmuşuz, yəni ki “bey”dən “lam” ilə, 
Fitrət günündən ta əbəd şol dayədəndir şirimiz. (3, s. 79) 
 
Çün yazıldı vəchün üzrə “ba”vü “lam”  
Adəmi-xakidürür
*
 kövneynə cam. (3, s. 603) 
 
ﺪﺑا تﺎﻴﺣ ﻢﺘﻓﺎﻳ ﺖﺒﻟ ﯽﺑ و مﻻ ز 
اﺮﻓ ﻦﻴﻋ و ﺖﺳا ﺖﺑﺮﺷ ﻦﻴﻤه ﺮﻀﺧ بﺁ ﻪﮐ
ت
.
 (27, s. 130)
  
 
(Sənin ləbinin (dodaq) “lam” və “be”sindən əbədi həyat tapdım,
 
Çünki Xızrın suyu və Fəratın özü həmin şərbətdir). 
Beləliklə, üzdə 7 yerdə yazılan 32-ni bu şəkildə xülasə edə bilərik: 
1.  4 dəfə 7 ata xətt +4 ünsür; 2. 4 dəfə 7 ana xətt +4 ünsür; 3. 32 diş; 4. Üzün tük 
örtüklərində yazılan 32 hərfli yazı; 5. Üzə yazılmış 32 hərfli ilahi nitq; 6. Üz və saçın 
32-yə bərabər sayı; 7. Əbcədlə 32-yə bərabər dodaq (“ləb”).  
 
4. Nəsimidən sonra divan və təsəvvüf ədəbiyyatında “otuz iki” 
Nəsimi şeirinin bir çox xüsusiyyətləri ondan sonra divan və təsəvvüf ədəbiyyatı nü-
mayəndələri tərəfindən davam etdirildi. Bu ənənəviləşən xüsusiyyətlərdən biri də 32 
sayı ilə bağlıdır. Burada bir cəhəti də vurğulamalıyıq ki, şair türkcə divanında bu sayı 
ana dilində, yəni “otuz iki” şəklində ifadə etməyə meyilli olub bu rədiflə ayrıca bir şeir 
(“Otuz ikidir”) yazsa da, sonrakı dövr hürufi ədəbiyyatında ifadənin farsca “sivü dü” 
qarşılığına üstünlük verilmişdir.  
Otuz iki sayının işlənmə tezliyini müşahidəmiz əsasında belə bir qənaətə gəldik ki, 
o nəinki digər təriqət və divan şairlərinin, aşıqların, heç digər hürufi şairlərin də Nəsimi 
qədər diqqətini çəkməmiş, bədii və fəlsəfi düşüncələrinin ideya qaynaqlarından olma-
mışdır. Bu baxımdan sonrakı dövr türkcə təriqət ədəbiyyatında otuz iki sayına müraciə-
tin və onun rəmzləşdirilməsinin Nəsimi şeirindən təsirlənmənin nəticəsi olduğunu söy-
ləmək olar. Qeyd etməliyik ki, bu say hürufi və bəktaşi şairlər qədər olmasa da, kəsrət 
məcazının anlam qarşılığı olaraq, xəlvətilik və mövləvilik çevrələrinə mənsub şairlərin 
                                                           
*
 Mətndə: “durur”. Amma misranın bədii məntiqi bunun “-dır, -dir...” şəkilçisinin arxaik şəkli olan “-durur” 
(-dürür) olduğu qənaətinə yönəldir. 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
186
fikir dünyası və əsərlərinə də yol tapmışdır. Xəlvətiliyin rövşənilik qolunun mürşidi Də-
də Ömər Rövşəninin (XV) divanında “otuz iki”nin bədii-fəlsəfi yaradıcılıqda iştirakına 
nəzər salaq: 
 
Başın, ayağın gedəndə “si” qalur, 
İki hərfim gedəcək bir “si” qalur. (21, v. 96) 
 
Sivü dü dürri-rəxşəndə Sühasında nihan, 
Həlqeyi-quşinədir mehrilə məh həlqə bequş. (21, v. 99) 
 
Göründüyü kimi, Rövşəni “otuz” deyil, onun farsca qarşılığı olan “si” ifadəsindən 
istifadə edir. Bu da, ehtimal ki, həmin sayın termin kimi nəzərdə tutulmasından irəli gəlir.  
Birinci beyti Nəsimi şeirini bilmədən açıqlamaq mümkün deyildir. Çünki mütəfək-
kir şair əlifnamələrində “lam-əlif” liqaturunu otuz iki hərfli əlifbada fərqləndirir və kəs-
rətin vəhdəti (çoxluğun birliyi) mənasında işlədir. Örnək olaraq aşağıda qeyd etdiyimiz 
beytdə ifadəsini tapan qənaət Rövşəninin birinci beytinin açıqlanmasında əsas götürülə 
bilər: 
 
Lam-əlif – “Si” hərf olubdur bəlkə Simurqi-cahan, 
Bilmədi əslin hürufin kim dedi bu hərfə “la” . (3, s. 529) 
 
Mövləvi şairlərindən Sultan Divaninin (XV) aşağıdakı misrası isə, Nəsiminin fars-
ca bir beytində olduğu kimi, otuz iki sayını maraqlı ifadəsi ilə diqqəti cəlb edir:  
 
Bistü həştü çarı çün dəstündədür... (10, s. 173) 
 
“Bistü həşt” (iyirmi səkkiz) və  “çar” (“çəhar”ın qısaldılmış  şəkli; dörd) birlikdə 
“otuz iki” sayına bərabərdir. “Otuz iki”nin “dəst” (əl) ilə əlaqələndirilməsi isə Sultan 
Divaninin fərdi yozumudur. 
Ələvi-bəktaşi  ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən Pir Sultan Abdal (XVI) 
“otuz iki”ni kəsrətin rəmzinə çevirərkən onu öncə  “otuz”a endirir. “Otuz iki” ilə 
“otuz”u mahiyyət etibarilə eyni bilmə onun təsəvvüf və hürufiliklə bağlı düşüncələrə, 
xüsusilə Nəsiminin ədəbi-fəlsəfi mirasına yetərincə bələdliyindən soraq verir. Pir Sul-
tanın: 
 
Otuz iki hürufi 
“Lam” “ba”da bulmuşam, 
Otuzun bilən arifin  
Bən sözündə(n) bilmişəm. (20, s. 70) 
 
- misraları təsəvvüf və hürufilik ənənəsindən mənimsədiklərinin uğurlu sintezidir.  
Tanınmış xəlvəti şeyxi Niyazi Misrinin (XVII) həqiqət şəhərinin qapısının 32 say-
da olması barədəki iddiası da eyni düşüncələr kontekstində izah oluna bilir: 
 
Bir xoş gözəl yapusı var, otuz iki qapusu var, 
Cümlə şəhirlərdən ulu hər yana bağ-bostan qamu. (22, s. 63) 
 

 
Sivilizasiya 
 
187
Həqiqət aləmi ilə əlaqəli bu “otuz iki” sayının hürufilikdən qaynaqlanması şübhə 
doğurmur. Niyazi də sələfi Nəsimi kimi “otuz iki”ni həqiqət aləminin qapısı olaraq qə-
bul edir. Nəsimiyə görə, otuz iki xətt Haqqa doğru aparan yoldur (27, s. 223). Burada 
daha bir cəhəti də qeyd etməliyik ki, Nəsiminin:  
 
Səkiz qapısıdır cənnati-ədnin  
Qaşınla kirpiyin, zülfün müənbər, (3, s. 243) 
 
 -  misrası da eyni düşüncənin ifadəsidir. Bu poetik-fəlsəfi deyim isə  Fəzlullahın: 
“yeddi qapılı şəhərə Dəccal girməyəcək” (28, s. 118) qənaətindən qaynaqlanır.  
Bəzən otuz iki sayından, artıq qeyd etdiyimiz kimi, şeirin strukturunun müəyyən-
ləşdirilməsində, bəzən bədii-fəlsəfi məcaz yaradıcılığında istifadə olunmuşdur. Füzuli-
nin  “Su”  rədifli  qəsidəsinin 32 beytdən təşkil olunması bu baxımdan maraq doğurur. 
Tədqiqatçı alim Tahir Üzgörün müşahidəsinə görə, bu qəsidənin özünəməxsus cəhətlə-
rindən biri də beytlərdən birinin hər iki misrasının otuz iki hərfdən meydana gətirilmiş 
olmasıdır (19, s. 541). Tahir Üzgör yazır: “Bunu qəsidənin otuz iki beyt olması, insanın 
ağzında otuz iki dişin olması, Osmanlıca  əlifbanın otuz iki hərfdən ibarət olması, 
islamiyyətin etiqadi və əməli hökmlərinin (altısı imanın, beşi islamın, on ikisi namazın, 
dördü abdəstin, üçü qüslün, ikisi (bəzən üç qəbul edilir) təyəmmüm olmaq üzrə) otuz iki 
(bəzən otuz üç qəbul edilir) hökmündə toplanması kimi cəhətlərə bağlayaraq açıqlamaq 
mümkündür” (19, s. 541). Tədqiqatçı  təhlilinin davamında  şairin bu qəsidənin 10-cu 
beytində  “müştaq” olduğunu söylədiyinə  və  “vəhdət, ilahi eşq, islamiyyət, Quran, 
hədis, şəriət, Peyğəmbərimizin feyzi” kimi mənalar verilə bilən “ləb” kəlməsinin də əb-
cəd hesabı ilə otuz ikiyə bərabər olduğuna diqqəti çəkir. T.Üzgör şairin bu beytini onun 
“Səhhət və Mərəz” əsərindəki “otuz iki incini düzüb “ləb” kəlməsinin sayına görə diş 
adını vermişdir” ifadəsi (19, s. 541) ilə əlaqələndirir. Burada şairin “diş” və onun üzə-
rində olan dodaqların (“ləb” - “lam” (30)+“be”(2)=32) otuz ikiyə  bərabər olduğunu 
vurğulaması həm də mükəmməl bir hüsni-təlil örnəyidir.  
Füzulinin Məhəmməd peyğəmbərə  həsr etdiyi qəsidəni 32 üzərində qurması,  şeir 
boyu gizli qanunauyğunluqlara və ilahi nizamın hər yerdə varlığına otuz iki sayı vasitə-
silə də işarələri təsadüf sayıla bilməz və bu cəhət həmin qənaətlərin onun dünyagörü-
şündə dərin kök saldığı təsəvvürünü yaradır.