Baki avrasiya universiteti Elmi-nəzəri jurnal

2.  Творческий  подход  дизайнера  в  проектировании  социокультурного 
пространства  
Постоянный диалог с социальными институтами и группами общества обязы-
вает  дизайнера  находиться  в  вечном  поиске  смыслов,  противоречий  жизни.  Су-
ществование объектов дизайна во времени и пространстве на границе природы и 
культуры,  естественной  и  искусственной  среды,  материального  и  духовного, 
реального и виртуального задают его онтологическую сущность. Известный тео-
ретик дизайна на постсоветском пространстве  О.И.Генисаретский писал: «Онто-
логия  там,  где  есть  времённость  и  пространственность.  Проектность  вычленяет 
ситуацию в среде - это пространственность». (3)  
Искусство всегда стремится к самодостаточности. В отличие от художествен-
ного,  творческий  процесс  в  дизайн–проектировании  всегда  рационален  и  обус-
ловлен  не  спонтанным  вдохновением  и  чувствованием,  а  точностью  логики  и 
обоснованностью решений.  
Дизайнер  понимает,  что  люди  хотят  с  помощью  его  творчества  изменить 
свою  жизнь.  Дизайнеру  следует  осознать,  что  он  в  своем  творчестве  не  вправе 
опираться  лишь  на  талант,  мастерство,  интуицию  и  вкус  (хотя  это  совершенно 
необходимые  качества).  Творческий  потенциал  дизайнера  обусловлен  множест-
вом  взаимосвязанных  факторов,  выражающих  утилитарную,  технологическую  и 
духовно-ценностную  стороны  сущности  создаваемого  продукта.  Одним  из 
проявлений  сложности  жизни  в  том,  что  идеи  не  всегда  реализуются - поэтому 
дизайнер вынужден сталкиваться с этой реальностью.  
В  процессе  проектирования  и  создания  объекта  дизайнер  выступает  в  нес-
кольких ролях: исследователя, психолога и социолога, художника, проектировщика 
и  методиста,  рассматривающего  дизайн-объект  системно;  ремесленника,  эконо-
миста и эколога, просчитывающего рентабельность и этапы «жизни» объекта, орга-
низатора производства. Поэтому ему необходимы знания основ экономики произ-
водства, экологии, социологии и психологии, риторики, не говоря о таких отраслях 
знания, как эргономика и тенденции развития техники. С другой стороны, дизайнер 
– координатор действий многих участников процесса создания объекта. 
 

 
Sivilizasiya 
 
131
С учетом вышесказанного мы вправе утверждать, что дизайн – это коммуни-
кативная  практика.  Рассматривая  коммуникативные  процессы,  сопутствующие 
дизайну, мы также наблюдаем и взаимодействие, и противодействие участников 
различных  этапов  проектирования,  согласования,  производства,  авторского  над-
зора,  функционирования  объекта.  В  целом,  сознательный  творческий  процесс  в 
дизайне  можно  назвать  интуитивно-логическим.  Рациональная  логико-аналити-
ческая составляющая процесса, возможно, даже имеет большее значение по срав-
нению  с  художественно-композиционной.  Гармония  сочетания  удобства  и  кра-
соты  в  объемно-пространственной  организации  архитектурной  формы  или  в  ст-
руктуре  и  форме  бытового  предмета – необходимое  условие  жизнедеятельности 
человека и его комфортного самочувствия.  
 Пространственное решение дизайнерской идеи позитивно влияет на качество 
жизненной среды, состояние здоровья, порождает гармонично-эстетический ком-
форт. Создавая искусственную среду обитания, дизайнеры прогнозируют и чело-
веческую  деятельность  в  ней открывают  для  общества  новые  формы,  конструк-
ции и технологии, организуют комфортное жизненное пространство, формируют 
социальные  процессы, коммуникации и образ жизни  потребителей, их  эстетиче-
ские  предпочтения,  воспитывают  здоровый  вкус.  При  этом  следует  учесть  не 
всегда необходимый и оправданный новый виток потребления способен провоци-
ровать последствия.  
Нежелательные  для  нормального  эстетического  восприятия  воздействие 
визуальных форм произведений дизайна происходит опосредованно, а закодиро-
ванная в образах предметно-пространственной среды информация воспринимает-
ся на подсознательном (физиологическом и психологическом) уровне и без пере-
вода.  Материальные  формы  архитектуры  и  дизайна  несут  в  себе  информацию, 
подсказывающую человеку характер его поведения в данной обстановке; комму-
никативность  формы,  знаково-символический  аспект  объекта  дизайна  воздей-
ствуют на людей. (4)  
Ярким и бесспорным доказательством влияния среды на человека через бес-
сознательные,  интуитивные  чувства  являются  факты  его  автоматического  по-
ведения в организованном пространстве. Дизайн как социально-эстетическое яв-
ление  отражает  мировоззрение,  вкусы  эпохи,  сохраняя  их  в  материальных  фор-
мах.  Но  это  процесс  непрерывный,  как  и  жизнь  общества, дизайн – феномен 
проектной культуры.  
При  более  близком  рассмотрении,  становится  ясно,  что  именно  благодаря 
дизайнерскому проектированию изделия массового производства получают куль-
турные значения. Однако и сам дизайн, как социальное явление внутри общества, 
определяется не только и не столько “универсальной техникой”, сколько уникаль-
ной  и  устойчивой  совокупностью  основных  ценностей  и  норм – то  есть  ядром 
культуры социума. 
Без сомнения, в обществе происходят некоторые изменения ценностей и нор-
мативов культуры, но эти изменения, как правило, не затрагивают ядро культуры, 
т.е. целостность культурного кода сохраняется. Больше того, родившиеся из ядра 
силы,  подчиняют  ядру  принятые  позже  в  эту  целостность  культурные  наследия, 
и эти наследия в составе ядра начинают иметь особое значение.  
 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
132
Уникальность  культур – условие  плодотворности  их  взаимодействия.  Они 
потому и нужны друг другу, что не похожи. Сегодня принято обращать внимание 
на  стремительность  культурных  перемен,  обгоняющих  будто  бы  самую  способ-
ность человека адаптироваться к ним, и возникающую в связи с этим психичес-
кую болезнь, которую О.Тоффлер назвал “шоком будущего”. (5) 
Как  мы  уже  отмечали,  современный  дизайн  складывался,  заполняя  вакуум, 
образовавшийся в культуре Запада в ходе длительной смены ремесла машинной 
индустрией.  Возникновение  и  стремительное  развитие  индустриального  произ-
водства долгое время переживалось как “отпадение” производящей деятельности 
от упорядоченной ценностями и нормами культуры человеческой жизни. И надо 
признать,  что поначалу  машинная индустрия действительно выступила  как  сила 
противокультурная истории, особенно истории Запада, когда культура и природа 
временно как бы меняются местами. Это был, бесспорно, один из наиболее впе-
чатляющих примеров парадоксальной противоречивости, свойственной переход-
ным эпохам.  
Дело  в  том,  что  сама  возможность  растущей  экономической,  технической  и 
научной  деятельности  коренилась,  помимо  всего  прочего,  в  том  особом  строе 
личностной культуры, который ориентировал индивида на неограниченное проя-
вление самодеятельности, на бестрепетное исследование природы и практическое 
покорение ее. И вместе с тем начальные этапы реализации этих культурных импе-
ративов  не  могли  не  сопровождаться  поруганием  святынь,  разрывом  с  веками 
нажитыми привычками, обычаями, вкусами.  
В процесс этой безудержной экономической, технической и научной деятельнос-
ти пришли в движение подспудные, спонтанные, слепые природные силы самой че-
ловеческой  натуры,  обязанные  культуре  лишь  тем,  что  она  освободила  их  изплева 
безусловного благоговения перед унаследованными предпосылками бытия. В резуль-
тате такого хода дел обнажилось пронизывающее историю противоречие культуры и 
природы, которое приняло сегодня обескураживающие размеры и формы.  
С  одной  стороны,  новая  техника,  впряженная  в  хищническую  экономику, 
выступила как проявление демонически-природной силы, пробудившейся в чело-
веке. “Природный хаос”, давно уже (и, казалось, навсегда) превращенный с помо-
щью  ограниченной  материальной  практики  (ремесла),  религиозной  и  художес-
твенной фантазии в гармонически расчлененный “космос культуры”, снова грубо 
заявил  о  себе  дымом,  копотью,  смрадом,  лязгом,  скрежетом,  визгом  фабрик, 
шахт,  машин,  железных  дорог,  зловонием  трущоб,  серой  сутолокой  улиц,  скуч-
ными  стандартами  промтоваров.  В  традиционной  культуре, в  привычном  устой-
чивом укладе жизни это произвело грандиозные разрушения. 
Вступив в конфликт с прирученной видимостью природы, машина и ее изде-
лия не могли, в силу этого, не оказаться одновременно в конфликте с предметным 
миром ремесленного дизайна. Раскол между культурой и природой, выступившей 
на этот раз в виде машин и их аляповатых продуктов, долго казался трагическим 
и неустранимым.  
Однако та самая личностная культура, которая отпустила на свободу природ-
но-творческие  силы  индивида,  опять  явилась  на  свет  изнутри  машинно-природ-
ных сил в своем новом властном и изящном обличье – индустриального дизайна. 
Потребовалось 200 лет (с середины XVIII до середины XX), чтобы крупная про-

 
Sivilizasiya 
 
133
мышленность  утвердилась  в  жизни  человечества,  и 50 лет  (с 20-х  до 70-х  годов 
нашего столетия), чтобы она создала адекватные себе дизайнерские формы пред-
метного воплощения. В своё время идея Маркса о предметном мире промышлен-
ности  как  раскрытой  книге  человеческой  психологии  воспринимаются  сегодня 
как нечто само собой разумеющееся.  
Но предметный мир технической цивилизации явил черты новой, невиданной 
красоты,  заняв  свое  место  в  историческом  ряду  самобытных  художественных 
культур,  ибо,  выявив  в  череде  дизайн  стилей  собственный  культурно-эстетичес-
кий принцип машинной техники, дизайн вместе с тем восстановил и культурную 
преемственность  современного  предметного  творчества  во  всем,  что  было  соз-
дано прежде.  
Если в период, когда зародилась техника, она отделила человека от всего, что 
было им создано, то сейчас, в руках дизайнера она превратилась в такое послуш-
ное орудие, которое позволяет свободно вернуть, возродить когда-то присущие ей 
художественное  течение,  направление,  стили,  прибегнуть  к  общеисторическому 
культурному синтезу, характерного нашему времени. Ясно, что в условиях эколо-
гического кризиса имеющиеся в дизайне творческие возможности не могут быть 
полностью реализованы.  
Дизайнерская деятельность является многосубъектной. (6) Субъектом дизай-
на  как  социокультурной  деятельности,  субъектом  проектирования  предметного 
мира  выступает  не  только  дизайнер-профессионал,  но  и  потребитель  предмета, 
продукции дизайнерского проектирования.  Дизайнер  через свою  проектно-худо-
жественную  деятельность  способствует  вживанию  полезного  предмета,  вещи  в 
рамки повседневной жизни, но использование дизайнерского предложения и ос-
тается,  в  конечном  счете,  за  потребителем,  который  в  ходе  повседневного  ма-
нипулирования вещами предметного мира создает собственную, не только пред-
метную, но и духовно-смысловую среду. По этой причине ещё больше возрастает 
интерес к индивидуальности человека. 
Следует отметить, что идея человека целенаправленно изменить мир с самого 
начала  заложена  в  дизайне,  как  художественно-проектная  деятельность.  Искусст-
воведческие  и  эстетические  подходы  при  этом  не  только  не  отвергаются,  но, 
наоборот,  обретают  надежную  почву  для  более.  Глубокого  постижения  сути  ди-
зайна,  в  самом  деле,  с  точки  зрения  узко  искусствоведческой  материально-худо-
жественная  культура,  как  правило,  распадается  на  слабо  связанные  между  собой 
специфические  виды  и  продукты  деятельности:  архитектуру,  народное  искусство, 
художественную  промышленность,  художественное  проектирование,  прикладное 
искусство, дизайн и т.д. А с точки зрения культуроведческой, все эти виды и про-
дукты предстают как внутренне родственные и связи последних между собой выс-
тупают как вполне согласованные с идеалами и нормами определенной культуры.  
 
3.  Социокультурная  среда  как  художественно-эстетическая  концепция 
дизайна  
Представление  концепции  среды  в  социокультурной  реальности  в  ходе  спе-
циальной  профессиональной  деятельности  по  проектированию  внешнего  вида 
предметов помогает объяснить характер и цель процесса трансформации. В круг 
интересов творчества дизайнера входит прежде всего широкая совокупностью ве-

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
134
щей,  однако,  деятельность  его  не  заполняет  «пустоту»  новыми  вещами,  а  нап-
ротив - «собирает» их. (7)  
В  контексте  нашего  исследования  нас  интересует  социокультурная  среда – 
это  среда  духовно-смысловая,  совокупность  элементов  духовной  жизни  общест-
ва. Это следует понимать не столько, как системный феномен, сколько реляцион-
ное течение, т.е. не только в отношении друг к другу, но и реальный мир предме-
тов и среда социально-различных предметов.  
Итак, дизайн в гораздо большей степени зависит от культуры общества, чем 
эта культура от него. Относясь к ценностям, возникшим в тесной связи с научно-
технической  революцией,  дизайн  не  подчиняет  себе  культуры  региональные, 
национальные, этнические, а располагается рядом или сочетается с ними, сохра-
няя свою независимую феноменальность. Например, модернизированная Япония 
по своему дизайну напоминает Запад, но ее “внутренняя структура”, националь-
ная особенность по-прежнему резко отличны от него.  
Это  ироническое  уподобление,  весьма  поучительный  опыт  смело  переняв 
рожденные  на  Западе  ценности – и  среди  них  дизайн, – Япония  стала  не  хуже, 
чем Запад, ощущать себе важным игроком научно-технического прогресса. «Япо-
ния, – отмечал  известный  американский  экономист  Кеннет  Болдинг, – является, 
может  быть,  наилучшим  примером  общества,  в  котором  традиционная  культура 
очень сильна и в котором она порождает принципы этических суждений и пове-
дения,  дружественные  по  отношению  к  суперкультуре» (так  Болдинг  называет 
культуру, рожденную научно-технической революцией – автор).  
Реальность такова, что, обитая в среде, созданной научно-техническим прог-
рессом, общество должно принимать любые формы, соответствующие этой среде. 
И все же, если дизайн какой-либо страны с «незападными» культурными тради-
циями принимает внешние формы, присущие дизайну Запада, то из этого не сле-
дует делать вывод, что он тождествен западному, или растворяется в нем.  
И хотя в советском дизайне эстетических черт былой традиционности, черты 
дизайн  стиля  выступают  в  качестве  традиционных – в  соответствии  с  общей 
структурой культуры, почти не знавшей товарно-вещного опосредования челове-
ческих отношений. Это, конечно, не значит, что дизайн повседневных вещей для 
нас безразличен, что мы не способны усмотреть в нем образ времени и человека. 
Дело также не в том, будто дизайн индивидуального жилища и вещей повседнев-
ного обихода вообще не участвует у нас в процессе социальной консолидации. И 
все-таки  не  потребление,  не  вещи,  не  дизайн,  а  государственная  собственность 
как решающий фактор обеспечивала единство советского общества.  
Постсоветское пространство не знала ни в своей советской истории, ни даже 
в  своей  тысячелетней  предыстории  столь  развитых  форм  частнособственничес-
ких,  товарно-денежных  отношений,  какие  были  (и  остаются)  на  Западе.  Ее  едва 
лишь  задела  идеология  и  практика  вещизма,  на  которых  покоятся  западный 
индивидуализм и индустриальный дизайн – эта превращенная форма проявления 
все  того  же  индивидуализма.  Все  это  предопределяет  своеобразие  советского 
дизайна: он утверждает себя не приоритетом в области формальной новизны; он 
идет на использование оправдавших себя дизайнерских образцов.  
Таким образом, на постсоветском пространстве дизайн не смог подняться до 
уровня массовой культуры. Хотя, участие в постоянном диалоге событий, катего-
рий, сфер жизни, на границе групп общества имело место. Однако, именно здесь 

 
Sivilizasiya 
 
135
возникла программная установка на дизайн не отдельного предмета, а целостной 
среды, – возникла не из обобщения  практики дизайна, но из тех  же культурных 
предпосылок,  благодаря  которых  возник  и  сам  практический  дизайн – как 
теоретическая проекция идеала культуры на предметную среду. 
 
Заключение 
Перед  дизайном  ХХI  века  открылись  возможности,  способные  дать  плодот-
ворные результаты. Сегодня дизайн, являясь социокультурным и художественно-
эстетическим феноменом, не ограничивается функцией формообразования только 
предметов,  произведенных  промышленностью.  Его  профессиональные  притяза-
ния намного велики: используя свои проектировочные возможности, он  охваты-
вает всю предметно-пространственную среду обитания человека, и ещё активней 
пытается  стать  создателем  его  жизненного  стиля.  К  сожалению,  под  влиянием 
условий  глобализации  часто  отбрасывается  в  сторону,  как  ненужный  предмет, 
культурный  трансендент.  Сегодня,  мы,  становимся  свидетелями  новых  отноше-
ний к экологическому дизайну, психодизайну и пр. Таким образом, можно выдви-
нуть версию, что дизайн, действительно, способен выступить в роли средства для 
гармонизации современного общества.  
 
Источники: 
1.  Панкина  М.В.  Дуальность,  как  проектная  сущность  дизайна // «Фундаментальные 
исследования», № 2, 2015, с.29-33  
2.  См.: Новейший философский словарь. Мн.изд. В.М.Скакун, 2000, 272с.  
3.  Генисаретский О.И. Лекция о месте проектирования в системе стратегической работы 
// Школа культурной политики. http://www.shkp.ru/ lib/ archive/ sekond/2001 
4.  См.: Архитектура, строительство, дизайн. Ростов-на Дону: «Феникс», 2009, 316с.  
5.  Тоффлер О. Шок будущего. М., Изд-во АСТ 2002, 557с  
6.  Концепция и методы проектирования в дизайне. 
 http://www.tabu27.ru/philos_design/ 
conzept_desing 
7.  Быстрова Т. Ю. Вещь. Форма. Стиль. Введение в философию дизайна. Екатеринбург. 
Из-во Уральского Университета. 2001, 288с.  
 
 
XÜLASƏ 
Elfanə Qasımova 
 
DİZAYN BƏDİİ-ESTETİK VƏ SOSİOMƏDƏNİ LAYİHƏNİN  
MÜRƏKKƏB SİNTEZİ KİMİ 
 
Müasir mədəniyyətin fenomeni olaraq, dizayn formayaradıcı estetik fəaliyyət, layihə təcrü-
bəsi və  həyata keçirilmiş ideyalar kimi müxtəlif yaradıcılıq formalarda öz əksini tapır. Estetik 
informasiyasının daşıyıcısı kimi, müasir dizayn insanın həyat fəaliyyəti dəyərlərinin bütün sahə-
lərini, onun mədəniyyət, mənəvi və sosial aspektlərini əhatə edən texnolojı və ictimai prosesslər-
lə determinə(müəyyən) edilmişdir.  
Sosiomədəni və bədii estetik fenomeni olaraq, dizayn cəmiyyətin müasir ictimai və mədəniyyət 
məkanında insanın mövcudluğu problemini bu gün həll etməyə qadirdir. Onun peşə iddəaları daha 
genişdir: özünün layihələndirmə imkanları ilə o, insanın mövcud olduğu bütün predmet – məkan 
mühitini əhatə edir və bütün insan həyatının üslubunun yaradıcısı olmağa daha fəal can atır. 
 
Açar sözlər: dizayn, estetik fəaliyyət, sosiomədəni layihə, sosiomədəni məkan. 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
136
SUMMARY 
Elfana Gasimova 
 
DESIGN AS A COMPLEX SYNTHESIS OF ARTISTIC-AESTHETIC AND 
SOCIOCULTURAL PROJECT 
 
Design appears as phenomena of modern culture in different artistic shapes, such as 
formative aesthetic affair, project tactic and realized ideas. Modern design was shaped as a car-
rier of aesthetic information by technological and social processes, that cover all aspects of 
human life including its cultural, moral and social aspects. 
Currently, design, being a sociocultural and artistic-aesthetic phenomena can solve the 
problem of human existence in today’s cultural and social spread of the society. Its professional 
claims are grand: using its projected capabilities its covers the entire detail spatial environment 
of human habitat, while attempting to become the creator of its lifestyle. 
 
Key words: design, aesthetic function, sociocultural project, sociocultural space.  
 

 
Sivilizasiya 
 
137
Pərvin HƏSƏNOVA
∗
 
 
NƏZƏRİ BİLİK VƏ ONUN QNOSEOLOJİ ASPEKTLƏRİ 
 
Açar sözlər:   elmi idrak, empirik bilik, nəzəri bilik, sistem, sistem-struktur təhlili, nəzəri 
qanun, nəzəri biliyin səviyyələri 
 
Bizi əhatə edən aləm o dərəcədə mürəkkəb, çoxcəhətli, rəngarəng və  dəyişkəndir 
ki, onun öyrənilməsinə canlı seyrdən, bilavasitə müşahidədən başlamaq mümkün deyil-
dir. Təbiətin qarşımıza qoyduğu bu çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədilə elm əvvəlcə 
real aləmin proses və hadisələrini sadələşdirməyə, ideallaşdırmağa çalışır. İnkişaf etmiş 
təcrübi elmlərdə proseslər “təmiz halda”, imkan daxilin də digər proses və hadisələrin 
təsirindən tədric edilmiş halda öyrənilir. Adətən belə hallarda eksperimentlə yanaşı 
idrakın digər metodlarından, o cümlədən abstrakt metodlardan da geniş istifadə olunur. 
Eksperimentin tətbiq edilə bilmədiyi hallarda abstraktlaşdırma və ideyalaşdırmaya mü-
raciət edilir. Buna görə də, K.Marksın iqtisad elmi haqqında irəli sürdüyü bir fikir bu 
gün də öz həqiqiliyini qoruyub saxlayır ki, “bu elmdə nə mikroskopdan, nə də kimyəvi 
reaktivlərdən istifadə etmək mümkün deyil, burada onların hər ikisini abstraklaşdır-
manın gücü əvəz etməlidir.” [1, 216] 
Nəzəri biliyin strukturunda abstraktlaşdırma və ideyallaşdırma əməliyyatları başlı-
ca yer tutur. Bu metodların hər ikisi nəzəri idrakın başlanğıc mərhələsidir. 
Abstraksiyalar prosesini ayrı-ayrı  tərəflərinin, elementlərinin öyrənildiyi analitik 
mərhələdə meydana çıxır. Abstraksiya əməliyyatının gedişində mühakimələrin hipotez 
və qanunların formalaşmasına xidmət edən ayrı-ayrı anlayış kateqiriyalar yaranır. Təd-
qiqatın sintetik mərhələsində bütün nəzəri elementlər:anlayışlar, mühakimələr, ka-
teqoriyalar, qanunlar bütöv bir nəzəri sistemdə birləşərək gerçəkliyin müəyyən bir sa-
həsi üçün biliklərin alınmasını təmin edirlər. 
Abstraklaşdırma və ideallaşdırma ixtiyari nəzəri tədqiqatın mühüm təaqiqat metodla-
rı kimi çıxış edirlər. Abstraktlaşdırma metodu öyrənilən hadisənin, xüsusilə mürəkkəb 
proseslərin bir sıra qeyri-mühüm və buna görə də müəyyən münasibətdə ikinci dərəcəli 
xasiyyət və xüsusiyyətlərdən sərfnəzər etməyə, onların mühüm və müəyyənedici xassə-
lərini seçib ayırmağa imkan verir. Məsələn, bazar iqtisadiyyatında tələb və təklifin asılılı-
ğını müəyyənləşdirərkən bazarda mövcud real situasiyanı sadələşdirmək məqsədilə bir 
sıra qeyri mühüm amillərdən sərfnəzər etmək lazım gəlir. Məsələn,  əvvəlcə belə  fərz 
etmək olar ki, baxılan malın qiyməti digər malların qiymətlərinin dəyişməsindən, isteh-
lakçıların gəlirindən, inhisarın bazara təsirindən və digər amillərdən asılı deyil. Aydın mə-
sələdir ki, bütün bu amilləri qeyri-mühüm, ikinci dərəcəli hesab etmək düzgün olmazdı. 
Baxılan halda biz onlardan sadəcə ona görə abstraksiya edirik ki, bir çox amillərdən asılı 
olan mürəkkəb prosesi öyrənmək nisbətən asan olsun. Buna görə  də biz onları bir tam 
halında deyil, hissə-hissə öyrənirik. Buna görə  də ixtiyari mürəkkəb sistemin tərkib 
elementlərinə görə öyrənilməsindən söhbət getdikdə analitik tədqiqatın çatışmamazlığı 
onun vahid tam sistem çərçivəsində sintetik öyrənilməsi yolu ilə konpensə edilir.  
Elmi idrakda abstraktlaşdırmanın müxtəlif növlərindən istifadə edilir. Onlardan biri 
və ən sadəsi eyniləşdirmə abstraksiyasıdır. Bu halda müəyyən sinifə daxil edilən cisim-
lərin hər hansı bir ümumi xassəsi meyar olaraq seçilib götürülür və yerdə qalan bütün 
                                                           
∗
 Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, dosent, BDU 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
138
digər xassələrdən sərfnəzər edilir. Bu kontekstə müvafiq sinfin bütün peredmetləri seçi-
lib götürülən ümumi xassəyə nəzərən eyni olduqlarından həmin xassə digər xassələrdən 
ayrı salına bilər. Həmin xassə əsasında bir sıra xüsusi anlayışlar, məsələn, ağırlıq, də-
yər, say və s. yaradılır.  
Abstraktlaşdırmanın digər növünü təcridetmə abstraktlaşdırması  təşkil edir. Bu 
növdən olan abstraklaşdırmanın səciyyəvi cəhəti öyrənilən predmetlərin bir sıra xassə 
və münasibətlərinin seçilib götürülməsindən və onlara fərdi, müstəqil obyektlər kimi 
baxılmasından ibarətdir. Məsələn, elmdə  ağlıq, parlaqlıq, xeyirxahlıq, dostluq və s. 
anlayışlar bu üsulla yaradılır. Bütün bu misallarda real predmetlərə aid olan konkret 
xassələr müstəqil abstrakt obyektlər kimi baxılır. 
Riyazi abstraksiyaların yaradılması ilə bağlı abstraksiyalar daha mürəkkəb səciyyə 
daşıyır. Belə hallarda müvafiq riyazi obyektlərin quraşdırılması imkanlarından səfnəzər 
edilir. [3, 67] 
Abstraktlaşdırmanın mühüm bir növünü aktual sonsuzluq abstraksiyası təşkil edir. 
Riyaziyyatın və  məntiqin  əsas abstraksiyalaşdırmalarından sayılan bu tipin mahiyyəti 
çoxluğu özünün bütün elementləri ilə birlikdə ayrıca siyahıda verməyin mümkünsüzlü-
yündən sərfnəzər, edilməsindən ibarətdir. 
Abstraktlaşdırmanın xüsusi növlərindən biri ideallaşdırmadır.  İdeallaşdırmanın 
gedişində hadisələrin real xassələrindən ideal xassələrə keçid baş verir. [5, 12-34] Mə-
sələn, fizikada “mütləq bərk cisim”, “ideal qaz”, “mütləq qara cisim”, “mütləq elastiki 
cisim”, “sıxılmayan maye”, “maddi nöqtə”, “nöqtəvi yük” və s. obyektlər real gerçək-
likdə mövcud olmayan, lakin real bərk, maye və qaz maddələrin xassələrini yaxşı başa 
düşməyə imkan verən ideallaşdırmalardır. 
Fizikaya analoji olaraq, klassik iqtisad nəzəriyyəsinə ideal obyekti sayılan “homo 
economisiz” (iqtisadi insan anlayışı daxil edilmişdir. Bu bilik sistemində iqtisadi insan 
dedikdə elə bir insan başa düşülür ki, onun hər bir qərarı rasional hərəkətə söykənir. O, 
digər insanların təsiri altına düşməyib, qəbul etdiyi hər bir qərarla maksimum fayda 
götürməyə çalışır. Aydın məsələdir ki, gerçəklikdə belə bir insan mövcud deyil, lakin 
onun ideal obrazı belə bir həqiqəti başa düşməyə əsas verir ki, hər bir ağıllı insan qərar 
qəbul edərkən hansı hüduda çatmalıdır. 
Nəzəri biliyin strukturunda elmi hipotezlər də mühüm yer tutur. Hipotezlər elmdə 
meydana çıxan problemlərin sınaq həllini həyata keçirmək üçün yaradılır. Elmdə 
onların əvəzinə bəzən özlərinin etibarlılığı ilə bir o qədər də fərqlənməyən sadə güman-
lardan və fərziyyələrdən də istifadə olunur. Buna görə də güman və fərziyyələr tezliklə 
elmdə öz yerlərini daha yaxşı əsaslandırılmış, yoxlanılmış və həqiqətə oxşar hipotezlərə 
tərk edirlər. Lakin qeyd edilməlidir ki, fərziyyələr kimi hipotezlərin də nəticələri ehti-
mallı xarakter daşıdığından onlardan ehtimallı istifadə etmək lazım gəlir. [8, 72-78] 
Antik elmdə hipotetik mühakimələr səhih biliklər siyahısından çıxarılıb, mülahizə-
lər sırasına keçirilirdi. İntibah və Yeni dövr elmində müxtəlif naturfəlsəfi gümanlar və 
spekulyativ, yəni təcrübəyə əsaslanmayan əqli quraşdırmalar hipotezlər zümrəsinə aid 
edilsələr də real fiziki qüvvələrin izahı üçün flagiston, teplorod, çəkisiz maye kimi 
fiziki qüvvələr də uydurulurdu. Görünür, böyük Nyutonda hipotezə qarşı inamsızlıq 
hissinin yaranmasının səbəbi də bu amil olmuşdur. Lakin bununla belə, İ.Nyuton məş-
hur “Natural fəlsəfənin riyazi əsasları” kitabında bizim bu gün sözün müasir mənasında 
istifadə etdiyimiz hipotez anlayışından istifadə etmişdir. Belə bir cəhəti də qeyd edək 
ki, nəzəri mexanikanın  əsaslarını yaratmaq üçün qədim yunanların aksiomatik meto-

 
Sivilizasiya 
 
139
dundan ilk dəfə istifadə edən də məhz Nyutonun olmuşdur. Nyuton “prinsiplər metodu” 
adlandırdığı bu metod yaşadığımız günlərdə hipotetik deduktiv metodu kimi tanınır. Bu 
metodun məzmununda aksiomlar əvəzinə gerçəkliyin öyrənilən sahəsinin proses və 
hadisələrinin mühüm xassələrini və münasibətlərini əks etdirən prinsip və hipotezlərdən 
istifadə olunur. 
Hipotezi işləyib hazırlamazdan əvvəl o, əlavə yoxlanılmadan və mükəmməl əsaslaş-
dırmadan keçməlidir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, eyni növdən olan faktların izahı-
nı verməkdən ötrü müxtəlif hipotezlər təklif oluna bilər. Buna görə  də hipotezlərdən 
yalnız elələrini seçmək lazımdır ki, onları yoxlamaq və  tədqiq etmək mümkün olsun. 
Amma bu o demək deyildir ki, elmi tədqiqat məqsədi ilə seçilmiş hipotez hökmən həqiqi 
və həqiqətəbənzər olmalıdır. Elmi hipotezlər qarşısına qoyulan spesifik tələbatlar müxtəlif 
izahetmə qabiliyyətinə  və qabaqgörmə gücünə malik hipotez arasından optimal seçim 
etməyə imkan verdiyindən xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. Bu tələblər aşağıdakılardır. 
1.  Hipotezin relevantlığı. Hipotez qarşısında qoyulan bu tələb onun elmdəqəbul 
edilməsinin əlavə şərtidir. Relevantlıq (relevant ingilis sözü olub, münasib, uyğun, mə-
sələyə aid olan deməkdir). Hipotezin əsaslandığı faktlara münasibətini ifadə edən 
termindir. Əgər mövcud faktlar hipotezi təsdiq və ya təkzib edirsə, hipotez həmin faktl-
ara münasibətdə relevant hesab edilir. İxtiyari hipotez məlum faktların izah edilməsi, ya 
da elmə naməlum faktların qabaqgörənliklə söylənilməsi məqsədilə irəli sürülərsə, o 
irrelevant olacaq və elmi baxımda xüsusi maraq kəsb etməyəcəkdir. [7, 204-212] 
2.  Hipotezin yoxlanılması. Empirik elmlərdə hipotezin yoxlanılması onun nəticə-
lərinin müşahidənin və eksperimentin nəticələri ilə tutuşdurulması ilə bağlıdır. Lakin 
buradan belə bir tələb irəli gəlmir ki, elmdə hər bir hipotez empirik yolla yoxlanılmalı-
dır. Bu halada söhbət yalnız belə bir yoxlamanın prinsipial imkanından gedə bilər. Mə-
lumdur ki, elmin bir çox fundamental hipotezlərinin məzmununda bilavasitə müşahidə 
olunmayan obyektlər, onların xassələri, müşahidələri haqqında anlayışlar ehtiva edilir. 
Belə anlayışlara  əyani misal olaraq, elektromaqnit elementar hissələri, kvarkları, gen-
ləri, virusları, bakteriyaları, atomları və s. göstərmək olar. [4, 112-114] 
Elmin inkişafı və onun materiya strukturunun dərinliklərinə nüfüz etməsi ilıə əlaqə-
dar olaraq, episteamologiyada yüksək nəzəri səviyyəli hipotezlərində sayı durmadan 
artır. Müasir elmdə yaranan bu vəziyyət hipotezlərin yoxlanılmasında istifadə olunan 
mental texnikanın mürəkkəbləşdirilməsini və təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bu halda 
belə bir sual meydana çıxır: elmdə yoxlanıla bilməyən hipotezlərdən söhbət açmaq 
mümkündürmü? 
Elmi-metodoloji ədəbiyyatda yoxlana bilməyən hipotezlərin, adətən, üç növü fərq-
ləndirilir. Birincisi, o hipotezləri prinsipcə yoxlamaq mümkünsüzdür ki, onların struk-
turunu mümkün faktların köməkliyi ilə ümumiyyətlə yoxlamaq mümkün deyil. Məsə-
lən, amerikan fiziki A.Makelsonun dünya efirinin mövcudluğu haqqında hipotezi yoxla-
maq məqsədi ilə təklif etdiyi eksperiment aydınlaşdırdı ki, işığın yayılma sürətinə efirin 
heç bir təsiri yoxdur. Bu faktın yoxlanılması üçün təklif olunan Lorens-Fitscerald hipo-
tezində isə güman edilirdi ki, Majkelson təcrübəsində alınan mənfi nəticə Yerin hərəkə-
ti ilə eyni istiqamətdə hərəkət edən interferometrin qolunun qısalması ilə şərtlənir. Bu 
səbəbdən də təklif edilən hipotez pirinsipi yoxlana bilmirdi və yalnız baxılan hal üçün 
düşünülmüş düşünülmüş hipotez sayılırdı. Lorens-Fitscerald hipotezinin əsassızlığı 
A.Eynşteyini məkan və zamanın mütləq deyil, nisbi səciyyə daşımasını açıqlayan nisbi-
lik nəzəriyyəsi ilə sübut edildi. 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
140
İkincisi isə abstraksiyalara və mühakimələrə söykənən hipotezlərində  nəticələrini 
empirik yolla yoxlamaq mümkün deyil. Belə hipotezlərlə empirik yolla yoxlana bilən 
hipotezlər arasında sərhəd çəkməkdə haqlı olan riyaziyyztçı və filosof K.Popper məntiqi 
pozitavistlərdən fərqli olaraq fəlsəfi hipotezlərin heç də mənasız mühakimələr olmadığını 
vurğuladıqda tamamilə haqlı idi. Riyazi hipotezlərə gəldikdə, qeyd etməliyik ki, onların 
təbiətşünaslıqda, mexanikada və digər elmlərdə tətbiqi rassionalcasına əsaslandırılmalıdır. 
Fəlsəfi hipotezlərin isə universal olduqlarından onların tənqidi yoxlanılması yalnız bəşə-
riyyətin bütün rassional-idrakı və praktiki fəaliyyəti ilə həyata keçirilir. 
Üçüncüsü, bir sıra hipotezlərin nəticələrini müşahidə  və eksperimental vasitələrlə 
yoxlamaq mümkün olmur. Elmin və eksperimental mexanikanın inkişafı ilə bağlı olaraq 
nəzəri metodları və ölçmə vasitələri durmadan təkmilləşir. Ona görə də elmdə bir sıra 
elə hipotezlər yaranır ki, onların indiki zamanda yoxlanılması mümükünzüs olur. Bu 
anomaliya iki səbəbdən baş verə bilir: ya həmin hipotezlərdən empirik yolla yoxlana 
bilən nəticələr çıxarmaq mümkün olmur, ya da müvafiq effektləri dəqiq ölçmək imkanı 
yaranmır. Üzərində A.Eynişteynin uzun illər boyu işlədiyi vahid sahə  nəzəriyyəsi və 
qravitonların – cazibə sahəsinin hissəciklərinin mövcudluğu haqqında hipotezlər məhz 
belə bir taleli yaşamışlar. [2, 204-209] 
3.  Hipotezlərin mövcud elmi biliklərlə bir araya gətirilməsi. Bu tələb elmi biliyin 
inkişafında mübarizliyin olması haqqında ümummetodoloji prinsipdən irəli gəlir. Do-
ğurdan da, müasir elmi bilik bir-birindən ayrı salınmış faktların ayrı-ayrı nəzəri ümu-
miləşdirmələrin və hipotezlərin mexaniki məzmunu olmayıb, elementləri öz aralarında 
məntiqi surətdə əlaqələnmiş mükəmməl sistemdir. Buna görə də hər bir ayrıca hipotez 
nəinki artıq müəyyənləşdirilmiş faktlara, həm də dərindən əsaslandırılmış nəzəri biliyə 
zidd olmamalıdır. Yalnız elmin simasını radikalcasına dəyişdirə bilən hipotezlər, məsə-
lən, atomun strukturu, kainatın kosmoloji təkamülü haqqında fundamental hipotezlər 
əvvəlki elmi biliklərlə bir araya sığmır. 
4.  Hipotez qarşısına qoyulan tələblərdən biri də izahedicilik və qabaqgörənlik 
qüvvəsi ilə bağlıdır. Məntiq elmində hipotezin və ya ixtiyari mühakimənin izahedicilik 
qüvvəsi ifadəsi ilə onlardan çıxarıla bilən deduktiv nəticələrin sayı  nəzərdə tutulur. 
Əgər iki müxtəlif hipotezdən müxtəlif sayda nəticə çıxarılırsa, ortaya daha çox nəticə 
qoyan hipotezin izahedicilik qüvvəsi daha böyük hesab edilir. Nyuton universal qravita-
siya haqqında hipotez irəli sürdükdə, bu hipotez yalnız Qaliley və Kepler qanunlarının 
izah edə bildiyi faktları deyil, həm də kifayət qədər yeni faktları izah edə bildi. Yalnız 
bundan sonra həmin hipotez ümumdünya cazibə statusu qazandı. Öz növbəsində Nyuto-
nun qravitasiya nəzəriyyəsində izahını tapa bilməyən bir sıra faktları (cismin ətalət və 
qravitasiya kütlələrinin bərabərliyi, Merkuri planetinin perihelisinin hərəkət etməsi) 
sonralar Eynişteynin nisbilik nəzəriyyəsi izah etdi.  
Hipotezin uzaqgörənliyinin məntiqi strukturu öz forması etibarı ilə izahatın struktu-
ru ilə üst-üstə düşsə də, onlar metodoloji baxımdan fərqlənirlər: əvvəla, izahat mövcud 
faktlarla, qabaqgörənlik isə baş verə biləcək hadisələrlə bağlıdır; ikincisi, qabaqgörənlo-
yin dəyərləndirilməsi həmin ehtimalı terminlərlə ifadə olunur. Deməli, eyni şəraitdə 
hipotezlərin qabaqgörənlik qüvvəsinə görə müqaisəsi ehtimalı metodlarla reallaşdırılır.  
5. Hipotezin sadəlik meyarı elmdə  şəraitində  dəfələrlə belə hallarda təsadüf edil-
mişdir ki, rəqabətdə olan iki hipotezdən hər biri yuxarıda haqqında bəhz olunan tələblə-
rə eyni dərəcə  də cavab vermişdir. Bununla belə onlardan yalnız biri-ən sadəsi elmdə 
ünvan tapmışdır. “Dünyanın təşkil haqqında” K.Ptolemey və N.Kopernikin irəli sürdük-

 
Sivilizasiya 
 
141
ləri hipotezlərin taleyi bu dediklərimizə yaxşı sübut ola bilər. K. Ptolomey hipotezində 
dünyanın mərkəzində Yer yerləşir ki, bu sistemin “dünyanın geosentrik sistemi” adlan-
dırılmasının səbəbidə budur. Bu sistemə görə Günəş və digər planetlər Yer ətrafınada 
fırlanırlar. Öz hipotezinin qabaqgörənliyinin müşahidə nəticələri ilə bir araya gətirmək 
üçün Ptolomey mürəkkəb həndəsi konstruksiya qurmalı olmuşdur. Kopernikin heliosen-
trik hipotezi isə “dünyanın mərkəzinə” Günəşi yerləşdirməklə Ptolemey sisteminin 
çətinliklərini aradan qaldırdı. Kilsənin müqavimətinə baxmayaraq kainatın heliosentrik 
və geosentrik sistemlərinin rəqabətində birincisi kosmologiyada özünü təsdiq etdi və bu 
qələbədə heliosentrik sistemin sadəliyi, aydınlığı  və inandırıcılığı heç də az rol 
oynamadı. Lakin burada bir nüansı da qeyd etmək lazım gəlir: inkişaf etmiş elmlərdə 
hipotezin sadəliyi və ümumiliyi həmişə onun riyazi aparatının mürəkkəbləşməsi ilə 
müşayiət olunur. A.Eynşteyn və L.İnfeld bu münasibətlə yazırlar: “Bizim gümanlarımız 
nə qədər sadə və fundamental görkəm alırsa, mühakimələrimizin riyazi aparatı da bir o 
qədər mürəkkəb olur.” [2, 198] 
Nəzəri biliyin məzmununda hipotezlərlə yanaşı elmi qanunlarda mühüm yer tutur. 
Elmi qanunların məzmununda real dünyanın proses və hadisələri arasındakı müntəzəm 
və təkrar olunan əlaqələr ifadə olunur. Ta qədim zamanlardan tutmuş XIX əsrin ikinci 
yarısınadək hadisələr arasındakı müntəzəm, təkrarlanan, zəruri və mühüm əlaqələri 
elmin həqiqi qanunları hesab etmişlər. Lakin bununla belə müntəzəmlik universal deyil, 
ekzistensial səciyyə daşıyır, bu o deməkdir ki, müntəzəmlik bütün hadisələrə deyil, 
onların yalnız müəyyən bir qisminə aid edilə bilər. Buna görə  də qanunların təsir 
baxımından iki əsas növə ayırmaq olar. 
1.  Universal və xüsusi qanunlar. 
Universal qanunlar obyektiv aləmin proses və hadisələri arasında müntəzəm,  ən 
ümumi, zəruri, ciddi surətdə təkrarlanan və dayanıqlı xarakterlərini əks etdirirlər. Uni-
versal qanuna misal olaraq, cisimlərin istidən genişlənməsi qanunu göstərilə bilər. Key-
fiyyət dilində bu qanun belə ifadə olunur: “bütün cisimlər qızdırılarkən genişlənir”. Kə-
miyyət dilində isə bu qanun daha dəqiq səslənib, temperaturla cismin xətti ölçüləri ara-
sındakı funksional münasibəti əks etdirir. 
Xüsusi və ekzistensial qanunlar isə ya universal qanunlardan çıxarılan, ya da 
təsadüfi səciyyə daşıyan kütləvi hadisələrin müntəzəmliyini əks etdirir. Xüsusi qanunlar 
ailəsinə misal olaraq “metalların istidən genişlənməsi qanununu” göstərə bilərik. Bu qa-
nun bütün fiziki cisimlərin istidən genişlənməsi kimi universal qanunun xüsusi halı, ona 
nəzərən ikinci və ya törəmədir. 
2.  Determinst və stoxastik (ctatictik) qanunlar. 
Nümayiş etdirdiyi qabaqgörənliyin dəqiqliyinə görə qanunları determinist və sto-
xastik qanunlara bölürlər. Stoxastik qanunlara statistik, ehtimalı qanunlarda deyilir. 
Determinist qanunlara əsaslanan qabaqgörənlik səhih, dəqiq səciyyə daşıdığı halda, 
stoxastik qanunlar insanlara yalnız ehtimallı qabaqgörənlik verirlər. Təsadüfi, kütləvi və 
təkrarlanan hadisələrin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan stoxastik qanunların təzahü-
rünə  ən sadə misal alaraq, zərrlərin atılmasını göstərmək olar. Məlumdur ki zərrlərin 
üzərində 1-dən 6-dək rəqmlər həkk olunmuşdur. 
Ayrı-ayrı atışlar zamanı hansı üzün düşəcəyini biz müəyyənləşdirə bilmərik. Lakin 
zərin atılmasının kifayət qədər təkrarlasaq, məlum olacaq ki, hər bir üzün düşməsinin 
nisbi tezliyi 1/6 -ə bərabərdir. Bu əsasda biz təsadüfi səciyyə daşıyan kütləvi hadisənin 
baş verməsi ehtimallılığını P = m / n düsturu ilə ifadə edə bilərik. Düsturda P – hadisə-

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
142
nin baş vermə ehtimalının, m – bizi maraqlandıran hadisənin başvermə sayını, n isə bü-
tün hadisələrin sayını göstərir. 
Klassik elmdə universal qanunlar uzun müddət həqiqi elmi qanunlar hesab edilmiş 
və onların axtarılması elmi tədqiqatın başlıca vəzifəsini təşkil etmişdir. Buna inanmaq 
üçün Nyutonun ümumdünya cazibə qanununu xatırlamaq yetərlidir. Belə qanunlarda 
qeyri-mühüm amillərdən sərfnəzər edilmiş,  ən başlıcası isə  təbiət və  cəmiyyətdə 
əhəmiyyətli rol oynayan təsadüflər və onların qarşılıqlı təsirləri alınmamışdır. Müasirlik 
baxımdan belə qanunlar qabaqgörənliyi səhih və birmənalı xarakter daşıyan determinist 
qanunlar tipinə aid edilir. Universal qanunlardan fərqli olaraq stoxastik qanunlar, əvvəla 
yalnız təsadüfi və yaxud kütləvi hadisələr tipinə aid edilir və ikincisi, onların nümayiş 
etdirdikləri qabaqgörənlik çox və ya az dərəcədə ehtimallı səciyyə daşıyırlar. Stoxastik 
qanunlar çox-çox qabaqlardan demoqrafiyada, şığorta işində, baş vermiş hadisələrin 
öyrənilməsində, əhali statistikasında, iqtisadiyyatda və s. sahələrdə tətbiq edilməkdədir. 
Stoxastik qanunlardan həmşinin XİX əsrin ortalarından etibarən fizikada sonsuz sayda 
mikrohissəciklərdən təşkil olunan makrocisimlərin xassələrinə tətbiq etmək məqsədi ilə 
istifadə edilmişdir. 
3. Empirik və nəzəri qanunlar. 
Qanunlar içərisində bir-biri ilə bilavasitə  əlaqələnmiş hadisələrin münasibətlərini 
xarakterizə edən kauzallıq və ya səbəbiyyət  əlaqələri geniş yayılmışdır.  Əgər iki 
hadisədən biri qarşılıqlı təsir nəticəsində digər hadisəni törədirsə, birinci hadisə səbəb, 
ikinci hadisə isə nəticə adlanır. Tədqiqatın ilkin empirik mərhələsində adətən hadisələ-
rin ən sadə səbəbiyyət əlaqələri öyrənilir. Lakin daha sonra tədqiqatın dərinləşməsi ilə 
əlaqədar hadisələrin funksional münasibətlərini digər rəngarəng qanunların təhlilinə 
müraciət edilir. Belə funksional yanaşma müşahidə olunmayan obyektlər haqqında 
qanunlar kimi çıxış edən nəzəri qanunların kəşfində daha qabarıq reallaşır. Nəzəri 
qanunlar ixtiyari elmdə  həlledici rol oynayır. Nəzəri qanunların elmi-idrakı  dəyəri 
ondadır ki, onların köməkliyi ilə empirik qanunlar və həmin qanunların ümumiləşdir-
diyi çoxsaylı faktlar izah edilir. Buna görə də empirik qanunların kəşfi ilə müqayisədə 
nəzəri qanunların kəşfi daha mürəkkəb işə çevrilir. 
Nəzəri qanunların kəşfini aparan yol hipotezlərin irəli sürülməsindən və onların 
sistemli yoxlanılmasından keçir. Əgər çoxsaylı  təşəbbüslər hipotezdən empirik qanun 
çıxarmağa imkan verirsə, onun nəzəri qanuna çevrilə biləcəyinə ümid yeri də yaranır. 
Hipotezin köməkliyi ilə yalnız  əvvəllər məlum olmayan yeni faktların deyil, həm də 
naməlum empirik qanunların mövcudluğunu söyləmək imkanı qazanılırsa, bu inam 
daha da artıb, xeyli möhkəmlənir. Məsələn, universal ümumdünya cazibə qanunu öz 
mənşəyinə görə empirik xarakter daşıyan Qaliley və Kepler qanunlarını həm izah, həm 
də dəqiqləşdirə bilmişdir. [7, 564-566] 
Empirik və  nəzəri qanunlar öyrənilən proseslərin mahiyyətini müxtəlif dərinlikdə 
və müxtəlif dəqiqliklə açıqlasalar da, öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnirlər. Faktlarsız və 
empirik qanunlarsız nəzəri qanunların kəşfi mümkünsüz olduğu kimi, bu sonuncular da 
olmadan empirik qanunların izahı baş tuta bilməzdi. 
Nəzəri biliyin sturukturundan danışarkən elmi nəzəriyyədən, onun sturukturundan 
və təsnifat prinsiplərindən danışmamaq mümküm deyil. Əks halda nəzəri bilik haqqında 
elmi informasiya sadəcə yarımçıq qalmış olardı.  
Nəzəriyyə strukturuna görə elə bir sistemdir ki, onun çıxış anlayışlarından və 
qanunlarından bütün digər anlayışlar və əsas qanunlardan isə məntiqi olaraq yerdə qalan 

 
Sivilizasiya 
 
143
digər qanunlar çıxarıla bilər. Nəzəriyyə özünün inkişafının erkən mərhələsində sadə 
empirik qanunları  və ümumilik dərəcəsi nisbətən az olan nəzəri qanunlara söykənir. 
Tədqiqatın yalnız sonuncu mərhələsində o, fundamental nəzəri qanunlara yiyələnir. 
Buna görə də nəzəriyyənin vahid, bütöv sistemə çevrilməsi ayrıca bir hipotezin yaradıl-
masına nisbətən mürəkkəb xarakter alır. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir tamamlanmış 
tərkibinə anlayışlar, mühakimələr, qanunlar, ideyalar, prinsiplərlə yanaşı digər köməkçi 
abstraksiyalarda daxildir. Elmi tədqiqat prosesində hər tərəfli əsaslandırılmış hipotezlər 
qanuna çevrilərək nəzəriyyənin tərkibinə daxil edilir. Beləliklə, təkmilləşdirilmiş nəzə-
riyyə anlayışların ümumiləşdirmələrin, aksiomların və qanunların məntiqi münasi-
bətlərlə əlaqələndirilən vahid bir sistemə çevrilir.  
İndi biz elmi nəzəriyyə ilə bağlı bir sıra məsələlərdən yan keçərək  əsas diqqəti 
onun strukturu və təsnifatı üzərinə yönəldək. 
 4. 
Nəzəriyyənin strukturu. 
Dəqiq elmlərdə nəzəriyyənin strukturunda bir sıra başlanğıc anlayışlar fərqləndiri-
lir. Nəzəriyyənin tərkibində özünə yer alan digər anlayışlar isə  məntiqi  əməliyyat 
vasitəsi ilə həmin anlayışlardan çıxarılır. Nəzəriyyənin bel sütunun onun əsas qanunları 
və fundamental prinsipləri təşkil edir. Həmin qanun və prinsiplərdən isə deduktiv üsulla 
törəmə qanunlar və prinsiplər çıxarılır. 
Mövcud nəzəriyyələr içərisində ən dəqiq struktura malik olanı riyazi nəzəriyyələr 
sayılır. Belə  nəzəriyyələrdə bütün əlavə anlayışlar təyin etmə qaydası  əsasında 
başlanğıc anlayışlardan çıxarılır, teoremlər isə aksiyalardan çıxarılan məntiqi qayda 
yolu ilə sübut edilir. Digər empirik nəzəriyyələrin təcrübəyə, müşahidəyə  və faktlara 
söykəndiyindən riyazi nəzəriyyələr formasında təmsil oluna bilmirlər.  
 5. 
Nəzəriyyələrin təsnifatı. 
Metodoloji ədəbiyyatda nəzəriyyələrin təsnifatı məntiqi bölgünün müxtəlif əsaslarına 
görə aparılır. [9, 37-41] Əvvəla, tədqiqat oblastının inikasının adekvatlıq dərəcəsinə görə 
nəzəriyyələri fenomenoloji və qeyr-fenomomenoloji nəzəriyyələrə bölürdülər. Bu sonun-
cu bəzən analitik nəzəriyyələr adlanır. Fenomonoloji nəzəriyyələr gerçəkliyi mahiyyəti 
açıqlanmayan hadisər (fenomenlər) səviyyəsində  təsvir edirlər. Belə  nəzəriyyələr elmi 
tədqiqatın, hadisələrin dəqiq təhlilinin verildiyi və elmi materiallın sistemləşdirildiyi ilk 
mərhələsində yaranır. İşığın təbiətini açmadan onun yayılmasının əks olunmasının və sın-
masını öyrənən həndəsi optika fenomonoloji nəzəriyyələrə misal göstərilə bilər. Hal bu 
ki, həndəsi optikaya rəğmən işıq hadisələrinin mahiyyətini açan dalğa və elektromaqnit 
nəzəriyyəsi analitik nəzəriyyələrin bariz nümunəsidir. Analoji olaraq, mikro sosiologiya-
nın bir sıra nəzəriyyələrini fenomonoloji nəzəriyyələr, sosial faktların mahiyyətini açıqla-
yan bəzi nəzəriyyələri isə analitik nəzəriyyələr tipini aid etmək olar.  
Nümayiş etdirdikləri qabaqgörənliyini dəqiqlik dərəcəsinə görə nəzəriyyələri deter-
minist və stoxastik nəzəriyyələr kimi təsnif etmək olar. Determinist nəzəriyyələr dəqiq 
qabaqgörənlik nümayiş etdirsələr də, onlar proses və hadisələrin mürəkkəbliyi, dünyada 
qeyri-müəyyənliyin və  təsadüflərin çoxcəhətliliyi üzündən elmi idrakda nisbətən az 
tətbiq olunurlar. Təsadüflərin öyrənilməsinə əsaslanan stoxastik qanunlar isə ehtimallı 
qabaqgörənlik nümayiş etdirilər. Onların tətbiqinə yalnız fizika və biologiyada deyil, 
sosial-iqtisadi və humanitar elmlərdə də rast olunur. Humanitar və ictimai elmlərdə bu 
qəbildən olan nəzəriyyələrin yaranmasının səbəbi onlarda öyrənilən proseslər haqqında 
verilən proqnozlarda kütləvi xarakterin təsadüfi hadisələrlə bağlı qeyri-müəyyənliyin 
əhəmiyyətli rol oynamasıdır. [6, 423-435] 

Bakı Avrasiya Universiteti  
 
144
Nəzəriyyələrin digər bir tipinin pozotiv və normativ nəzəriyyələr təşkil edir. Bu 
növdən olan nəzəriyyələr bir-birindən hadisələrə yanaşma üsulun görə fərqlənirlər. 
Pozitiv yanaşma dedikdə elə mühakimə  və ya nəzəriyyə başa düşülür ki, onlarda 
hadisələrin faktiki halı haqqında təsdiqləyici mühakimə söylənilir. Bu mühakimələr isə 
həqiqət olduqları kimi yalan da ola bilirlər. Məsələn,  əgər iqtisadçılardan biri dövlət 
mülkiyyətinin sürətlə özəlləşdirilməsinə iqtisadiyyatda arzuolunmaz nəticələr gətirib 
çıxardığını söyləyir, digəri isə bu mühakiməni qəti təkzib edirsə, həqiqətə onların hər 
ikisi pozitiv mühakimə yürüdürlər. Belə ki, onlar müvafiq faktlara söykənməklə gerçək-
liyi müxtəlif tərzdə izah edir, lakin bu zaman yürüdülən siyasətin müsbət və ya mənfi 
olmasına fikir vermirlər. Halbuki, hadisənin qiymətləndirilməsinə yönəldilən normativ 
mühakimələr həmişə alimin dəyəri oriyentasiyalarına, onun baxışları  və dünyagörüşü 
ilə bağlı olur. 
Normativ iqtisadi nəzəriyyələr analitik tədqiqatların pozitiv nəzəriyyədən alınan 
nəzəriyyələrdən alınan nəticələrdən istifadə etsələr də, onların normativ qiymətləndiril-
məsini də tələb edirlər. 
Nəzəriyyələrin təsnifatını mikro və makro nəzəriyyələri də aid etmək olar. Elmi 
dairələrdə bu növ nəzəriyyələrdən geniş istifadə olunur. Fizikada mikro nəzəriyyələr 
materiyanın mikro hissəciklərini, o cümlədən atomların, protonların, neytronların, 
elektronların, kvarkların və digər elementar hissəciklərin qarşılıqlı təsirini tədqiq edən 
nəzəriyyələr aiddir. Onlardan fərqli olaraq, klassik mexanika elektrodinamika, termodi-
namika və bir sıra digər nəzəriyyələr makro nəzəriyyələrdir. 
İqtisadi nəzəriyyələrin fundamental təsnifatı onların mikroiqtisadiyyata və makro 
iqtisadiyyata bölünməsinə əsaslanır. 
 
Qaynaqlar: 
1.  Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.23, с.216. 
2.  Эйнштейи А., Инфельд Л., Эвальюция физики. М.: Наука, 1972, 288 c . 
3.  Арлычев А.Н. Качественный аспект мира и его познание. М.: Наука, 2001, 314с. 
4.  Единство научного знания. М.: Наука, 1988, 288 с. 
5.  Мамедова С.Г. Роль метода идеализации в научном познании. Баку: Азернешр, 1980, 80 с. 
6.  Məmmədov  Ə. B., İsmayılov V.İ., Məmmədov F.Ə. Rassionallıq və qeyri-rassionallıq: 
fəlsəfi-metodoloji kontekst. Bakı: Elm, 2010, 880 s. 
7.  Məmmədov Ə. B. Dealektik idrak və ümumelmi tədqiqat metodları. Bakı: Elm, 1997, 300 s. 
8.  Məmmədov Ə. B. Elmi idrak və onun inkişaf dialektikası. Bakı: Renessans, 1998, 108 s. 
9.  Рузавин Г.И. Методология научного познания. М.: Юнити, 2005, 287с.