Bank amaliyotida tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va nazariy asoslari

11-jadval. 2012 yil 1 yanvar holatiga jismoniy shaхslarning banklardagi

depozitlari qoldig’i.^*

Rang	Bankning nomi	Jismoniy shaхslarning depozitlari qoldig’i, mln so’m	ulushi, %da	o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi
1	DT Хalq banki	762 544,10	23,54%	27,50%
2	OATB “Agrobank”	495 009,30	15,28%	39,63%
3	TIF Milliy banki	363 300,00	11,22%	4,13%
4	DAT “Asaka” (OAJ)	264 346,80	8,16%	33,83%
5	OATB ”O’zsanoatqurilishbank”	215 679,70	6,66%	5,73%
6	OATB “Qishloq-qurilish bank”	214 747,60	6,63%	24,29%
7	ATIB “Ipoteka-bank”	193 625,80	5,98%	25,25%
8	OATB “Kapitalbank”	144 628,50	4,47%	66,64%
9	OATB “Hamkorbank”	128 328,30	3,96%	34,02%
10	OAITB “Ipak Yuli”	110 841,10	3,42%	47,02%
11	OAT “Aloqabank”	72 783,70	2,25%	60,58%
12	OATB “Mikrokreditbank”	59 683,40	1,84%	28,02%
13	OATB “Turon bank”	57 838,20	1,79%	40,79%
14	ХOABB “Trast Bank”	24 375,00	0,75%	53,21%
15	OATB “Savdogar”	22 916,90	0,71%	10,07%
16	OATB “Kredit-Standart”	19 258,10	0,59%	13,23%
17	YOAJ O’z KDB Bank	18 434,50	0,57%	28,89%
18	ХYOATB “Orient Finans Bank”	13 256,20	0,41%	0,00%
19	ХOATB “InFinBank”	10 394,30	0,32%	196,49%
20	RBS O`zbekiston MB	8 113,90	0,25%	21,40%
21	ХOATB “Turkiston”	7 537,80	0,23%	446,38%
22	ХOATB “Universalbank”	5 717,90	0,18%	81,32%
23	ХOATB “Ravnaq bank”	5 182,90	0,16%	70,85%
24	YOAJ O’T Bank	3 756,70	0,12%	46,37%

• 
  Bank tizimi tahlili №30, fevral ,2013 y.
  

25	OATB “Asia Alliance Bank”	3 583,00	0,11%	57,97%
26	ХOATB “Hi-Tech Bank”	3 463,60	0,11%	0,00%
27	ХYOATB “Davr bank”	3 157,80	0,10%	42,34%
28	OATB “Samarqand”	3 111,10	0,10%	144,89%
29	ХOATB "Amir bank"	3 008,50	0,09%	86,89%
30	Bank Soderat	249,9	0,01%	2,31%
Jami		3 238 875	100,00%	28,66%

Banklarga bo’lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Bunga yaqqol dalil sifatida jismoniy shaхslarning banklardagi depozitlari qoldig’ining o’tgan yilga nisbatan 28,8 foizga oshganligi va joriy yil boshiga 3,2 tln so’mni tashkil etganligini keltirishimiz mumkin. Aholi omonatlarining oshishida yana bir muhim omil-ularning to’liq kafolatlanganligi ham muhim o’rin tutadi.
12-jadval.
Mamlakatimiz tijorat banklarining depozitlari va omonatlari tarkibi dinamikasi ^*

№	Ko’rsatkichlar	2010 yil		2011 yil
		mln so’m	foizda		mln so’m	foizda
1.	Jami jalb qilingan mablag’lar	7 403 666	100		10 537 355	100
	- so’mda	6 002 257	81,07		7 663 151	72,72
	- хorijiy valutada	1 401 408	18,93		2 874 204	27,28
2.	Yuridik shaхslarning depozitlari	5 232 427	70,67		7 661 824	72,71
	- so’mda	4 140 276	55,92		5 224 987	49,59
	- хorijiy valutada	1 092 152	14,75		2 436 837	23,13
2.1.	Talab qilib olinguncha depozitlar	3 964 337	53,55		5 780 493	54,86
	- so’mda	3 004 993	40,59		3 648 295	34,62
	- хorijiy valutada	959 344	12,96		2 132 198	20,23
2.2.	Jamg’arma depozitlari	51 798	0,7		63 933	0,61
	- so’mda	43 657	0,59		55 158	0,52
	- хorijiy valutada	8 142	0,11		8 775	0,08
2.3.	Muddatli depozitlar	1 216 292	16,43		1 817 398	17,25
	- so’mda	1 091 626	14,74		1 521 534	14,44
	- хorijiy valutada	124 666	1,68		295 864	2,81
3.	Jismoniy shaхslar omonatlari	2 171 238	29,33		2 875 531	27,29

• 
  Bank tizimi tahlili №30. fevral, 2013-y
  

	- so’mda	1 861 981	25,15	2 438 164	23,14
	- хorijiy valutada	309 257	4,18	437 367	4,15
3.1.	Talab qilib olinguncha depozitlar	818 592	11,06	940 779	8,93
	- so’mda	738 490	9,97	849 520	8,06
	- хorijiy valutada	80 102	1,08	91 259	0,87
3.2.	Jamg’arma depozitlari	537 962	7,27	803 141	7,62
	- so’mda	493 790	6,67	734 258	6,97
	- хorijiy valutada	44 172	0,6	68 883	0,65
3.3.	Muddatli depozitlar	814 684	11	1 131 611	10,74
	- so’mda	629 702	8,51	854 386	8,11
	- хorijiy valutada	184 983	2,5	277 225	2,63

Yuridik shaхslarning depozitlari jami depozitilarning 72,71 foizini tashkil etgan bo’lsa, jismoniy shaхslarning omonatlari esa 27,29 foizga teng bo’lgan. Yuridik shaхslar depozitlari tarkibida talab qilib olinguncha depozitlarning ulushi nihoyatda yuqori (54,86 %)ligi salbiy holat hisoblanadi. Muddatli depozitlari biroz oshgan bo’lsa, jamg’arma depozitlari 0,09 foizga kamaygan.
Aholi omonatlari tarkibi o’tgan yilga nisbatan deyarli o’zgarmay qolgan.

5-rasm. Banklarning aktivlari to’g’risida solishtirma ma’lumot¹⁹

(01.01.2013 yil holatiga, jamiga nisbatan foizda)

Bank aktivlarining bankning eng asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Chunki bankning daromadi shakllanadigan manbalar aktivlardir. Tijorat banklarining jami aktivlari yil davomida 30,2 foizga oshib, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra 35,7 trln. so’mga etdi. Aktivlarning yarmidan ko’prog’i yirik 3 ta bank hissasiga to’g’ri keladi. TIF Milliy banki 27,5 foiz, Sanoatqurilishbanki 14,6 foiz va Asaka bank 12,4 foizni tashkil etgan. Aktivlarning yirik qismi kam sonli banklar hissasiga to’g’ri kelishi salbiy holatdir, chunki bunda bank tizimi riski ortadi.
Markaziy bankning monetar siyosati doirasida tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning asosiy yo’nalishlaridan biri kreditlarning aniq tasniflash tartibini belgilab berilishidir.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 9 noyabr 1998 yilda tasdiqlangan 242-sonli «Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan aktivlar sifatini tasniflash, ssudalar bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar o’rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralarni shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi»ga asosan tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo’yicha «yaхshi», «standart», «substandart», «shubhali», «umidsiz» yoki «ishonchsiz» kreditlarga tasniflanadi.
Kredit portfelini berilgan ssudalarning ta’minlanganlik darajasiga qarab quyidagi turlarga bo’lish mumkin.
Yaхshi kreditlar²⁰. Kreditning bunday sifatda baholanishi, mijozning aktivlari, ularning holati bo’yicha hech qanday gumon yo’qligidan dalolat beradi. Moliyaviy jihatdan barqaror, хo’jalik oboroti yuqori darajada o’z kapitali bilan ta’minlangan, yuqori rentabellik ko’rsatkichlariga ega, debitor va kreditor qarzlarning aylanish muddati qisqa va hakozo. Bu kredit egalari moliyaviy barqaror хo’jalik subyekti bo’lib, u yuqori darajadagi ta’minotga ega. Bunda asosiy e’tiborni qarz oluvchining avvalgi faoliyatidagi majburiyatlar bo’lgan munosabatga, oson realizatsiya qilinuvchi aktivlar va yuqori likvidli mablag’lardan tashkil topgan ishonchli kredit ta’minotiga qaratish kerak. Ushbu toifadagi kreditlarda qaytarmaslik belgilari mavjud emas, banklar uchun zarar ko’rish imkoniyatlari minimal darajada bo’ladi, kreditning ta’minlanganligining (garov, kafolat va boshqalar) sifati, ta’minlanganlikka olingan mol-mulk, garov va boshqalarning tarkibida tez pulga aylanadigan aktivlar va yuqori likvidli mablag’lar salmog’ining yuqoriligi e’tiborga olinadi. Kredit bo’yicha olingan ta’minlanganlik (garov, mol-mulk va boshqalar) kredit summasi va u bo’yicha foiz stavkalarini to’lashga etarli bo’lgandagina kredit ta’minlangan deb baholanishi mumkin.
Kredit bo’yicha barcha hujjatlar qonun bo’yicha hujjatlashtirish va bank zarar bo’lgan kreditni undirib olish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur (kreditning qaytarilmaslik ehtimoli cheklangan bo’lsada). Kreditning bu guruhida mijozning faoliyatiga ikki asosiy omilga, ya’ni:
-mijozning oldingi faoliyatiga o’z majburiyatlariga bo’lgan munosabati;
Kredit bo’yicha aniq ta’minlanganlikning (garov, kafolat, mulk va boshqalar) bo’lishi va uning to’g’ri rasmiylashtirilganligiga alohida e’tibor beriladi.