Bank hisobi, tahlil va audit

III-bob bo’yicha o’z bilimini tekshirishga doir nazorat savollari 
1. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini huquqiy asoslari. 
2. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini shakllanishi. 
3. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimining rivollanish bosqichlari. 
4. Ikki va uch pog’onali bank tizimi. 
5. “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida” gi q‘onuni. 
6. Markaziy bankning maqsadi funksiyalari
.
7. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hukumatning xazina vakili 
sifatida 
8. Tijorat banklari faoliyatini boshqarish va nazorat qilish. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

55 
IV-Bob. Bank operatsion apparatining tashkil etilishi
 
Reja: 
4.1. Banklarda buxgalteriya hisobini mazmuni va operatsion apparatni
tashkil etishning ahamiyati. 
4.2. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, tijorat banklari 
buxgalteriya hisobining hisobvaraqalar rejalari va ularning tavsifi. 
 
4.1. Banklarda buxgalteriya hisobini mazmuni va operatsion 
apparatni tashkil etishning ahamiyati. 
Banklarda buxgalteriya hisobining yuritilishi, hisob-operatsion ishlarining 
to‘g‘ri tashkil etilishi va samarali nazoratning joriy etilishi bank vazifalarini to‘liq 
bajarishini, investorlar, kreditorlar, hukumat muassasalari, vazirliklar va mijozlar, 
shuningdek, bank aksiyadorlari uchun zarur axborotlar olish va qarorlar qabul 
qilish imkoniyatini ta’minlaydi. 
Banklarda moliyaviy resurslarni shakllantirish va ularni joylashtirish 
jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni hisob varaqlarda aks 
ettirish va buxgalteriya hisobotlarini tuzish bank buxgalteriya hisobining predmeti 
hisoblanadi. 
Banklarning aktivlari, majburiyatlari, kapitali, zahirasi, daromad va 
xarajatlari, foyda va zararlari hamda ularning harakati bilan bog‘liq operatsiyalari 
bank buxgalteriya hisobining ob’ekti hisoblanadi.
O‘zbekiston banklarida buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va 
tegishli me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy etish O‘zbekiston 
Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunning 5–moddasiga 
asosan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga yuklatilgan. Markaziy bank 
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki” to‘g‘risidagi qonunga muvofiq 
samarali to‘lov tizimini tashkil etish va banklarda buxgalteriya hisobi hamda 
hisobotlarini aniqlash huquqiga ega.

---

56 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklarda buxgalteriya hisobini 
samarali tashkil etish, banklar orqali amalga oshirilayotgan operatsiyalarning 
haqqoniyligini ta’minlash maqsadida respublika Markaziy banki va uning hududiy 
bosh boshqarmalarida tegishli tarkibiy tuzilmalarga ega. Shuningdek, respublika 
tijorat banklari tarkibiy tuzilmalarida buxgalteriya hisobini tashkil etish, nazoratini 
amalga oshirish va amaliyotga joriy qilish bo‘yicha mas’ul boshqarma va bo‘limlar 
faoliyat ko‘rsatadi. 
O‘zbekiston bank tizimida buxgalteriya hisobini tashkil etish va amalga 
oshirish to‘liq avtomatlashtirilgan elektron to‘lov tizimiga o‘tkazilgan, mazkur 
vazifalarni amalga oshirish Markaziy bank va uning hududiy Bosh boshqarmalari 
tarkibida tashkil etilgan Axborotlashtirish bosh markazi va uning hududiy 
bo‘linmalari zimmasiga yuklatilgan.
Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi kabi, banklar buxgalteriya hisobining 
asosiy maqsadi undan foydalanuvchilarni o‘z vaqtida to‘liq hamda aniq moliyaviy 
va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta’minlashdan iboratdir. Ushbu maqsadni 
amalga oshirishda bank buxgalteriya hisobi quyidagi funksiyalarni bajaradi:
–hukumatni iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasida pul oqimlari ustidan monitoring 
o‘tkazish va ijtimoiy–iqtisodiy ahamiyatiga ega bo‘lgan qarorlarni qabul qilish 
uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bilan ta’minlash; 
–xalqaro moliya tashkilotlari, investorlar va xorijiy hamkorlarni banklarning 
faoliyati va moliyaviy holati bo‘yicha ma’lumotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish; 
–Markaziy bankning mamlakat pul tizimi, pul o‘tkazmalari ustidan nazorat 
qilish, monetar siyosatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bilan 
ta’minlash;
–tijorat banklari boshqaruv kengashi va aksiyadorlari, investorlari va 
mijozlar uchun qarorlar qabul qilish va zarur axborotlarni olish imkoniyatini 
yaratish va boshqa maqsadlarni o‘z ichiga oladi. 
Markaziy bank va tijorat banklari buxgalteriya hisobini yuritishda quyidagi 
masalalarga e’tibor qaratiladi: 

---

57 
- hisob–kitob, kassa, valyuta, kredit hamda boshqa bank operatsiyalarini 
to‘g‘ri bajarish hamda ularni buxgalteriya hisobi va hisobotida o‘z vaqtida va aniq 
aks ettirish; 
- bank aktivlari, majburiyatlari, daromadlari va xarajatlari hamda kapitali 
holati va ulardagi o‘zgarishlar to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar to‘plash;
- bankning moliyaviy holati, moliyaviy holatidagi o‘zgarishlar va moliyaviy 
natijalari to‘g‘risidagi va bank rahbariyati faoliyatiga baho beruvchi moliyaviy 
hisobotlarni tuzish uchun xizmat qiluvchi axborotlar tizimini yaratish;
- bank ish kuni tartibiga qat’iy rioya qilish, mijozlarga tez va aniq xizmat 
ko‘rsatish;
- hisob–kitoblardagi mablag‘lar aylanishini tezlashtirish; 
- bankdan chiqayotgan hujjatlarni tegishli tarzda rasmiylashtirish va buning 
natijasida ulardan foydalanishni osonlashtirish, shuningdek, boshqa banklarda 
ushbu hujjatlar bilan operatsiyalar bajarilishini hamda ular tomonidan xizmat 
ko‘rsatuvchi mijozlarning operatsiyalari hisobini yuritishni belgilangan talablarga 
muvofiqlashtirishni tashkil etish; 
- bankdagi pul mablag‘lari, moddiy qimmatliklar, shuningdek, qat’iy hisobda 
turuvchi blankalar kamomadi yoki ortiqchaligiga yo‘l qo‘ymaslik hamda 
belgilangan tartibda ularning saqlanishini tashkil etish; 
- operatsiyalarning qonuniyligi hamda to‘g‘riligini doimiy ichki nazorat va 
auditdan o‘tkazish, ularning natijalari bo‘yicha ma’lumotnomalar tuzish va 
rasmiylashtirish imkoniyatini yaratish; 
- pul–to‘lov hujjatlari asosida amalga oshiriladigan to‘lovlar va pul 
o‘tkazmalarning iqtisodiy xafsizligi hamda qonuniyligini ta’minlash; 
- zamonaviy kompyuter texnikasi vositalaridan foydalangan holda bank 
operatsiyalari hisobini dasturiy amalga oshirish, hisob ishlarini yuritish hamda 
hisobotlar tuzishda mehnat va mablag‘ sarfini qisqartirish kabi masalalar shular 
jumlasidandir. 
Banklarning moliyaviy mablag‘larini vujudga kelish manbalari va ularning 
joylashtirilishi buxgalteriya balansida aks ettiriladi. Bankning balansi aktiv va 

---

58 
passiv qismdan tashkil topgan ikki tomonning o‘zaro tengligidir. Bank balansining 
passivida moliyaviy mablag‘larning vujudga kelish manbalari, uning aktivida esa 
moliyaviy resurslarning tegishli maqsadlarga joylashtirilishi aks etadi. 
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni bank filiali (bundan keyingi 
o‘rinlarda bank deb yuritiladi) rahbari amalga oshiradi. Buxgalteriya apparatiga 
bankning bosh buxgalteri rahbarlik qiladi. U Bank tizimining bosh buxgalterlari 
to‘g‘risidagi namunaviy nizom asosida ish olib boradi. Bosh buxgalter bo‘lmagan 
vaqtda uning vazifalarini bosh buxgalter o‘rinbosari bajaradi. Banklarda 
buxgalteriya ishlarini yuritish uchun buxgalteriya apparati tuziladi. Bank 
buxgalteriya apparatiga shartnoma asosida chetdan jalb qilingan buxgalterlar yoki 
buxgalteriya firmasi xodimlarining kiritilishi qat’iyan taqiqlanadi. 
Bank buxgalteriya apparatining tashkiliy tuzilishi va unda tashkil etiladigan 
bo‘limlar soni amalga oshiriladigan operatsiyalar hajmiga va ularning 
avtomatlashtirilganlik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. 
Ish hajmi kichik banklarda buxgalteriya apparati bankning yaxlit bo‘linmasi 
sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Bunda banklararo hisob-kitoblar, chet el 
valyutasi bo‘yicha operatsiyalar va bankning ichki hisobvaraqlari bo‘yicha 
operatsiyalarning hisobini yuritish maxsus bo‘limlarga topshirilishi mumkin. 
Ish hajmi katta banklarda buxgalteriya apparati ushbu Yo‘riqnoma 
talablarini hisobga olgan holda tashkil etilishi lozim. SHuningdek, barcha 
operatsiyalar mas’ul ijrochi buxgalterlar tomonidan dastlabki va nazoratchi 
buxgalterlar tomonidan joriy nazoratdan o‘tishini ta’minlash maqsadida ish 
hajmidan kelib chiqqan holda mas’ul ijrochi va nazoratchilar soni o‘rtasida 
mutanosiblik saqlanishi lozim.
Buxgalteriya apparati xodimlarining aniq vazifalari bosh buxgalter 
tomonidan belgilab beriladi va bank rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Mas’ul ijrochi va nazoratchi buxgalterlar zimmasiga muayyan 
hisobvaraqlarni yuritish yoki alohida operatsiyalarni amalga oshirish ishlari 
yuklatiladi. Hisobvaraqlar xodimlar o‘rtasida bank ichki tartib qoidalari asosida 

---

59 
operatsiyalar hajmi, mijozlar turi va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda 
taqsimlanadi.
Bank bosh buxgalteri muhrlar, shtamplar va blanklarni ularning yo‘qolishiga 
yoki boshqa maqsadlarda ishlatilishiga yo‘l qo‘yilmaydigan tarzda saqlanishi 
hamda foydalanishi ustidan nazoratni ta’minlashi shart. Bank muhrlari va bur 
chakli shtamplarining hisobi ularni saqlayotgan shaxs familiyasi va lavozimi 
ko‘rsatilgan maxsus daftarda yuritiladi. Daftar varaqlari raqamlangan, bog‘langan 
va bank muhri, bank rahbari hamda bosh buxgalterining imzolari bilan 
tasdiqlangan bo‘lishi va bank rahbarining yozma farmoyishi bilan tayinlangan va 
qimmatliklar bilan operatsiyalar olib borishdan ozod etilgan shaxs tomonidan 
yuritilishi lozim.
Bank xodimlarining ish joylari shunday joylashtirilgan bo‘lishi kerakki, 
bunda mijozlar va boshqa begona shaxslarning bankning muhrlari, shtamplari, 
hujjatlari va blanklarini olishlariga imkon bo‘lmasligi lozim. 
Xodim mehnat ta’tiliga chiqqan, kasal bo‘lib qolgan yoki boshqa sabablarga 
ko‘ra ishda bo‘lmagan hollarda unga biriktirilgan hisobvaraqlar hamda uning 
vazifalari muhr va shtamplar bilan birgalikda boshqa xodimga topshiriladi va bu 
haqda maxsus daftarda tegishli yozuvlar qayd etiladi. 
Bosh buxgalter zimmasiga umumiy nazoratni tashkil etish hamda har kuni 
buxgalteriya va kassa ishlarining barcha bo‘g‘inlarida o‘rnatilgan tartibga amal 
qilinishini kuzatib borish yuklatiladi. SHuningdek, bank bosh buxgalteriga bosh va 
yordamchi kitoblarda operatsiyalarni qayd etish, tegishli buxgalteriya hisobi 
hisobotlarini dasturiy ravishda tuzish ishlariga rahbarlik qilish yuklatiladi. Bank 
bosh buxgalteri ishda bo‘lmagan vaqtda, ushbu vazifalar bank rahbarining 
buyrug‘iga ko‘ra uning o‘pinbosapiga topshiriladi.
Mijozlarning bank xodimlarining xatti-harakatlari ustidan shikoyatlari 
hamda boshqa murojaatlari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq qabul qilinadi va 
ko‘rib chiqiladi. Murojaat qilish tartibi e’lonlar osib qo‘yish yo‘li bilan mijozlarga 
ma’lum qilinishi lozim. 

---

60 
Bank rahbari buxgalteriya ishi holatini umumiy kuzatish bilan bir qatorda 
balans va boshqa hisobotlarni o‘z vaqtida tuzilishini tekshirib borishi, mijozlarga 
o‘z vaqtida va sifatli xizmat ko‘rsatilishini muntazam nazorat qilib turishi shart. 
Tarkibiy tuzilmasi Front-ofis va Bek-ofis sifatida tashkil etilgan banklarning 
buxgalteriya apparati shu tarkibiy tuzilmalarga mos ravishda tashkil etilishi 
mumkin. Buxgalteriya apparatini Front-ofis va Bek-ofisga ajratish zaruriyati 
yuzasidan sharhlar 7-ilovada keltirilgan.
Front-ofis va Bek-ofis xodimlarining aniq vazifalari mos ravishda Front-ofis 
va Bek-ofis boshliqlari tomonidan belgilab beriladi va bank rahbari tomonidan 
tasdiqlanadi.
Bank xizmatlari ofislarida buxgalteriya hisobi mavjud ish hajmidan kelib 
chiqqan holda tashkil etilishi lozim. 
Bank xizmatlari ofislarida dastlabki nazoratni o‘tkazish uchun mas’ul ijrochi 
buxgalter shtati bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Joriy nazorat bank xizmatlari 
ofisi buxgalteriyasi boshlig‘i tomonidan (bundan buyon matnda etakchi buxgalter 
deb yuritiladi) amalga oshiriladi.
Bank xizmatlari ofislaridan o‘tkaziladigan to‘lovlar joriy nazoratdan 
o‘tkazilganidan so‘ng amalga oshiriladi. Bunda to‘lovlar joriy nazoratdan 
o‘tkazilganligi bank filialining Bek-ofisi boshlig‘i yoki Bosh buxgalteri tomonidan 
tasdiqlanishi talab etilmaydi. 
Bank xizmatlari ofislari ularda amalga oshirilgan operatsiya va o‘tkazilgan 
to‘lovlarning nazoratini ta’minlash maqsadida, operatsiyalarga va (yoki) 
to‘lovlarga asos bo‘lgan hujjatlar, shu jumladan pul-hisob-kitob hujjatlarining 
elektron nusxasini bankka (filialga) taqdim etishi mumkin. 
Bank xizmatlari ofislarida bank ish kuni davomida amalga oshirilgan 
operatsiyalarga asos bo‘lgan pul hisob-kitob hujjatlari belgilangan tartibda yakuniy 
nazoratdan o‘tkazilishi lozim.
Bank xizmatlari ofislarida kunlik buxgalteriya hujjatlari yig‘majildi 
belgilangan tartibda shakllantirilishi va saqlanishi yoki shakllantirilgan kunlik 
buxgalteriya hujjatlari yig‘majildi saqlash uchun davriy ravishda, lekin bir oyda 

---

61 
kamida bir marotaba bank xizmatlari ofisini tashkil etgan bankka (filialga) 
etkazilishi lozim. Mazkur holat bankning ichki qoidalarida (hujjatlarida) aniq 
ko‘rsatilishi lozim. Ushbu qoidalarga qat’iy rioya qilish imkoniyati mavjud bo‘lgan 
banklar (filial) bank xizmatlari ofislari ochishi mumkin.
Bank rahbari va bosh buxgalteri o‘zlariga qarashli bo‘lgan minibanklarda 
buxgalteriya ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish va bank operatsiyalarini aniq va o‘z 
vaqtida bajarilishi ustidan doimiy nazorat o‘rnatishlari lozim. 
Buxgalteriya xodimlarining ish kuni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda 
bank tomonidan amaliyot kuni davomida ijroga qabul qilingan pul hisob-kitob 
hujjatlari dastlabki va joriy nazoratdan o‘tkazilib, ular o‘z vaqtida ijro etilishi, 
ya’ni hisobvaraqlar bo‘yicha operatsiyalar buxgalteriya hisobida aks ettirilib, 
kunlik balans hisoboti tuzilishi hamda keyingi bank ish kunidan kechiktirmasdan 
bajarilgan barcha operatsiyalar yakuniy nazoratdan o‘tkazilishi shart, bundan bank 
hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlari orqali amalga oshirilgan 
operatsiyalar mustasno.
Har bir bank quyida keltirilgan talablarga rioya qilgan holda, amaliyot kuni 
davomida mijozlarga xizmat ko‘rsatish va hujjatlar aylanish tartibini mustaqil 
belgilaydi: 
- banklar yangi ish kunini O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning 
Hisob-kitob markazi (bundan keyingi o‘rinlarda HKM deb yuritiladi)da ochilgan 
tashqi ("21302-Rezident bankning vakillik hisobvarag‘i") vakillik hisobvarag‘ining 
kun boshiga aylanma va qoldiq summalarini, o‘zlarining ichki ("10301-Markaziy 
bankdagi vakillik hisobvarag‘i") vakillik hisobvarag‘ining aylanma va qoldiq 
summalari bilan mosligini tekshirish bilan boshlashadi. Ichki va tashqi vakillik 
hisobvarag‘i aylanma va qoldiq summalarini mosligini tasdiqlash uchun HKM ga 
elektron fayl yuboradi; 
- HKM tijorat banklari yuborgan elektron faylni qabul qilib oladi va bankning 
tashqi va ichki vakillik hisobvaraq qoldiq summalarini dasturiy ravishda 
taqqoslaydi hamda ularni mosligini tasdiqlab banklarga qaytaradi. Vakillik 
hisobvaraqlar qoldiq summalari mos kelmasa, mavjud farq bartaraf etilmaguncha 

---

62 
bank amaliyot kuni ochilmaydi hamda banklararo to‘lovlarni amalga oshirishga 
ruxsat etilmaydi; 
- HKM dan tasdiq (W-fayl) olgandan so‘ng, banklarga banklararo to‘lovlarni 
amalga oshirish uchun ruxsat beriladi;
- filiallari mavjud bank filiallariga "To‘lov markazi"da ochilgan tashqi 
("22204-Bosh bank-filiallarga to‘lanadigan mablag‘lar") va filiallarda ochilgan 
("16103-Bosh bank/filiallardan filiallararo va banklararo hisob-kitoblar bo‘yicha 
olinadigan mablag‘lar") ichki vakillik hisobvaraqlar qoldiq summasini mosligini 
tasdiqlash Bosh bank tomonidan amalga oshiriladi. Filiallar ichki vakillik 
hisobvarag‘i (16103) va "To‘lov markazi"da ochilgan tashqi (22204) vakillik 
hisobvarag‘i o‘rtasida farq mavjud bo‘lsa, ushbu filialga uni bartaraf etmaguncha 
filiallararo va banklararo to‘lovlarni amalga oshirish va yangi kunga o‘tib 
ishlashga ruxsat etilmaydi; 
- filiallararo va ichki to‘lovlarni o‘tkazish uchun bank o‘z mijozlaridan to‘lov 
hujjatlarini qabul qilish vaqtini o‘zi mustaqil ravishda belgilaydi. Filiallararo 
to‘lovlarga bir bank filiallari o‘rtasidagi to‘lovlar, ichki to‘lovlarga kassa amallari, 
to‘lanishi va olinishi lozim bo‘lgan foizlar hisobini hisoblash hamda xodimlarga 
ish haqi hisoblash va shunga o‘xshash amallar kiradi;
- banklararo to‘lovlar bo‘yicha banklar mijozlaridan bank amaliyot kuni 
davomida (qog‘oz shakldagi to‘lov hujjatlari uchun soat 16-00 gacha) qabul 
qilingan to‘lov hujjatlari bo‘yicha buxgalteriya o‘tkazmalarini banklararo to‘lovlar 
vaqti tugagunga qadar HKMga etkazib berishlari kerak, aks holda banklararo 
to‘lovlar amalga oshirilmaydi. Bank aybi bilan amalga oshmay qolgan hujjat 
bo‘yicha bank javobgar hisoblanadi, bundan bankka taalluqli bo‘lmagan tashqi 
omillar mustasno;
- HKM banklarga banklararo to‘lovlar tugaganligi to‘g‘risida ma’lumotni 
(END fayl) jo‘natadi, shundan so‘ng shu amaliyot kuni uchun banklar o‘rtasida 
banklararo to‘lovlar to‘xtatiladi. Banklar bank ish kuni yakunlangandan so‘ng, 
lekin keyingi bank ish kuni soat 10-00 dan kechiktirmagan holda Markaziy bankka 
elektron balans (0106BS) hisobotini jo‘natadilar.

---

63 
Banklarda ish kuni bank operatsiyalari buxgalteriya hisobotida to‘liq aks 
ettirilib, kunlik balans hisoboti tahlil qilinib, bank filiali rahbari hamda bosh 
buxgalteri tomonidan imzolangandan so‘ng yakunlanadi.