Bədii mətnin təhlil aspektləri

Poetik sintaksis – adi sintaktik qaydaların şeir dilində bədii təsir yaratmaq üçün istifadə olunan formalarını öyrənir və şeirşünaslığın və üslubiyyatın ortaq bir sahəsi sayılır. Xitablar, sual cümləsi, pauza, söz təkrarları, sintaktik paralelizmlər, həmcins üzvlər və s. dilçiliyin sintaksis bəhsində öyrənilir. Lakin bu sintaksis imkanlar bədii dildə xüsusi effekt yaratdığı üçün keçmişlərdə də şeirşünaslar tərəfindən də öyrənilmişdir. Sintaktik paralelizmlər şeir dilinin mühüm tərkib hissəsidir və mənşəcə şeirdən qədim olan nəğmə və ritmik-emosional oxuma ilə bağlıdır. Paralelizmlər şeir dilində ritmik ahəng və səslənmə cəhətdən yaxın olan sözlərdən və söz sıralarından istifadədir. Onlar şeir dilinin oynaqlığını, musiqisini artırmağa xidmət edir. Paralelizmlər qafiyədən misranın istəniləm yerində gələ bilməsi ilə fərqlənir. Qafiyə isə ancaq misranın sonunda gəlir. Qafiyəsiz şeir yayılandan sonra şeir dilində sintaktik paralelizmlərdən daha geniş istifadə olunur. Lakin qafiyədən əvvələ aid folklor əsərlərində, məsələn, “Dədə Qorqud” dastanlarında mətnin ahəngdarlığı ancaq paralelizmlərlə əldə edilir. Məsələn:

At demərəm sənə, qardaş derəm,
Qardaşımdan yey!
Başıma iş gəldi, yoldaş derəm,
Yoldaşımdan yey!

Xalq ədəbiyyatının tapmaca, atalar məsəli kimi formaları bir qayda olaraq sintaktik paralelizmlərlə bəzənmiş olur.

— Ac qulağım, dinc qulağım.

— Düşmən məni daşınan, mən düşməni aşınan.

— Ala itin balası ala olar,

— Ala da olmasa ya anası kimi hürər, ya atası kimi.

— Əldən qalan əlli il qalar.

Sintaktik paralelizmlərdən mənsur nəsrdə, nəğmə mətnlərində, nağıl və dastan təhkiyəsində geniş istifadə olunur: “Biri var idi, biri yox idi.” Bəzi müasir şairlər də paralelizmləri qafiyə əvəzinə misraların sonunda işlədirlər. Bu halda qafiyə ilə paralelizmlər arasındakı sərhəd aradan çıxır. Şeir dillini bəzəyən vasitə kimi qədimlərdən bəri bədii təzadlardan istifadə edilir. Bədii təzad adətən antonim sözlərin, bir birinə zidd məfhumların qarılaşdırılması yolu ilə yaradılır. Məsələn, klassik ədəbiyyatda həyat-ölüm, səhər-gecə, qoca-cavan, bədən-ruh, mədən-dükan, can-cahan, zahid-arif, aşiq-məşuq, ağa-qul kimi antonimlərdən istifadə olunur. M.Ə.Sabir də klassik şeirə məxsus antonimlərdən ustalıqla istifadə edirdi:

Şura gəlib şad olun, iranlılar,
Qüssədən azad olun, iranlılar!

Burada şadlıq və qüssə sözləri bədii təzad yaradır, misraları daha da təsirli edir. Bədii təzadlar şeir dilində simvolik mənalar da ifadə edə bilir. Məsələn, S.Rüstən ilk şeir kitabını “Ələmdən nəşəyə” adlandırmışdı. Buradakı antonim sözlər şairin fikrincə, sovet hakimiyyətindən əvvəlki və sonrakı dövrü rəmzləndirməli idi. Ələm – inqilabdan əvvəlki faciəli həyatın, nəşə isə inqilabdan sonrakı xoşbəxt həyatın rəmzi kimi verilirdi.

“Toxun acdan xəbəri olmaz”, “Yaşın oduna quru da yandı” – el məsəlləri də antonimlərin qarşılaşması kimi qurulub.