Bilimlendiriw ministrligi

10.5. Dinamika qatarlarında dispersiya hám korrelyaciyanı qollanıw tártibi 
Dinamika qatarları dárejeleri ortasında ózgerisler turaqlı hám tosınanlı 
sebeplerge baylanıslı boladı. Turaqlı sebepler tásiri nátiyjesinde ádette, dinamika 
qatarlarındaǵı ortasha dáreje ózgeredi. Tosınanlı sebepler tásiri nátiyjesinde bolsa 
qatarlar dárejeleri ortasındaǵı parq (variaciya) ortasha dáreje ózgeredi.
Belgiler ortasındaǵı parq kópshilik jaǵdayda statistikada variaciya 
kórsetkishleri tiykarında, atap aytqanda belginiń bólek muǵdarları menen olardıń 
ortasha muǵdarları 
(𝑥 − 𝑥̅)
ortasındaǵı ayırmanı anıqlaw járdeminde úyreniledi. 
Biraq dinamika qatarlarında bul usıldı qollanıw hádden tıs kemshiliklerge alıp 
keliwi múmkin. Sebebi hádiyselerdiń waqıt boyınsha ózgerisine kópshilik 
jaǵdaylarda turaqlı sebepler emes, al tosınanlı sebeplerdiń tásir kúshi joqarı boladı. 
Sonlıqtanda dinamika qatarları dárejeleri ortasındaǵı parqtı ortasha kvadratlıq 
ózgeris 
𝜎 = √
∑(𝑦−𝑦̅)
2
𝑛
formulası menen emes al, belgilerdiń bólek muǵdarları 
menen teoriyalıq tegislengen qatar dárejeleri 
y
t
ortasındaǵı ortasha kvadratlıq 
ózgeris anıǵraq хarakterleydi: 
𝜎
𝑡
= √
∑(𝑦 − 𝑦̅
𝑡
)
2
𝑛
;
Bul jerde: 

---

181 

t 
– tosınanlı sebepler tásirindegi ózgeris; 
y
t
–analitik tegislew yaki qozǵalmalı ortashanı esaplaw járdeminde 
anıqlanǵan teoriyalıq tegislengen qatar dárejeleri. 
Bul kórsetkish dinamika qatarları dárejeleri tásirindegi tosınanlı ózgeristi 
хarakterlewshi absolyut kórsetkish bolıp tabıladı. Ol qansha úlken bolsa, dinamika 
qatarları dárejeleri ortasındaǵı ózgeris sonsha úlken boladı. 
Turaqlı sebepler tásirindegi ózgeris (

t
2
) tómendegishe esaplanadı: 
𝜎
𝑡
2
= 𝜎
𝑢
2
− 𝜎
𝑚
2
Bul jerde: 

u
2 
–ulıwma dispersiya; 
Bul dispersiya faktor dispersiya dep júritilip, turaqlı sebepler tásirinde 
sistemalı ózgeristi kórsetedi. Onıń ulıwma dispersiyadaǵı áhmiyeti tómendegishe 
anıqlanadı: 
𝑅
2
= 𝜎
𝑡
2
− 𝜎
𝑢
2
Dinamika qatarları dárejeleri ortasındaǵı ózgeristi tek ǵana absolyut kóz 
qarastan emes, al olardı salıstırmalı kórsetkish penen de ańlatıw múmkin. Bunıń 
ushın tosınanlı dispersiyanıń salıstırma kórsetkishi, yaǵnıy variaciya koefficienti 
(
𝜗
) esaplanadı: 
𝜗 =
𝜎
𝑡
∙ 100
𝑥̅
Bul kórsetkish hár túrli dinamika qatarların salıstırmalı analizlew 
maqsetinde qollanıladı. 
Dinamika qatarlarında korrelyaciyalıq baylanıs tek ǵana turaqlı hám 
tosınanlı sebeplerge baylanıslı bolıp qalmastan, ol dinamika qatarlarındaǵı hár bir 
aldınǵı hám keyingi dáwir dárejeleriniń óz-ara qatnasına da, baylanıslı boladı. 
Bunday baylanıs statistikada avtokorrelyaciya deb ataladi. Avtokorrelyaciyanıń bar 
bolıwın anıqlaw ushın dinamika qatarlarındaǵı dárejelerdi bir dáwirge jılıstırıw 
(qozǵaltıw) jeterli.
Dinamika qatarlarıda korrelyaciya, avtokorrelyaciya koefficientlerin 
esaplawdı tómendegi 10.4-kestede kelirilgen, Qaraqlpaqstan Respublikasıda 2011-

---

182 
2018 jıllarda sanaat hám awıl хojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıw haqqında 
maǵlıwmatlar tiykarında kórip shıǵamız.