Bilimlendiriw ministrligi

 
 

---

188 
11-TEMA. EKONOMIKALÍQ INDEKSLER
11.1. Ekonomikalıq indekslerdiń mazmunı hám olardıń funkciyaları
Indeks sózi latınsha «index» atamasınan alınǵan bolıp, belgi, kórsetkish 
degen mánislerdi bildiredi. Statistikalıq indeksler (gazeta, jurnal, baylanıs 
bólimleri, kitapхanalardaǵı kitaplarǵa qoyılatuǵın indekslerden parqlı) salıstırmalı 
kórsetkishler bolıp, olar «úyrenilip atırǵan hádiyseniń kólemi qanday?» degen 
sorawǵa emes, bálki «quramalı hádiyseniń bir muǵdarı menen ekinshi muǵdarın 
salıstırıw qatnası qanday?» degen sorawǵa juwap beredi. Hár qanday salıstırmalı 
muǵdarlar sıyaqlı indekslerdi esaplap atırǵanda da waqıyanıń absolyut 
mánislerinen uzaqlasadı.
Indeksler ulıwma nátiyjede salıstırmalı kórsetkishler bolsa da, biraq olar 
salıstırmalı hám absolyut muǵdarlardıń tek bir birliginde sáwlelenedi. Sonıń ushın 
da indekslerdi esaplaw nátiyjelerine tiykarlanıp, waqıya ózgerisiniń salıstırmalı 
muǵdarı menen bir qatarda, bul ózgeristiń absolyut mánisin de anıqlaw múmkin. 
Ápiwayı etip aytqanda, indeks – bul quramalı ekonomikalıq hádiyselerdiń 
ózgerislerin procent esabında ulıwmalastırıp ańlatıwshı kórsetkish bolıp tabıladı. 
Indeksler social – ekonomikalıq analizlerde waqıyalar ózgerislerin 
ulıwmalastırıp táriplewshi qural sıpatında keń qollanıladı. Sol qásiyetleri menen 
olar salıstırmalı muǵdarlardan túpten ayırılıp turadı.
Indeksler járdeminde ulıwma ólshemge iye bolmaǵan túrli máseleler 
sheshiledi:
-
quramalı toplamlardıń eki hám onnan artıq dáwirler ishinde ortasha 
ózgerisi anıqlanadı; 
-
quramalı toplamlar boyınsha shártnama hám mámleket buyrıtpalarınıń 
ortasha orınlanıwı dárejesi esaplanadı; 
-
quramalı toplamlardıń túrli obyekt yaki territoriyalar kólemindegi óz- ara 
qatnasları anıqlanadı; 
-
quramalı toplamlar ortasındaǵı baylanıs kúshi, olarǵa tásir etiwshi 
faktorlardıń roli anıqlanadı. 

---

189 
Izertlew aldında turǵan wazıypalarǵa qarap tómendegi túrdegi indeksler 
esaplanıwı múmkin:
a) dinamika indeksleri 
b) shártnama hám mámleket buyrıtpalarınıń orınlanıw indeksleri 
v) ózgeriwsheń hám turaqlı, strukturalıq jıljıwlar indeksi 
g) territoriyalıq indeksler 
d) analitik indeksler 
Dinamikalıq indeksler eki hám onnan artıq dáwirler ishinde úyrenilip atırǵan 
waqıyalardıń haqıyqatta qanday ózgerisin kórsetedi.
Shártnama hám buyırtpalardıń orınlanıwı indeksleri, birinshiden kárхana 
menen kárхana ortasındaǵı shártnamalardıń, ekinshiden kárхanalar tárepinen 
buyırtpalardıń haqıyqatta qanday dárejede orınlanǵanlıǵın belgileydi.
Territoriyalıq indeksler túrli obyekt yamasa territoriyalarǵa tiyisli 
ekonomikalıq waqıyalardıń óz - ara qatnasın kórsetedi. 
Analitik indeksler járdeminde túrli elementlerden quralǵan quramalı 
ekonomikalıq waqıyalardıń ulıwma ózgerisleri, olardıń formalanıwında ayrım 
faktorlardıń roli anıqlanadı.
Indekslerdi esaplawda eki dáwir qatnasadı, birewi esabat, ekinshisi –ótken, 
bazis dáwir dep ataladı.
Esabat dáwir degende indekslestirilgen waqıyalardıń salıstırılıp atırǵan 
dárejesi túsiniledi. Ol «1» qatar astı belgisi menen beriledi. Bazis dáwir degende 
salıstırıw tiykarı etip alınǵan dáreje túsiniledi, onı «0» qatar astı belgisi menen 
ańlatıw qabıllanǵan, 
i
hám 
I
lar bolsa jeke hám ulıwma indekslerdi kórsetedi. 
Indekslerdi dúziwde tómendegi shártli belgiler qollanıladı 
Kórsetkishler 
SHártli 
belgiler 
Dáwirler 
Bazis 
esabat 
1. Ónim kólemi 
Q 
q
0
 
q
1
 
2. Ónim bahası 
P 
p
0
 
p
1
 
3. Ónimniń ózine túser bahası 
Z 
z
0
 
Z1
 
4. Ónim islep shıǵarıw ushın sarıplanǵan ulıwma 
miynet, dizimdegi jumısshılardıń ortasha sanı, adam-
kúni adam-saat h.t.b. 
T 
T
0
T
1
5. Ónim birligin islep shıǵarıw ushın sarp etilgen waqıt, 
adam- kúni, adam-saat h.t.b. 
T 
t
1
t
0

---

190