Biolog 10 indd

metabolizm
, metabolizm 
mahsulotlari esa 
metabolitlar
deyiladi (21-rasm). 
Plastik almashinuv bilan energiya almashinuvi bir-biri bilan chambarchas 
bog‘langan. Plastik almashinuv reaksiyalari uchun zarur energiya manbayi 
ATF energetik almashinuv reaksiyalarida hosil bo‘ladi. Energetik almashinuv 
reaksiyalarining yuzaga chiqishi uchun zarur fermentlar plastik almashinuv 
reaksiyalarida sintezlanadi. Plastik va energiya almashinuvlar orqali hujayra 
tashqi muhit bilan bog‘lanadi. Bu jarayonlar hujayra hayoti davom etishining 
asosiy sharti, uning o‘sishi, rivojlanishi va funksiyalarini yuzaga chiqarish 
manbayidir.

---

39
Tirik hujayra ochiq sistema sanaladi, chunki hujayra bilan atrof-muhit 
o‘rtasida moddalar bilan energiya tinmay almashinib turadi.
Energetik almashinuv – dissimilatsiya. 
ATF barcha hujayralarning 
universal energiya zaxirasi bo‘lib hisoblanadi. ATF hujayrada fosforlanish 
reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladi.
ADF + H
2
PO
4 
+ 40 kJ = ATF + H
2
O 
ATFning sintezi uchun kerak bo‘ladigan energiya hujayrada organik 
moddalarning parchalanishidan hosil bo‘ladi. Bu energiya ATFning kimyoviy 
bog‘larida saqlanadi. 
Energetik almashinuv bosqichlari. 
Hujayrada kechadigan energetik al-
mashinuv jarayoni hujayraning nafas olishi deb ham ataladi.
 
Nafas olish 
jarayonida kisloroddan foydalanadigan organizmlar 
aerob
organizmlar, nafas 
olish jarayoni kislorodsiz muhitda kechadigan organizmlar 
anaerob
orga-
nizmlar deyiladi. Aerob organizmlarda energetik almashinuv 3 bosqichda 
o‘tadi (22-rasm):
1. Tayyorgarlik bosqichi.
 2. Kislorodsiz bosqich – glikoliz.
21-rasm. 
Plastik va energiya almashinuvida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar.

---

40