Biologik kimyo

85%,  jigarda 

siydikchil 

sintezi orqali zaharsizlantiriladi. Bu siklik jarayon bo‘lib, orgitin sikli 

deb ataladi. Bu jarayon 3 bosqichdan iborat b o ‘lib, birinchi bosqichida 

glutaminning amminiy guruhini karbonat angidridi va 2 ATF ishtirokida 

karbamoilfosfatsintaza fermenti ta’sirida karbomoil fosfat sintezlanadi. 

Biotin bu fermentning kofermenti bo‘lib hisoblanadi.  Shu bosqichning

2 reaksiyasida karbamoilfosfat omitin bilan birikib sitrulinni hosil qiladi. 

Bu reaksiya karbamoil-omitin-transferaza fermenti ishtirokida kechadi. 

Omitin  siklining  ikkinchi  bosqichi  ham  2  reaksiyadan  iborat  bo‘lib, 

birinchisi  reaksiyasida  sitrulinga  arginino-suksinat-sintaza  fermenti 

ta ’sirida  va  ATF  ish tiro k id a  asparagin  k e lib   q o sh ila d i  ham da 

argininosuksinatni  hosil  qiladi.  Bu  m odda  2  reaksiyada  arginino- 

suksinatliaza  fermenti  ishtirokida  arginin  va  fiimaratga  parchalanadi. 

Siklning 3-bosqichida arginin arginaza fermenti ishtirokida siydikchil 

va omitinga parchalanadi.

Omitin halqasi sitrat halqasi bilan fumarat orqali bog‘lanadi. Fumarat 

olma kislotasiga, so‘ng esa oksaloatsetatga aylanadi. Shuning bilan o ‘z 

navbatida,  transaminlanish  natijasida yana  asparagin  kislotasini  hosil

I  Siydi

; -

c h

CH-

Aspartat

•^H—COOH

CHo—COOH

h|-COOH

Fumarat

qiladi. Siydikchil azotining bir atomi ammiak hisobiga, ikkinchi atomi 

esa, asparaginat kislota (aspartat) ammino guruhi hisobiga hosil boiadi.

Siydikchil sintezini buzilishi quyidagi kasalliklarda kuzatiladi:

Surunkali gepatitlarda va sirrozda. Bu kasalliklarda jigaming barcha 

asosiy fiinksiyalari buziladi, shu bilan birga siydikchil sintezi ham.

S iy d ik ch il  sin tezid a  ishtirok  etuvchi  ferm entlarning  tugma 

nuqsonlarida:  Omitin-karbamoil-transferaza  giperammoniyemiya; 

a rg in in o s u k s in a ts in ta z a   sitru lin u riy a ;  a rg in in o su k sin atliaza 

argininosuksinaturiya va boshqalar.

M etabolik jarayonlam i buzilishida ham siydikchil biosintezi izdan 

chiqadi.

S iydikchil  biosintezini  izdan  chiqishi  va  buyrakning  ajratish 

funksiyasini buzilishi qonda azot qoldiqlarini miqdorini oshishiga olib 

keladi. Qon zardobida azot qoldiqlari  !5-25mM/l tashkil etadi. Ularga 

40-50% siydikchil azoti, 25% aminokislotalar, 8% ergotionin, 4% siydik 

kislotasi,  5% kreatin,  2,5% kreatinin, 0,5% indikan va ammiak kiradi. 

Azot  qoldiqlarini  oshishi  giperammoniyemiya* deyiladi.  Buyrakning 

ajratish funksiyasini buzilishida mochevina miqdorini oshishi kuzatiladi, 

o  tkir  buyrak  yetishmovchiligida  qonda  mochevinaning  miqdori  50- 

80mM/lgacha  kotariladi,  normada  esa  bu  k o ‘rsatkich  3,5-9,0mM/l 

tash k il  e ta d i.  S iy d ik d a  2 0 -3 5 g /su tk i.  Jig a r  k asallik larid a 

giperammoniyemiya asosan ammiak hisobiga kuzatiladi.

XIII BOB

NUKLEOTIDLAR  ALMASHINUVI  VA  VAZIFALARI

■

J

  Nukleotidlaraing  ko'pgina  fixnksiyalari  aw algi  bolimlarda  k o ‘rib 

o'tilgan. Ulaming asosiylari quyidagilardir:  .

1.  Mononukleotidlar  nuklein  kislotalam ing  o ‘tm ishdoshlari  va 

tarkibiy qismlari bo Tib xizmat qiladi.

2.  ADF-ATF  sik li  m o d d a la r  o k sid la n ish i  e n e rg iy a sin in g  

organizmdagi  endergonik  jarayonlarda  foydalaniladigan  energiyaga 

aylanishda ishtirok etadi. Ba’zi reaksiyalarda boshqa nukleotidlar ham 

xuddi shunday rolni ado etishi mumkin.

3.Adenilat kislota qoldig'i  degidrogenazalar (NAD, NADF,  FAD) 

kofermentlari  va atsillanish kofermenti  (KoA)  tarkibiga kiradi;  UTF, 

GTF  va  STF  m onosaxarid  qoldiglarini  olib  o 'tish   reaksiyalarida 

kofermentlar rolini  bajaradi;  STF  xolintransferaza  kofermenti  bo'lib 

xizmat qiladi.

4.  3',5‘-sAMF  va  3 \ 5 ‘-sGMF  mononukleotidlar  hujayra  ichidagi 

effektor sistemalariga gormonal hamda boshqa signallann o ‘tkazishda 

vositachi bo‘lib hisoblanadi.

Organizmning  ham m a  hujayralari  nukleotidlam i  sintezlashga 

am alda  q o dirdir.  B un d an   ta sh q a ri,  o v q at  v a  o rg a n iz m   o ‘z 

to‘qimalarining nuklein kislotalari, nukleotidlar manbai b o ‘lib xizmat 

qiladi, lekin bu m anba’lar ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘ladi.

Ovqat  tarkibida  qabul  qilingan  nukleoproteinlaming  hazmlanishi 

va so‘rilishi oshqozon-ichak yoTida amalga oshiriladi. Oshqozon shirasi 

tarkibidagi  xlorid  kislota  ta’sirida  nukleoproteinlar  oqsil  va  nuklein 

kislotaga  parchalanadi.  Ovqat  tarkibidagi  boshqa  oqsillar  kabi  oqsil 

qism i  p ro teo litik   fe rm e n tla r  t a ’sirid a   g id ro litik   y o ‘l  b ila n  

aminokislotalargacha parchalanadi.

Nuklein kislotalari ichakda m e‘da osti bezi shirasining nukleazalari 

DNK-aza  va  RNK-azalar  ta’sirida  parchalanadi.  RNK-aza  ta ’sirida 

pirimidin  mononukleotidlar,  di-  va  trinukleotidlar  aralashm asi  va 

RNKazaga turg'un oligonukleotidlar hosil bo'ladi.

Fosfat

kislotasi

DNK -aza  ta’sirida  dinukleotid,  oligonukleotid  va  mononukleotid 

hosil boMadi. Ichak shirasi tarkibida polinukleotidaza, nukleozidaza va 

fosfatazalar  bo‘ladi.  Bu  ferm entlam ing  ta’sirida  mononukleotid  va 

nu k leo zid lar  hosil  bo‘ladi.  Ichakda  m ononukleotidlar  nospetsifik 

f o s f a ta z a la r   (n o rd o n   va  is h q o riy )  t a ’sirid a  p arch alay d i,  u 

mononukleotidlarm nukleozid va fosfat kislotagacha parchalaydi va ular 

s o ‘rila d i.  M o n o n u k leo tid la r  ham   s o ‘rilish i  m um kin,  u larn in g  

parchalanishi  ichak  shilliq  qavat  hujayralarida  sodir  bo'ladi.  Asosan 

nukleozidlar so‘riladi, shunday holda azot asoslarining m a’lum  qismi 

o rg a n iz m d a  nuklein  k islo talam in g   sintezi  uchun  foydalaniladi. 

To'qim alarda DNK gidrolizini qator fermentlar amalga oshiradi:

1. Endonukleazalar  DNK, RNK molekulasidagi ichki nukleotidlar 

orasidagi  b o g ‘larni  uzadi,  nuklein  kislotalar  depolimerizatsiyasini 

vujudga keltirib oligo-nukleotidlar hosil qiladi.

2.  Ekzonukleazalar  DNK  molekulasidagi  oxirgi  nukleotidlarni 

ketm a-ket ajratadi va ular DNK-azalar deb ham ataladi.

Gidrolitik nukleazalardan tashqari nuklein kislotalar parchalanishini 

katalizlovchi  fermentlar  mavjuddir.  Masalan:  transferaza  reaksiyasi 

yordamida. Ular bir mononukleotid ribozasi 5 ' -uglerod atomidagi fosfat 

kislota qoldig'ini qo‘shni mononukleotid 2'-uglerod atomiga o ‘tkazadi. 

Bu nukleotidlar o ‘rtasidagi  bog‘lami  uzilishi  va  bir mononukleotidni 

o ‘ziga riboza 21 va 3 ‘uglerod atomlar o'rtasida fosfodiefir bog‘i  hosil 

bo  lishi bilan boradi. Hozirgi vaqtda DNK va RNKning parchalanishini 

katalizlovchi nukleazalar guruhi ochilgan.

D ezo k sirib o n u k leaza  I  D N K   m olekulasini  bitta  z a n jirid a g i 

dezoksiriboza  3‘-uglerod  atomi  va  fosfat  qoldig'i  o'rtasidagi  ich ki 

fosfodiefir  bog‘lami  uzilishini  katalizlaydi,  natijada  past  m olekulali 

oligodezoksiribonukleotidlar hosil b o ‘ladi:

DNK+ (n -l)H ,0   ->  n-oligodezoksiribonukleotidlar

Reaksiya mahsulotlari ichida, shuningdek, mono va dinukleotidlar 

ham ochilgan. Bu fermentlami vakili b o ‘lib, oshqozon osti bezi D N K - 

azasi  hisoblanadi.  Ulardan  bin  (DNK-aza  1)  toza  holatda  ajratilgan, 

257  aminokislota  qoldiqlarini  ketma-ketligi  aniqlangan.  Ferm ent  pH 

6,8-8,0  da  eng  yuqori  faolikka  ega b o ‘lib,  2  valentli  M g *  v a  M n  

ionlari  bilan  faollashadi  va  ferm entativ  reaksiya  oxirgi  m ahsu lo ti 

oligonukleotidlar ta’sirida ingibirlanadi.

Dezoksiribonukleaza  II  DNK  ikkala  zanjiridagi juft  fosfodiefir 

bog'larni uzilishi natijasida yirik oligodezoksiribonukleotidlanu hosil 

qiladi.  Ulami  vakili  b o iib ,  taloqdan  ajratilgan,  molekulyar  o g 'irlig i 

38000,  343  am inokislota  q o ld ig 'id a n   tarkib  topgan  D N K -aza  II 

hisoblanadi. Bu DNK-aza tarkibida glyukozamin ochilgan. Bu ferm ent 

ham metall ionlari bilan faollanadi, anionlarni ingibirlaydi, optim al pH

5,5 va 5,8 oraligida. 

, 

,  ^

Bu  fermentlardan  tashqari,  y ana  (asosan  m ikroorgam zm larda) 

ekzodezoksiribonukleazalar  o ch ilg an ,  ular  DNK  m o lek u lasid ag i 

fosfodiefir  bog iam i  gidrolizlab,  oxirgi  5'-dezoksiribonukleotidlanii 

ajratadilar. Masalan, E. Colidan shunday to‘rtta ferment ajratilgan b o ‘lib, 

ekzodezoksiribonukleaza I, II, III va IV deb belgilanadi. 

^

R estriktazalar  nukleaza tipidagi ta’sir etuvchi fermentlar b o   lib, 

begona  (asosan  faglarni)  D N K n in g   palindrom   stru k tu ra g a   eg a 

molekuladagi aniq qismlari  parchalanishini katalizlaydi. E. C olidan 2 

ta shunday restrikaza ajratilib, xususiyatlari o ‘rganilgan va Eco R I va 

Eco RII deb belgilangan. Restriktazalar aniqspetsifik ta’sir ko'rsatadilar, 

shuning uchun fag va viruslar DNKdagi nukleotid qoldiqlarini ketm a- 

ketligini  aniqlashda  ulardan  foydalanilanadi.  B undan  ta sh q a ri, 

restriktazalarni  bu  xususiyati  gen  injeneriyasida  DNK  m a   lum  

frag m en tlarin i  «kesish»  v a  u la rn i  b ak terial  D N K   g e n o m ig a  

«kirgizishi»da  (rekombinant  DNKlam i olishda) amaliy jihatdan  ko  p 

qoilanilm oqda.  Natijada  hujayraga  unga  aw al  xos  b o im a g a n   irsiy 

belgilar o'tkaziladi. Ushbu tekshiruvlami nazariy va amaliy qiym atim  

baholash qiyin.

RNKni gidrolitik parchalanishini katalizlovchi yaxshi o‘rganilgan 

fermentlardan ribonukleaza I dir. U RNK molekulasi ichki fosfodiefir 

bog'larini gidrolizlaydi.  K o‘pincha hayvonlar oshqozon osti  bezidan 

ajratilgan  RNK-azalar  124  aminokislota  qoldig‘idan  tarkib  topgan 

b o‘lib, aminokislotalami ketma-ket joylashishi bilan farqlanadilar; ba’zi 

RNK-azalami uchlamchi strukturasi aniqlangan.

Nogidrolitik  yo‘l  bilan  DNK  va  RNKni  parchalanishini  amalga 

oshiruvchi  fermentlar  sifatida  polinukleotid-fosforilaza  va  DNK- 

glikozidazalami  ko'rsatish  mumkin.  Hozirgi  vaqtda  S.S.  Debov 

laboratoriyasida mikroblar polinukleotid-fosforilazasini fizik-kimyoviy 

xususiyatlari va biologik vazifasi batafsil o'rganilgan. Fermentai ta’sir 

m exanizm i  nukleotid  qoldiqlarini  RNKdan  neorganik  fosfatga

o ‘ tkazilishidan iborat, bundaribonukleotiddifosfat hosil bo'ladi (RDF).

RNK + H30 4-> (RNK)^+RDF

In  vivo  ferment  hujayra  RNKIarini,  asosan  mRNK,  nukleo- 

ziddifosfatlarga  parchalab,  hujayradagi  neorganik  fosfat  miqdorini 

boshqarishda qatnashadi. Polinukleotid-fosforilazaning yana bir muhim 

xususiyati  in  vitro  tajribalarda erkin nukleoziddifosfatlardan  ma’lum 

ketma-ketlikdagi poliribonukleotidlami sintezlashdir.

DNK-glikozidaza guruhi ochilgan, u modifikatsiyalangan purin va 

pirim idin  asoslarini  (masalan:  DNK  zanjirlaridan  birida  sitozin 

qoldig'ini  dezaminlanishidan  hosil  bo'lgan  uratsil)  ajralib  chiqish 

reaksiyalarida qatnashadi.

Shunday  qilib,  DNK-glikozidaza  DNK  molekulasini  reparatsiya 

jarayonlarida  muhim  vazifani  bajaradi.  Hujayradagi  turli  ekzo-  va 

endonukleazalami nuklein kislotalarga ketma-ket ta’siri natijasida ribo- 

va  dezoksiribonuklezid-31  va  5'-fosfatlargacha  parchalanadilar. 

Keyinchalik hosil bo‘lgan moddalaming parchalanishi, mononukleotid, 

nukleozid va keyinchalik erkin azot asoslarini fermentativ o'zgarishlari 

bilan bog‘liq. Gidrolizni I bosqichida 3' va 5'-nukIeotidaza ta’sir etadi. 

U mononukleotidlami  erkin  nukleozidlargacha,  uglevod qoldig‘idagi 

C-3  yoki  C -51  atom laridan  noorganik  fosfatni  ajratish  orqali, 

parchalanishi bilan boradi.  II  bosqichda nukleoziddan riboza qoldig‘i 

erkin fosfat kislotaga o‘tkaziIadi, natijada riboza-1-fosfat va erkin azot 

asosi hosil bo'ladi.

Glitsin

1948-yilda  B y u k e- 

nen  hayvonlarga  tu rli

s 

10  radioaktiv  m odda-larni

5  10

N N -H O -TQ FK'

Aspartat

Glutamin amidli azoti

b erish  

o rq a li 

s in - 

tezla n ay o tg an   ^îu rin  

halqasida,  radioaktivlik 

joylash ishini  a n iq la b , 

o ‘ t m is h d o s h l a r n i n g  

ta b ia tin i 

o rg a n ish g a  

muvaffaq boiadi.

u rin

Glitsin  4,5  uglerod  va  7  azot  atomining  o‘tmishdoshidir.  Form il 

radikali  tetragidrofolat  ishtirokida 

2  va  8  uglerod  atomlarining  ham 

o‘tmishdoshi boiadi. Glutamin amid guruhining azoti 3 va 9 holatlarda 

joylashgan  azotning  manbaidir.  A sparagin  kislotasi  o ‘zining  azot 

atomini  1-holatda joylashgan  azotga beradi.  CO, 

6 uglerod atomining 

o‘tmishdoshi  hisoblanadi.  Sintez  davrida  purin  asoslari  emas,  balki 

birdaniga nukleotid sintezlanadi. Biosintez riboza 5fosfat va ATFdan  5 

fosforibozil -

1-difosfat hosil boiishidan  boshlanadi.

Bu reaksiyani 

5-fosforibozilpirofosfatamidotransferaza katalizlaydi. 

Uning  2  ta  allosterik  ingibirlanish  qism i  b o iib ,  2  guruh  o xirg i 

mahsulotlar:

1.  ATF, ADF, AMF

2.  GTF,  GDF, GMF

yordamida ingibirlanadi. Bir qancha reaksiyalar natijasida inozinat 

kislota  hosil  b oiad i  va  undan  GMF  va  AMF  sintezlanadi.  GMF  ikki 

bosqichda  sintezlanadi.  Avval  inozin  kislota  IMF  degidrogenaza 

ishtirokida 2-uglerod atomi bo‘yicha oksidlanib ksantin kislota (KM F) 

hosil  b o ia d i.  Keyin  bu  uglerod  atom i  GM F  sintetaza  ishtirokida 

glutamin hisobiga pereaminlanadi. Bu reaksiya uchun energiya m anbai 

b o iib   ATF  hisoblanadi.  AMF  inozin  kislotaning  A M F-sintetaza 

ishtirokida asparagin kislota hisobiga pereaminlanishi sababli vujudga 

kelgan.  Reaksiya  GTFning GDFgacha  gidrolizlanishi  natijasida  hosil 

bolgan  energiya  hisobiga  boradi.  Boshqarilish  2  yonalishda  am alga 

oshiriladi: GTF ko'payishi AMF sintezini, ATFning ko'payishi esa GMF 

sintezini  faollashtiradi.

P iroto ato kinaza 

R ib o z o -S -fo s fa l

AJFMÊF

  (ÏV-O-Haè^O.

G in

v_

G lu  

P p

F R P F -

C K D - C H ©   am ido transferaza  

5-foatoribozil- 

1*pifofoafat  (F R P F )

5-fosforibozilam in

-Nb-ATF 

r

 Fosforibo-

Ms"

Pi

A Q F

H

7O

A T F

C H j

¿ О О Н

G li

zilglitsin-

am idsinte-

taza

3'u 

У 

i   в

 m 

/ « H

9*^»

T G F K

н Л

N * ,N '0 « C H - T G F K

Т У

С ч .  

F o r r r t ^ it e in a m id in n b o -  0 —

0  

G titsinam W fibenu -

x l H - R i b ^ P )  

nuk^obdamktoligaxa 

' N m - W b

- 0

 

klaolidtraneterm rtaza

N -fo rm  i Igl its in- 

N-fo rm ü eM sinarw ë-

m dinribonukteotid 

ribonukteoM

£ 1

Ms'

C O ,

Л -

^NHj 

*

  ''NH-Rib-®

Glitsinamidribo*

nuklaotid

.  

/  

A fflineirnidw rtrifcn

T f .  (э д  

nuàÉaobdkartwksdaBa

íin cim id a zo l-

/

«*-<5

л  

капп

Д  

A m in o im k ia zo l- 

J

v

" » « r s -   * ¥ * ^ S á

*.0

S -l— m a mirtoim+daroJ-

N A D

N A D H + H -

”C C >

lM ^ '  

Inozin

d e g id ro - 

làslotasi  (IM F)

g e n a za

î

•N

K s a n lil  kislota

A T F — s

M g2+

GMF-

sintetaza

P P + A M F -

N H 2

, H 2N - O C - C H

j

- C H

j

- C H - C O O H  

Gin

I 

*¡»«2

' ^

h o o c

-

c h î

-

c h

2-

c h

-

c o o h

N  

N -   R ib   -

G T F  

Mg

2^

■ V *   1

C O O H

Ç H - C H 2- C O O H

P| 

♦   G D F

N H j  

A s p  

A d e n ilo su k sin a t 

s intetaza

C O O H

CH-CH

2-COOH

i l  H

R ib*®

A d a n ilo q a h ra b o

kislota

A d e n ilo s u k -

s in a tlia za

C O O H

^

¿

h

=

c h

-

c o o h

F u m a ra t 

kislota 

NH

2

0 0 .

N — * R ib   -< £ )

GMF

Purinli nukleotidlarning adenin va g u an in d an  biologik yo‘l bilan

sintezlanishi  "

Toqimalarda  nukleotidlarning  parchalanishi  natijasida  erkin  purin 

a s o s la ri 

a d e n in   v a   g u a n in   h o s il  b o ‘ lib   tu r a d i.  A d e n in - 

fosforiboziltransferaza  va  gipoksantin-guaninfosforiboziltransferaza 

ferm entlari  ish tiro k id a  ulardan  n u k le o tid la r  q ay ta  sintezlanishida 

foydalaniladi:

Adenin  +  fosforibozildifosfat  ->  AMF  +  H 4P , 0 7 

Guanin +  fosforibozildifosfat  ->  GMF +  H 4P,0_

Ikkinchi  ferm ent  substrat  tariqasida  gipoksantindan  foydalanishi 

mumkin:

Gipoksantin +  fosforibozildifosfat ->  IM F  +  H 4P ,0 7

Azotli asoslam ing metabolizmga qayta q o ‘shilish yo ‘liga «qutqarish

y o ii»   deb ataladi.

Purinli nukleotid biosintezining idora etilishi: 

5-fosforibozilamin 

hosil b o iish  reaksiyasi purinli nukleotid biosintezini cheklab  qo‘yuvchi

bosqichdir.  Ana  shu  reaksiyani  katalizlaydigan  ferment  adelinat  va 

guanilat  k islo ta la r  t a ’sirida  ingibirlanadi.  B undan  tashqari  shu 

metabolizm zanjiri uning tarmoqlanish joyida idora etib boriladi: AMF 

adenilosuksinat  hosil  bo'lish  reaksiyasini,  GMF  esa  ksantilat  kislota 

hosil bo  ‘lish reaksiyasini ingibirlaydi (74-rasm).

Idora etishning bu mexanizmi AMF va GMF sintezi tezligini zarur 

darajada saqlab berishni  ta’minlaydi.

Fosforibozildifosfat

-----------------------

4 *

—

5-fosforibozil-1 -amin

I  

1

IMP

_y

e

74-rasm.  Purinli nuk/eotidlar sintezining boshqarilishi

-'Purinli nulleozidiar katabolizmi

P u rin li  n u k le o z id la r  k atabolizm i  rib o z a   q o ld ig ‘i  ham da 

aminogruppani gidrolitik yo‘l bilan ajratib olish reaksiyalami o‘z ichiga 

oladi.

Gipoksantinning ksantinga vaksantining siydik kislotaga aylanishi 

ksantinoksidaza  t a ’siri  ostida  o'tadi;  bu  reaksiyalarda  kislorod 

molekulasidan  foydalaniladi.  Uning  bir  atomi  puringa,  ikkinchisi  esa 

vodorod peroksidga q o ‘shiladi:

Gipoksantin + O,  + H ,0   ->  ksantin + H ,0 ,

Ksantin + 0 2+ H ,0   -> siydik kislota + H ,0 ,

Siydik  kislota  asosan  jigarda  hosil  bo‘)adi,  purinli  mikleotidlar 

katabolizmining asosiy mahsulotidir. Odam organizmida 1  sutkada 0,5- 

lg siydik kislota hosil bo‘ladi, buyraktar orqali chiqarib turiladi.

NM;i

H-' 

'f  \

L 

t

n

'

n

'  ' x   -riboza 

Adenozin

N H j^

O H

J :

  ..N

r   Ï   X

Adenozindeza-

minaza

0

H N  

i f  

‘X

It-jN'' 

'N

G u a n o zin

!

M 3 P ° 4 ~ N   NuWeozidfo»fo-

1 

rilaza

R ib o z a -1 -F

N 

N

Inozin

-riboza

.  

.  

M  

H?  

!*' 

\  

N  

N H

R ib o z a -1 -F   .

G u a n in

HjO-x,

H

5O

H

3Oa

o

jl

,N,

^

Y

\

 

¡

..

¿

3

"

  Y

>

> -  

sidaza

Ksantin

■«' 

«H

;  Gipoksantin

»  O

s

T

n j

  Ksantinok- 

sidaza

0 - 1

NH¡¡ 

NMj 

H-/J  ^  

0 

NH

c o o n   c ¡-o ~ - 

Í  

j 

! 

Allanto- o --* .

HK  CM 

NH 

inoza 

NH 

NH

Allantoin 

Allantoin

kislotasi

C O ,  

O-j

H N i "

o

N H

j t   > °  

"hiM  '"NH 

Siydik  kislota

■¿H£>

_ X ..

Allanto-

Inoza

H

o

, u >

I

NHj

Siydikchil

c

' 

I

COOH

Gipoksantin

kislota

Sog‘lom  odam  qonida  3-7  mg/dl  siydik  kislota  bo‘ladi,  uning 

konsentratsiyasining ko‘payishi  (giperurekemiya)  podagra kasalligiga 

olib keladi.  Siydik kislota suvda yomon eriydi,  qonda oqsil  va boshqa 

moddalar  bilan  birikkan  holda  bo‘ladi.  Podagra  kasalligida  mayda 

bog'imlarda  takrorlanuvchi  o ‘tkir  yalliglanish  kuzatiladi  (podagra 

krizlari). Ko‘pincha kasallik oyoq bosh bartnogining birinchi bog‘imini

y a llig ia n is h id a n   boshlanadi.  Kriz  vaqtida  bem or  ogriq  kuchli 

b o ‘lganligidan,  hatto  choyshab  tegib  ketishiga  chiday  olmay  qoladi. 

Kasallik  xuruji  soatlab  davom  etadi  va  bir  necha  oydan  keyin  yana 

takrorlanadi. Kriz davrida siydik kislotaning mononatriyli tuzi kristallari 

bog‘imda to'planadi. Urat kristallarini leykotsitlar fagositlaydi. Kristallar 

ta’sirida  lizosoma  membranalari  yemiriladi.  Ajralib  chiqqan  lizosoma 

fermentlari  hujayralami  yemirib  tashlaydi.  Hujayra  parchalanishining 

mahsulotlari  esa  yalliglanishga  sabab  b o lad i.  Uratlaraing  to'planib 

ko'payib  borishi  natijasida  podagra tugunlari  (tofuslar)  paydo  boladi. 

Ular ko‘pincha mayda bog‘inlar, paylar, tog‘ay  terida to‘planadi. Tofus 

ustidagi  teri  atrofiyaga  uchrab yemiriladi  va  uratlardan  tashkil  topgan 

kukun  to ‘kilib  turadi.  Bog‘imlarda  tugunlar  paydo  bolishi  ulaming 

shaklini o ‘zgartirib,  funksiyasini izdan chiqaradi.  Buyrak to‘qimalarida 

üratlar  to‘planib  qolishi  buyrak  yetishmovchiligiga  podagraning  ko‘p 

uchraydigan asoratiga olib keladi. Uratlardan buyrak toshlari ham hosil 

boiishi mumkin. Podagra keng tarqalgan kasallikdir: turli mamlakatlarda 

katta yoshli aholining 0,3 dan  1,7 % gacha b olgan  qismi ushbu xastalik 

bilan og'riydi. Erkaklar orasida bu kasallik ayollarga qaraganda 20 baravar 

ko‘proq uchraydi.

Giperurikemiya  asosan  irsiy  boladi.  Giperurikemiyaning  ogir  xili 

Lesh-Nixan sindromi X-xromosoma bilan tutashgan retsessiv belgi sifatida 

nasldan-naslga o‘tib boradi (o‘g‘il farzandlarda namoyon boladi). Bunday 

bolalarda serebral  falajlar ham kuzatiladi,  aql-idroki o'zgargan  boladi, 

ular o‘zlariga jarohat yetkazadilar, lab, barmoqlarini tishlab qonatadilar. 

Bu  kasallik  «qutqarish  y o ‘li»da  qatnashuvchi  gipoksantin-guanin- 

fosforiboziltransferaza fermentining normadagiga nisbatan bir necha ming 

baravar kamroq boiishi bilan bogliqdir.  Shuning uchun gipoksantin va 

guanin  nukleotidlar  sinteziga sarflanmasdan  urat kislotaga aylanadi  va 

giperurikemiyaga olib keladi  (75-rasm).

A M F -* —

IMF  -------►

G M F

A d e n o z i n

G i p o k s a n t i n

G u a n i n

K s a n t i n

I

Siydik  kislota

75-rasm.  Nihan sindromida purinli nukleotidlar metabolismining 

bloklanishi.

■Podagrani 

d av o lash d a 

a llo p u rin o ld a n  

foydalaniladi, u gipoksantinning strukturali analogidir. 

,  

U  ksantinoksidazaning  raqobatli  ingibitori  b o iib ,

! 

Jl 

y

  kuniga 

0,2-0,8  g  m iqdorda  qabul  qilinsa,  siydik 

n  

N 

kislotaning  qondagi  miqdori  normal  raqamlargacha 

pasayadi. Gipoksantin miqdori esa ortadi, lekin siydikda 

siydik kislotaga qaraganda on baravar yaxshi eriydi va 

organizm dan  oson  chiqariladi.  U m um an  olganda 

ikkilamchi  giperukemiya  va  podagra  kam  uchraydi.

4

|] 

^   Qon  va  b u y ra k la rn in g   b a ’zi  k a s a llik la rid a , 

qorg’oshindan  zaharlanishda,  ba’zi  dori  moddalarni 

ichish  tu fa y li  b o sh lan ad i.  Ik k ila m c h i  g ip e ru ri- 

k em iy alarg a  o d a td a   siy d ik   k is lo ta n i  c h iq a rib  

tashlashning  izdan  chiqishi  yoki  purinli  nukleotidlar  m etabolizm i 

fermentlarining tashqi omillar ta’sirida zararlanishi  sabab b o ia d i.

'