«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

6-Mavzu BO’Z TUPROQLAR
O'zbek tilidagi “Tuproqshunos” darsliklarda va ilmiy tahririyatlarda (M. Bahodirov, A. Rostulov, 1973; Boboxojaev, P. Uzoqov, 1995; L. A. G’afurova, X. M. Maxsudov, M. Yu. Adel, 1999; R. Q. Cho'g'iev, 1996; M. Faxrutdinova, D. Komilova, L. Tursunov, 2000; A. Ergashev, N. Toshmatova, X. Berdieva 2000 va boshqalar ) bu tuproqlar “bo’z tuproqlar” deb atalgan.
Biz 1997 yilda bosib chiqarilgan “Tuproqshunos va agroximiyadan ruscha -o'zbekcha slovar” ga asoslanib ushbu tuproq tipın “sur tuproqlar” deb dadasa maqsetke yarasha bo'ladi deb o'ylarlaymiz. Respublikamızning vertikal kontinentidagi asosiy avtomorf tuproqlardan hisoblangan bu tuproqlar tog' oldi va tog'li hududlarda kengnen tarqalgan. Ularning rivoji asosan efemer-adir o'simliklar kontinentinda bo'lib, O'zbekstanga chegarada bo'lgan Qozoqsdan, Adirg’ızıstan, Tojiksdan va Turkmenstan Respublikalarining hududlarida, Yaqin va Uzoq Sharq mamlakatlarinde da ko'p uchraydi. Shunday qilib, bo’z tuproqlar Tyanshan va Pamir-Olay tog' tizmalarining va, Gisar tog'larining va Fergana, Shırshıq-Angren, Mirzosho’l, Sonzar-Nurata, Qashqadaryo, Zarafshan, Surxondarya dolinalarında juda ko'p tarqalgan. Bu hududlarda bo’z tuproqlar tog' oldi prolyuvial tekisliklarinda, past va baland adirlarda va tog'larda tarqalgan bo'lib, mamlakatimizning vertikal tuproqlar kontinentallılıg'i'ga mos bo'lgan sur tuproqlar kontinentini tashkil etadi.
Bo’z tuproqlar mamlakatimizning orqasida Shırshıq- Angren daryo boshseynlarında 1200 -1300 m, Respublikamizning tushlik hududlarida (Surxandarya, Qashqadaryo ) bo'lsa 1500-1600 m balandlikte uchraydi. Bo’z tuproqlar yuqorida jigarrang tuproqlar bilan, pastda bo'lsa, Turon pasttekisliginda rivojlangan cho’l sur rangli jigarrang tuproqlari bilan chegaralanadi. Sur tuproqlarning bu turdagi tarqalishi va joylashishi ularni Evroaziyanıng boshqa tuproqlaridan ajratib turadi. Sur tuproqlar o’ziga hos belgilarga ega bo'lib, xozirgi davrda Markaziy Osiyo mamlakatlarining hududlaridan tashqari Afg'oniston, Eron, arebstan, Kavkaz, Hindiston, Xıtay va Amerika materigında va barchasi aniqlangan.
Bo’z tuproqlar - shaffof sur rangli, kovak, yuza bo’limi karbonatlashgan, kesmasida qatlamlarga aniq bo'lingan, subtropikalıq yarimta adir va adir kontinentlarida rivojlangan tuproq tipı hisoblanadi.
Bo’z tuproqlarning genezisı, geografiyasi va qishloq xo’jaligida foydalanilishi masalalarini o'rganishda S. S. Nimaustruev (1913, 1915, 1931), A. N. Rozanov (1951), B. V. Gorbunov, J. Ikromov, D. R. Ismatov, G. M. Konobeeva, P. A. Morozova (1975) va boshqa olimlar katta hissa qo'shganlar.