«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Bo’z tuproqlarning belgi va xossalari
Ochiq ranli bo’z tuproqlar. Ochiq ranli bo’z tuproqlar kesmalarining tuzilishin N. V. Kimberg ma'lumoti asosida o'rganib chiqamiz (uzindi Q 71005). O'rta qumoqli, lıyosslarda rivojlangan. Qorchi shahrinan 25 km sharqta, Gisar tog' shodasining tog' oldi adirli tekisliklarinda rivojlangan. O'simliklari asosan efemerlerden iborat.
A1 -0-5 sm, ajriqli, ochiq ranli sur, kesakli, strukturali, o'rta qumoqli.
A2 - 5-16 sm, sur kulrang, ochiq ranli, yuqoridagi gorizontqa qaraganda bitta oz ochiq ranli, zichlangan, o'rta qumoqli, o'simliklarning juda ko'p ildizlari bilan qoplongan.
V1 - 16-55 sm, sur jigarrang, zichlanmagan, o'rta qumoqli, oz karbonatli. Karbonatlar mayda dog'lar tarzida uchraydi.
V2 - 55-87 sm, ochiq ranli, jigarrang, juda jumsaq kovakli, xokli, yengil qumoqli, lıyoss.
165 sm shuqirlikda qattiq zichlashgan gips dog'lari uchraydi.
Gumusning ozligi sababli shaffof bo’z tuproqlarda morfologik genetik gorizontlar juda aniq yorug'likgardishilenmegen. Xlorid kislota tasirida barcha qatlamlar kuchli ravishda qaynaydı. Nahsekomalar va turli organizmlar uyalarining bo'lishi va tarqalishi bu tuproqlar uchun tan.
oddiy bo’z tuproqlar. oddiy bo’z tuproqlar O'zbekstannıng tog'li hududlarida, dengiz qaddidan 300 -500 m balandlikte rivojlangan. O'simliklari efemerler va efemeroidlardan iborat. Bu tuproqlar kesmalarining tuzilishi pastdagindey:
A1 - A2 - V1 - V2 - V3 - S.
A1 - zich, ajriqli, ochiq ranli, kulrang, oz kesakli, qalinligi 7-8 sm.
A2 - qalinligi 10-12 sm, ochiq ranli, kulrang, o'simlik ildizlari bilan qoplongan, jumsaq, oz kesakli, qurg’aq.
V1 - 10-12 sm, ochiq ranli, jigarrang, yengil zichlangan, yog'in qurtlarning izleri ko'p, karbonat dog'lari bor, kesak ko'p.
V2 - 10-15 sm, ochiq ranli, jumsaq karbonatli, 70-85 sm shuqirlikdan e'tiboran ona jins -lıyosslar joylashgan.
Yuqorida keltiritgan morfologik belgilar sho’rlanmagan oddiy bo’z tuproqlarga tan. Ushbu tuproq podtipınıng pastki 120 -150 sm va gipsli sho’rlangan qatlam uchraydi. Agar oddiy bo’z tuproqlar qattiq tog' jinslarinda rivojlangan bo'lsa, ularning profilidagi qatlamlarning qalinligi kamayadi, karbonatli qatlamshalarning qalinligi va qisqaradı. Bu turdagi morfologik dala-dashtilis ularning rangi va karbonatlar miqdoriniing janozayuvın ko’rsatadi. Shunday qilib, oddiy bo’z tuproqlar o’ziga hos morfologik va genetik dala-dashtiliske ega.
Tog' bo’z tuproqlar. To'q bo’z tuproqlar podtipı baland tog' oldi adirlarinda tarqalgan bo'lib, ular jigarrang tuproqlar kontinenti bilan chegaradas. To'q bo’z tuproqlar o’zining bioıqlım va gidroıqlım shart-sharoitlari bilan oddiy bo’z tuproqlar bilan yaqinlassada, ayirim o'zgarish va belgilari bilan farq etadi. Masalan, sovuq davrining bardavomligi, yog'in miqdoriniing 2-3 merte ortiqligi, baland hududlarda joylashganligi (1200 -1500 m) va tuproq hosil qiluvchi ona jinslarning mardumlyuvial va dalyuvial jinslardan tuzilganligi ularning g’arezsiz tuproq podtipı ekanligin ko’rsatadi. Tuproq hosil qiluvchi tog' jinslari safiga haktaslar, dolomitler, loyqa slanecler, qumli toshlar va boshqalarni kiritishlik mumkin.
O'simliklari ko'p yillik o’tlar, efemerler, butalardan, bodom va ayirim yerlarda archalardan tuzilgan. Tuzilishi oddiy sur tuproqlar profilining tuzilishiga uqsas, ya'ni - A1-A2-V1-V2-V3-S.
A1 - 0, 5 sm to'q bo’z rangli, qora, og’ir qumoqli, ko'p miqdorda o'simlik ildizlari uchraydi.
A2- 5-15 sm to'q rangli, zichlangan, oz kesakli, og’ir qumoqli.
V1 -15-32 sm to'q rangli, jigarrang, o'simlik ildizlari ko'p miqdorda.
V2-32 -60 sm bo’z rangli -jigarrang, o'simlik ildizlari bilan qoplongan, g’oztarizli va kesakli dala-dashtilmege ega, ayirim yerlarda karbonat dog'lari uchraydi.
V3- 60-90 sm bo’z rangli -kulrang, karbonatli.
S- 90-154 sm bo’z -kulrang, ko'p karbonatli, bitta jinsli lıyosslı qumlarda rivojlangan, tuzilmasiz, oz kovakli.
Bo’z tuproqlarning mexanik va mineral, tuz va singdirilgen kationlar tarkibi, karbonat va gips, gumus va ozuqa elementlar miqdori, va suvlar -fizik xususiyatlarine tegishli malumatlar B. V. Gorbunov, J. Ikromov, D. R. Ismatov va boshqalarning ilmiy izlanishlarinda toliq o'rganilgan.

Ashıq, oddiy va toq bo’z tuproqlardagi gumus miqdori va genetikalıq qatlamlarning qalınglıg’ı

Korsetkishler	Boz tuproqlardın podtipları
	Ashıq	oddiy	Toq
Gumuslı qatlam (A) qalınlıgı, sm Gumus qatlamdagı gumus mugdarı, 5 Gumus reninin tarqalıvı sm , 2 m qalınlıqtagı gumus zapası t/ga , Karbonatlar tarqalıvının: Joqarı shegarası, sm Tomen shegarası, sm Karbonatlar mugdarı, 5	12-15 1-1,5 40-60 5-70 12-20 50-100 6-9	14-18 1,5-2,5 50-90 70-100 15-25 70-120 8-11	17-20 2,5-4 60-120 100-150 20-40 90-150 10-13

Bo’z tuproqlar tarkibida gumus miqdori 1-4 O’, 2 m qatlamdagi zapası 5-150 t/ga ge teng keladi. Mexanik tarkibi o'rta va og’ir qumoqli. Sho’rlanish va solonchaklanıv jarayonlari kuzatilmaydi. Ayirim yerlarda 130 -200 sm shuqirlikda gips qatlamining uchtalarıravı, bu tuproqlarda qurg’aq qoldiq va CaSO4 miqdoriniing ko'payishini ko’rsatadi (39- jadval, 65018 uzindi ). Boshqa tuzlarning yig'ilishi yoki to'planishi sur tuproqlar profilinda sezilarli darajada emas.

Bo’z tuproqlar ko'p karbonatli tuproqlar safiga kirib, karbonatlar miqdori 2-10O’ ke teng bo'ladi. Karbonatlar miqdori ochiq ranli bo’z tuproqlardan to'q bo’z tuproqlarga tomonga kamayib boradi.
Singdirilgen kationlar miqdori 100 g tuproqta 7-14 mg•ekv. Gumuslı qatlamda singdirilgen kationlar miqdori 8-14 mg•ekv. bo'lib, ularning ko'rsatkichlari tuproq kesmalarining o'rta va pastki qatlamlarida kamayadi. Singdirilgen kationlar ichind eng ko'p miqdorni kalciy (70-85O’), ozroq miqdorni magniy (6-30O’) qurap, natriy va kaliy kationlarınıng miqdori 2-10O’ ge teng.
Bo’z tuproqlarda gumus miqdori 1-4O’ bo'lib, ularning ko'rsatkichlari turli tuproq podtiplerinde har xil. Azotning eng ko'p miqdori va gumuslı qatlamda to’plangan (0, 103-0, 256O’), C: N nisbatin- 5-8 ge teng.
Gumus tarkibida gumin kislotalar miqdoriniing ko'proq (29-39O’), fulvokislotalar miqdoriniing ozroq (22-28O’) bo'lishi, bo’z tuproqlarni fulvatlı-guminlı bo'lishini taminleydi. Gumin kislotalar tarkibin asosan 88 va 888 guruh frakciyalar egallasa (12-28O’), fulvokislotalar tarkibida 8 va 88 guruh frakciyalar 6-13O’ ga teng bo'ladi. Gumin kislotalar miqdoriniing ko'p bo'lishi bo’z tuproqlarning gumuslı va o’tuvchi qatlamlar rangining surtarizli bo'lishiga sabab bo'ladi (B. V. Gorbunov, J. Ikromov, J. Ismatov va b. 1984).