«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Bo’z tuproqlarda gumus va azot miqdori

Kesindi 3, alıngan orın	Qatlam	Terenlik, sm	Gumus,5	galaba azot,5	С: N
oddiy boz topıraq
72002 Shırshıq хаm Angren	А1 А2 В1 В2 В3 С С	0-5 6-16 20-30 45-55 90-100 145-155 195-205	3,77 1,22 0,60 0,45 0,34 0,26 0,16	0,256 0,092 0,062 0,045 0,039 - -	8,5 7,7 7,3 5,8 5,4 - -
Ashıq renli boz topıraq
66002 Qashqadarya	А1 А2 В1 В2 В3 В3 С С С С	0-4 4-18 18-37 37-55 55-72 72-97 97-100 120-140 140-170 170-195	1,42 0,80 0,46 0,37 0,27 0,22 0,17 0,15 0,16 0,15	0,103 0,055 0,038 0,032 0,027 0,022 0,015 0,014 0,017 0,016	8,0 8,4 7,2 6,7 5,8 5,8 6,5 6,2 5,5 5,4
Toq boz topıraq
Mırzashol	А1 А2 В1 В2 В3 В3 ВС С	0-4 4-14 14-30 30-65 65-100 100-140 140-165 165-200	3,96 2,49 1,36 0,66 0,44 0,34 0,27 0,22	0,251 0,164 0,099 0,053 0,037 0,030 0,023 0,021	9,2 8,8 8,0 7,2 6,9 6,6 6,8 6,0

Bo’z tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish.
Mashxur bo'tanik M. G. Popov (1929) ning fikrinie qaraganda, O'rta yer dengizi hududlariga tegishli mevalardan olma, nak, olxorı, bodom, anjir, gılas, yong'oq, o'rik kabilar Markaziy Osiyoda qadimiy vaqtdan madeniylestirilgen. Bu haqidagi malumatlar Markaziy Osiyoda Baqtriya, Maveraunnahr, Sog’diyana va boshqa davlatlarning qadimiy kıtaplarında va saqlanib qolgan. Bo’z tuproqlar kontinenti dunyo sug'orma dehqonshılıgi tarixında tabiyiy tuproqlarning eng muqaddam o'zlashtirilishi va unemli foydalanilishi bilan ajıralıp turadi. O'sha sababli O'zbekstanda turli ekinlardi yetishtirmoqda bo’z tuproqlar zarurli o'rin tutadi.

Bo’z tuproqlarning mineralogiyalıq tarkibi
(0,1- 0,0a mm frakciya avırlıg’ına salıstırmalı O’ lerde)

Terenlik sm	Jenil frakciya (< 2,72) , 5
	galaba		Kvarc		Dala shpatı	Biotit		Musko-vit		Xlorit	Jınıslar- dın bolekleri	galaba
oddiy boz tuproqlar
4-14 22-32 45-55 100-110 230-250	95,8 93,2 90,0 88,8 90,8	55,6 56,0 55,0 54,3 51,6		10,2 11,5 11,0 16,1 16,8		2,3 3,2 3,4 2,3 4,3	1,1 2,9 3,9 4,6 7,2		- 0,9 0,9 - -		13,0 6,5 5,8 3,7 2,1	4,2 6,8 10,0 11,2 10,2
Ashıq renli boz tuproqlar
5-15 18-28 40-50 80-90 130-140 210-220	96,6 94,0 91,4 90,0 91 89,5	53,6 57,5 60,5 57 54,9 53,8		11,8 11,8 14,0 19,0 18,9 19,9		4,0 2,6 2,7 1,9 2,3 2,1	2,0 2,3 2,4 2,1 3,6 2,5		0,7 - 0,5 0,3 - 1,1		10,9 9,5 7,1 5,7 9,2 8,6	13,0 10,3 4,2 4,0 2,1 1,5

Bo’z tuproqlarda fosfor va kaliyning miqdori

Kesindi 3	qatlam	Terenlik, sm	Р2О5		К2О
			galaba , 5	hareketshen, mg/kg	galaba, 5	hareketshen, mg/kg
Ashıq renli boz tuproqlar
65018	А1 А2 В1 В2 В3 С С	0-5 5-14 14-35 35-65 65-110 110-160 160-200	0,138 0,132 0,138 0,133 0,129 0,126 0,126	36,0 10,4 4,8 4,6 4,1 4,9 6,3	2,22 2,26 2,31 2,26 2,26 2,22 2,22	353,3 385,6 403,6 353,3 132,5 102,4 96,4
oddiy boz tuproqlar
67108	А1 А2 В1 В1 В2 В3 В3 С С	0-6 6-16 20-30 45-55 40-72 72-100 100-130 130-205 205-215	0,233 0,222 0,187 0,183 0,135 0,109 0,116 0,117 0,118	117,6 22,8 7,2 6,8 5,1 1,0 0,7 0,7 1,2	2,41 2,57 2,67 2,52 2,18 1,91 1,78 1,82 1,96	723,0 565,0 537,0 442,9 365,3 133,0 84,0 84,3 90,3
Toq boz tuproqlar
65016	А1 А2 В1 В2 В3 В3 ВС С	0-4 4-14 14-30 30-65 65-100 100-140 140-165 175-200	0,209 0,174 0,166 0,139 0,129 0,133 0,132 0,131	86,8 14,4 6,6 4,1 0,9 0,2 2,2 1,5	2,41 2,47 2,36 1,99 1,ха 1,85 1,96 1,96	770,7 457,9 369,4 164,8 106,4 101,2 102,4 102,4

Sobiq SSSR davrida sug'orma bo’z tuproqlardan paxtashılıqtı rivojlantirishda asosiy yer do’regi sifatida foydalanilgan. Xozirgi davrda bo’z tuproqlarda paxtashılıqtan tashqari g’alle yetishtirmoq da kengnen rivojlanib barmoqta. Bundan tashqari sur tuproqlar tarqalgan maydonlarda bog', uzum yetishtirmoq, sabzavotn yetishtirmoq va sug’orilmaydigan-lalmıkar dehqonshılıq ta yaxshi yo'lga qo'yilgan.

Bo’z tuproqlardagi zararli agronomiyalıq hususiyatlar safiga gumus va azot bilan oz taminlanganligin kiritish mumkin. Bu tuproqlarning genetik belgi va xususiyatlarin hisobga olgan holatda o'g'itroq, sug’orish choralarin olib borish, almashlab ekishdi yo'lga qo'yish ekinlar unumini oshirani. Sug’orish bo’z tuproqlarda bo’ladigan biologik ishga layoqatlilikti kucheytiredi.


SUG’ORILADIGAN BO’Z TUPROQLAR
Sug'orma bo’z tuproqlarning genezisı va geografiyasi
Bu tuproqlar O’zbekstan hududida kengnen tarqalgan. Ular asosan Sırdarya, Shırshıq, Angren, Sox, Sonzar, Zarafshan, Qashqadaryo, Oqsuv, Tang’az, Kuzar, Sherabat, To'polon va Surxan daryularning 888, 8 V, V va qadimiy ollyuvial-prolyuvial terrasalarındagi lıyoss jinslarda va tog' oldi prolyuvial tekisliklarinda va tog' qaptallarınıng qiya yerlaridagi tekislangan dalyuvial-prolyuvial va lıyoss yotqızıqlarda rivojlangan.
Sug'orma bo’z tuproqlarning shakllanishida odam faoliyatning ko'p asrlik ta'siri zarurli o'rin egallaydi. Antropogenlıq omillar tasirida bo’z tuproqlarning davrma -davr namlanib turatug’ın qatlamlari barqulla yuvilib turatug’ın irrigacion namlanishi tipına o'zgargan. Sug’orish tasirida ekin maydonlarinda karbonatlar, eriuvshi tuzlar (0, 5- 1, 0 g/l) va loyqalı zarrachalar tuplanadi. Sug'orma bo’z tuproqlar o'zining biologik faoliyati ya'ni o'simliklari, mikroflorası va tuproq faunası bilan sug’orilmaydigan bo’z tuproqlardan keskin farq etadi. Bu jarayonning barpoliki va rivojlanishiga tuproqtagi nam, temperatura, aeraciya va tuproqtı ishlash va o'g'itroq o’ziga hos ta'sir ko’rsatadi. O'sha sababli sug'orma bo’z tuproqlarning belgi, ko'rinish va xususiyatlari, sug’orilmaydigan tuproqlardan ajıralıp turadi. Sug’orish jarayoninda gumuslı va o’tuvchi qatlamlar o'rninida qalin gumuslı qatlamdan iborat agroirrigacion gorizont deb atadilik qatlam yuzaga keladi va tuproq hosil qiluvchi jarayonlar keskin o'zgaradi. Sug’orishning boshlang'ich davrlarinda tuproqtagi gumusning miqdori kamayadi. Biroq so'ngra uning miqdori asta -asta ortib boradi, gumus tarkibidagi gumin va fulvokislotalarınıng tarkibi o'zgaradi. Shu tariqa tuproq profilinda loylanish jarayoni boshlanadi, tuproq zichlanadi, ayniqsa uning haydalma toifasi ostida zich “plug osti” toifasi paydo bo'ladı. Tuproqning hajm og'irligi 1, 5 g/smq gacha ortadi.
Bu qatlamda tuproqning suvlar va fizik xususiyatlari yomonlashadi. O'g'itroq sababdan tuproqtagi, ayniqsa haydalma qatlamdagi, umumiy va harakatchang fosfor miqdori ko’payadi.
Sug'orma bo’z tuproqlarning morfologik tuzilishinde bir xildik, oz tovoqalasqan tuproq profili paydo bo'ladı. Shu tariqa gumuslı haydalma qatlam, va zichlashgan haydalma osti toifasina ega bo'lgan, agroirrigacion gorizontli, sug'orma bo’z tuproq paydo bo'ladı.


Sug’ormali bo’z tuproqlarning mexanikalıq tarkibi, O’
(N.Zuxurov, A.Rajabov)

Terenlik,sm	Frakciyalar, mm							Fizikalıq ılay
	>0,25	0,25-0,1	0,1-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	<0,001
65006- Kesindi. Angren dolinası
0-10 30-40 60-80 100-120 140-160 180-200	3,2 3,1 2,0 1,1 0,6 0,6	2,7 3,4 3,1 0,7 0,4 0,2	10,6 6,8 7,6 5,6 4,5 5,3	33,4 37,5 37,2 45,0 50,8 54,8	15,0 15,8 14,6 14,7 14,7 15,4	14,3 13,1 15,7 14,8 13,7 10,4	20,8 20,3 19,7 18,2 15,3 13,3	50,1 49,2 50,0 47,7 47,7 39,1

Gumuslı qatlamning qalinligi 25 sm dan 1, 5 m ga qadar o'ndan va qalinıraq bo'lib, haydalma qatlam qalinligi 25-30 sm, haydalma qatlam osti qalinligi bo'lsa 10-20 sm ge teng bo'ladi va o'zining sur rangi bilan boshqa agroirrigacion gorizontlardan ajıralıp turadi. Sug’orish ko'p asrlar davomida olib borilganligi sababli agroirrigacion yotqızıqlar orasida loylar, piyola, g'isht va ko’ze siniqlari, ustuxonlar, yarimta yongan o'tin bo'laklari va boshqa antropogenlıq qo'shilmalar ko'p uchraydi.
Shunday qilib, sug'orma bo’z tuproqlarning morfologik tuzilishi, suvlar -fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari tabiyiy bo’z tuproqlardan keskin parıq qiladi.
S. F. Lazarevning malumatlariga qaraganda, 1 g sug'orma bo’z tuproqta 2 mlrd ga yaqin jonli hujayralar umr kechiradi. Mikrofloralarning soni bilan bitta qatorda ularning tarkibi, turli -xilligi va ortib boradi. ayniqsa ammonifiksaciyalavshi va nitrifikaciyalavshi bakteriyalar va mikrofaunalar miqdori sug’orish tasirida sezilarli darajada ko’payadi.
Sug'orma bo’z tuproqlar unumdar tuproqlar safiga kiritiladi va o’zining mikroagregat tarkibi, kovakliligi, yer osti suvlari oqishshılıg’ınıng tabiyiy taminlegenligi, grunt suvlari
qaddınıng shuqurligi, ona jinslarning lıyosslı, toshli va chag’alli birikmalardan tuzilganligi bilan Respublikamızning boshqa sug'orma tuproqlaridan keskin parıq qiladi. Sho’rlangan maydonlarda sungiy kollektor va tugallamaykashler yordamida zararli tuzlarni yuvish, grunt suvlarining oqishshılıg’ın taminlev yumushlari va ko'p asrlar davomida rivojlantırılıp borilgan. Bo’z tuproqlardan mingta yillar davomida foydalanish sababdan ularning morfologik tuzilishi, fizik-kimyoviy xususiyatlari keskin o'zgarishlarga uchragan.
Sug’ormali sur tuproqlarning tarkibindagi karbonatlar, gumus va azotning miqdori, O’

qatlam	Terenlik, sm	СО2	Са	Мg	Gumus	Azot	С : N
61033- Kesindi. Zarafshan dolinası
Айдалма А2 А3 В1 В2 В2 В2 В3 С	0-18 20-30 40-50 75-85 115-125 155-165 190-200 240-250 320-330	6,63 6,68 6,45 8,45 8,86 8,63 8,82 9,74 8,77	5,60 5,45 5,40 7,20 7,60 7,15 6,65 8,35 5,75	0,65 0,68 0,72 0,59 0,65 0,79 0,70 0,66 0,63	1,00 0,82 0,67 0,55 0,53 0,61 0,37 0,29 0,27	0,099 0,075 0,045 0,035 0,033 0,041 0,039 0,021 0,023	5,8 6,3 8,6 9,1 9,2 8,6 5,4 7,9 6,7