Tog' o'simliklari. Tog' oldi adir o'simliklari. O'zbekstannıng cho’l kontinenti tushlik va tushlik -sharq tarafdan Pamir-Olay, Tyanshan tog' tizmalari bilan chegaralangan. O'simliklarning bo’linishdagi vertikal kontinentol (poyaslıq) qubılısı respublika tog'larinda juda aniq aksini topgan. O’zbekstan tog'laridagi o'simliklar kontinentini (poyasın) ifodalashda har turli ilipazlar turli sxemalarni taklif etgan. Bizlar o'zimizning ishimizda eng to'g'ri xam oddiy sxemadan foydalanamiz.
Bu sxemaga yarasha O’zbekstan tog'larinda o'simliklarning 3 vertikal kontinenti bor. Bular adir, tog' (o’rta) va jaylovlari. Bu kontinentlar turli balandlikte bo’lıp, o'larning tuproq iqlim sharoiti va o'simliklari turlicha. Adirlar dengiz qaddidan 200 -700 m dan 1200 -1600 m gacha baland bo'lgan tog' oldi tepaliklari hisoblanadi. Adirlar tuprog'i ochiq ranli, tipik va to'q bo’z tuproq bo'lib, morfologik tuzilishi, kimyoviy tarkibidagi organik moddalar miqdori bilan boshqa tuproq tiplarınan ajıraladı. Adirlarning ayirim yerlarinda maxalliy tog' jinslari yoki ularning yemirilish produktları - qattiq tuproq, shag’al -tosh, qumlar -shag’allar ko'rinib turadi.
Adirlar iqlimi cho’llar iqlimidan anchagina farq etadi, adirlarda juda issiq yoz oz bo'lib, yog'in ko'p yog’adi. Yog’ingarshilik davri da tekisliklariga qaraganda anchagina uzoq bo'ladi, yog'in kech baxerde, ba'zan bo'lsa yozning boshinda yog’adi. Adir o'simliklari asosan rang o'simliklari formatsiyasinan tuzilgan. Biroq cho’llar zonasidan parıq etib, adirlarda odattegi rang o'simliklari formatsiyasinan yaktan vegetativlik davri uzoq bo'lgan ayirim bitta yillik xam ko'p yillik murakkab guldorlar, soyavangulliler, sobıqlılar va o'sadi. Kurrek, skaligeriya, kavrek, oqquray xam qoziqquloqlar eng ko'p uchraydi. Yuqori adirlarni har xil o’tlar o'sadigan qurg’aq adir egallagan. Rang o'simliklarning vegetaciyası adirlarda va bahorda, biroq cho’llerdegine qaraganda anchagina kechirek tugallanadi. Bug'doyik, xomakiv, qoziqquloq kabilar bo'lsa yozda o'sadi. Yuqori adirning tosh xam chag’alli qaptallarında butalar o'sadi. Bular orasida odatte oraxis, bodom, tuyansıngg’ır va qizamiqning ayirim turlari, bundan tashqari, yuriniya, kampirshapan, sentog’riya kabi ko'p yillik irı o’tlar o'sadi. Rivojlanish tsiklini bahorda tugallaydigan o'simliklar bunday yerlarda ozlik qiladi. Tushlik O'zbekstannıng past tog'larinda (Bobotog’) oraxiszarlar uchraydi. Oraxis tutash tikonzarlardı paydo qilpeydi, u har yer - har yerda har kim har xil tubin paydo qilib, ular orasin o'tlar yoki butalar egallaydi.
Adir kontinentining ayirim yerlarinda sug'orma dehqonshılıq qilinib, u yerda asosan, bug'doy xam arpa ekiladi. Adirlar kontinentining yog'in ko'p aduvatug’ın yuqori bo'limida serdon ekinlar yaxshi yettiledi.
O’rta tog' kontinentining o'simliklari. Adirlar poyasınıng yuqorisini, dengiz qadinen 1200 -1500 m dan 2800-3000 m geshekem bo'lgan balandliklardegi tog'lar kontinenti egallaydi. Adirlarga qaraganda tog'lar kontinentining rel'efi anchagina notekis.
O'zbekstanda tog' poyası katta maydonni egallamaydi, Tyanshanning g'arb tarmoqlarinida, Pamir-Olay tog'larinda, Zarafshan shodasinde, Turkistan va Gisar tizmalarining bitta bo'limida tipik kontinenttı ko’rishga bo'ladi.
Tog' kontinentining o'simliklari juda turlicha. Bu tog' kontinentining dengiz qaddidan har xil balandlikke iyeligine, rel'ef sharoiti, qaptallarning tikligi va tog'larning dunyo tomonlarine qaragandagi ekspoziciyalarning yo'nalishiga, o'riniga aloqador.
Tog' kontinentining bu barcha xususiyatlari ekologik sharoittı juda turlicha etib jo'natadi, ushbu sharoitqa qaray o'simliklar va turli yerda turlicha bo'ladi.
Biroq ushbuga qat'iy nazar tog' kontinentidagi o'simliklardi 2 asosiy tipke: adir o'simliklari va yog'och -buta o'simliklari tipına bo'lishga bo'ladi.
Adir o'simliklari tog' kontinentining ayniqsa pastki bo'limida o'sadi va ular asosan bug'doyik - har turli o’tlar va adir formatsiyasinan iborat.
Bug'doyik va har turli o’tlar g'arb Tyannshanda, Zarafshan, Gisar tog'lar shodasi shimoliy qaptallarında xam boshqa hududlarında ayniqsa ko'p o'sadi. Bu yerda ko'p yillik g’alle o'simlik - bug'doyik eng ko'p tarqalgan bo'lib, uning bo'yi 50-70 sm g’ashekem yetadi. Ikkita hissali o'simliklarning Qurg'oqchilıqqa chidamli ayirim turlari, masalan, qoziqquloq, qashqargulgal, sentog’riya, eshparcet, isperek va boshqalar bug'doyıqqa oralatibqan avxalda o'sadi. Bu yerda na'matak, yovvoyi tog'olcha, zirk, tuyasıngır kabi butalar, ba'zan xayoli qaptallarda aravaning ikki yog'ochiha va uchraydi. Tog'larning yuqorisida bug'doyik - har turli o’tlarga irı g’alle adir o'simliklari oralatibadi. O’rmonsiz bo'lgan bu yerlarda juwsan -xomakiv, juwsan -betaga kabi har turli o'tlar -adir formatsiyasin paydo qiladi.
Tog' kontinentining o’ziga hos hususiyati shundan iborat, ya'ni ayirim yerlarda anchagina qalin o’rmonlar paydo qiletug’ın yog'och -butalardan iborat ko'plab shaklciyalar bor. Shuning uchun ayirim tadqiqotchilar bu kontinenttı o’rmon va yog'och -butalar kontinenti deb nomlanadi.
Tog' poyasında tutash butazarlar-na'matakzarlar ko'p. Bu butazarlarda har qili turdegi na'mataklar va zirk, shılvı, tubılgi va ırg’aylar kabi yaproq to’getug’ın butalar aralashib o'sadi.
Na'matakzarlarda qalin o’tlar pastki yorusdı egallaydi, ular asosan bug'doyik, har turli o’tlardan iborat.
Na'matakzarlar g'arb Tyanshan tog'larinda, Zarafshan va Turkistan shodasining 2300 -2500 m balandliklardegi tog' kontinentining ayirim yerlarinda tipik zag’azazarlardı ko’rishga bo'ladi.
Tog' kontinentinda yog'ochlar va ko'p o'sadi. Ayirim yog'ochlar adir kontinentining 1000 -1200 m balandliginde va uchraydi, biroq yog'ochlar tog' kontinintınıng o'zida juda ko'p bo'lib, ular bu yerda o’rmonlarni paydo qiladi.
Ayirim yog'ochlar yoki ularning todaları tog' kontinentining pastki bo'limida yaxshi to'silgan yerlarda saqlanib qolgan. Bular qizil aravaning ikki yog'ochiha, ayirim nav zarang, tog’dana, yovvoyi olma, tog'alsha, dolanalar.
Tog'larning 2000-2800 m balandliginde yog'ochlar ko'p. Ular bu yerda ayirim vaqtda ignajapıraqlı yog'ochlardan iborat o’rmonlarni paydo qiladi. O’zbekstan tog'larinda ignajapıraqlı yog'ochlardan Shrenk vaon, Semenov oqqarag’ayı, archalardan o'rik aravaning ikki yog'ochiha, qizil aravaning ikki yog'ochiha, sarv aravaning ikki yog'ochiha va baqalar uchraydi.
Mardumzarlar asosan Shox-shabbaqal tog'ining shimoliy qaptallarında, Zarafshan va Turkistan tog' tizmalarining shimoliy qaptallarında uchraydi. Aravaning ikki yog'ochihazarlar ayirim yerlarda haqiqiy o’rmonlarni eshletedi. Boshqa hollarda har kim har xil yoki toda bo'lib o'sadi, ular orasida yog'ochsiz yerlarda o’tlar o'sadi.
Aravaning ikki yog'ochiha tog'larning shimoliy qaptallarında, yumshoq yerlarda yaxshi o'sadi. Tosh va xayoli tushlik qaptallarında aravaning ikki yog'ochihazarlar juda siyraklashib ketgan bo'lib, ko'pincha ular bitta -ikkita yog'och ko'rinishinda, qiyshiq archalar sifatida uchraydi. Archalari orasidagi yerlarda butalar, asosan shilvi, zag’aza, tabılgi, ba'zan tog'olcha, yana boshqa o’tlar o'sadi.
O’zbekstan tog'larinda yaproqli o’rmonlar asosan g'arb Tyanshan tizmalarinda, shuning bilan birga Gisar shodasining ayirim yerlarinda tarqalgan.
O’zbekstan tog' kontinenti yaproqli o’rmonlarining o’ziga hos hususiyati shundan iborat, ya'ni u yerda miyveli yog'ochlar bor. Bu o’rmonlarda olma, tog' tog'olcha, olurtlarning juda ko'p turlari bo'lib, ular mevalarining rangi, mayda -irıligi va doni bilan bitta -birievinen farq etadi. Bu o’rmonlarda g’oz, har qili turdagi bodom, dolanalar va ko'p uchraydi. Tushlikte miyve yog'ochzarları orasida ba'zan granat, anjir, xurmo, yilan jiyda, yuzim uchraydi.
Boshqa yog'ochlardan zarangning bitta nechta turi, daraxt, tol, ba'zan qayın va ovloq joyen uchraydi.
Goza o’rmonlari eng katta ahamiyatka ega. Bunday o’rmonlar g'arb Tyanshanning ayirim tumanlarinda, Fergana tog' shodasinde, Qashqadaryo va Surxandarya tog'li hududlarında uchraydi. Yong'oq o’rmonlari O’zbekstan tog'larining shimoliydan keladigan sovuq shamoldan to'silgan eng namli va issiq yerlarni egallaydi. Shuning ichida, g’ozlar ostida butalarning soyani yaxshi ko'rishlikchi aırım bitta turlari, masalan, guttaperchiya butasi va o’tlar o'sadi. Ko'pincha yong'oq yog'ochlari har kim har xil o'sadi, ularning o'g'ilimi ko'rinishi shartarizli, shoxaları binosiq bo'ladi. Ozdan -oz hollarda toda bo'lib va o'sadi.
Boshqa yaproqli yog'ochlardan O’zbekstan tog'larinda olma, dolana, zarang va tog'alsha ko'p uchraydi. Bu yog'ochlarning tikonzarları g’oz yog'ochlari kabi haqiqiy o’rmonlar paydo qilpeydi, ular ko'proq butalarga uqsaydı. Bunday yaproqli yog'ochzarlar Tyanshan tog'larinda va Gisar tog' shodasinde uchraydi.
Gisar tog' shodasinde olma, dolana-zarang yog'ochzarları orasida juda ko'p miqdorda subtropikalıq o'simliklar, masalan, Kavkaz xurmosi, yilan jiyda, to'tim, anjir, granat xam ko'p uzum o'sadi.
Daryo dolinaları, nam qaptallar xam buloqlar bor bo'lgan ayirim yerlarda kichik qayınzarlar, shuning bilan birga daryo o'zanlari bo'yicha cho'zilib ketgan daraxtzar xam tolzarlar uchraydi. Qayınzarlar Turkistan qayınınan vujudga kelgan.
O’zbekstan tog' kontinentining xo’jalik ahmiyati juda katta. Bu yerda asosan, yog'och xam butalar katta ahamiyatka ega. Mardum va archalarining yog'ochi qurilish materiali va yonilgi sifatida foydalaniladi. Yong'oq, klen, shov-shuvtallar yog'ochidan har turli buyumlar sog’ıladı. Yong'oq, oraxis, olma, tog'alshalar miyvesi terip olinib, ular namliginsha yelinadi, qurg’atıladı va takroriy ishlanadi. Tog' qaptallarındagi o’tlar o'rasip pichan etiladi. Bu yerga mal yig’ib o'tlatıladı. Biroq tog' yog'ochzarlarınıng ahmiyati va shu yanada katta, ular dalalardı eroziyadan saqlashda qo'riqlash vozıpasın bajaradi, tuproqta suvni saqlash va tartibroq funkciyaların bajaradi.
Yog'och va butalar o'sadigan qaptallarga aduvgan qorni shamol uchurib ketmaydi, ya'ni qor yig'ilib qoladi, tuproqlarning namligin ortdiradı. Bahorda asta -asta eriydi va tuproqqa sorılıp uni bo’ktiredi. Bahor va yozda yog'in suvlarlar va yog'ochzar qaptallarında yaxshi ushlanib qolib, tuproqqa sorıladı.
O'zbekstannıng tog'li tumanlaridagi o’rmonzarlar suvni saqlash va taatiplevde barcha sug'orma hududlar uchun katta ahamiyatka ega. O’rmonlarning yordamida daryulardagi suvlar me'yorda bo'lib turadi, g’avsha, g’alle va boshqa ekinlar uchun sug’orish tizimlarinda zarurli miqdorda suvning ag’ıp turishi ta'minlanadi.
O’rmon yog'ochlarining O'zbekstanning tog' kontinentinda jude katta ahamiyatka ega ekanligi e'tiborga olinib, tog'dagi yog'ochlarni bitta chetinen kesishlik qonun bilan qadaganlangan. Bundan tashqari, bitta qancha o’rmon xo'jaliklari tog'larning o’rmonsiz qaptallarında o’rmon maydonlarini tiklev tarmog'ida katta yumushlar etilmakda. Bunda tog'larga yong'oq, nok, olma, o'rik, bodom, oraxis kabi miyveli yog'ochlar ekilishi sababdan ularning maydonlari ko’beytirilmaqta.
