«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

8-Mavzu: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING ER FONDI
Topıraqning payda bolıv processı boyınsha V.V.Dokuchaev formulası

Tabiyg’ıy sharoitda tuproqning paydo bo'lish nazariyasin mashxur o'rıs olimlari V. V. Dokuchaev yaratgan hamda u genetik Tuproqshunos faniniing asoschisi hisoblanadi. V. V. Dokuchaev tuproq qatlamining hamda tuproqtı hosil qiluvchi asosiy omillar orasidag’i funkcional aloqani pastdagi formula bilan ko'rsatgan (Ienni, 1948; Cattorov, 1995):

T= f (Í, O, Tj, R)?, bu yerda
f- tuproq xamde tuproq hosil qiluvchi omillar o'rtasidag’i funkcional aloqa.
T-tuproq, Í-iqlim, O-organizm, Tj - tog' jinsi, R-rel'ef,? -vaqt.
Ushbu omillarning har xil qatnashtag’i taassurotlari natiyjesinde tuproq navlari paydo bo'ladı.
Tabiyiy tuproq paydo bo'lish jarayoninda kimyoviy o'zgarishlar pastdagi formula bilan yoritilgan edı
T= Tp (Tj+ A- Ch) I, bu yerda~
T- tuproq, Tp- tuproq paydo bo'lishi, Tj-tog' jinsi, A-moddalarning yig'ilishi, Ch-biogen moddalarning kelib chiqishi, I-vaqt.
Bıraq qishloq xo'jaligi hosilotsida tuproq tabiyiy sharoitdan toliq farq etarlik holatda, ya'ni odam faoliyati tasirida bo'ladi. ayniqsa, sug'orma sharoitda odam faoliyatning tuproqqa ta'siri va shu yanada kusheyedi.
O’zbekstan respublikası hududsında topıraqnı payda etivshi faktorlar bo’yicha nızamlılıqning ravajlanıvı
Odamning faoliyati tuproq paydo bo'lish jarayoniga agrotexnik ilojlar, geologiyalıq hamda qurilish ishlari, yog'ochlarni kesishlik, grunt suvlarining qaddi pasaytirish yoki ko'tarish kabi yumushlar orqali ta'sir ko’rsatadi.
Agrotexnik ilojlar qishloq xo’jalik ishlab chiqarishinda barqaror qo'llanilganligi sababli barqaror antropogen omil, qolganlari bo'lsa vaqti -vaqti bilan, itiyaj sababdan vujudga kelgani sababli vaqtinchalik antropogen omil deb aytiladi.
Sobiq SSSR davrida Markaziy Osiyodagi barcha respublikalar, ayniqsa, O’zbekstan uchun g'o'zapoya yetakchi qishloq xo’jalik ekini bo'lib hisoblangan hamda barcha tuproqlarda paxtadan mo’l unum olishga mo’lsherlengan agrotexnik ilojlar ro'yxati qo'llanilgan. Bu ro'yxatga tuproqtı kuzgi, bahorgi hamda yozgi (qator orasin ) ishlash, maxalliy hamda mineral o'g'itlarni foydalanish, sug’orish, o'simliklardi qo'riqlash, ularga dasikaciya, dafoliaciya vositalari hamda aduvayı-zararli o’tlarga zid preparatlar berish, unumdi mexanizaciya yordamida jamlashtirish hamda boshqalar kiradi. Demak, paxtachilik zonasi tuproqlari barcha vaqt yuqorida aytilgan agrotexnik ilojlar tasirida bo'ladi. Shuning uchunda, ular tuproqning tarkibi, xususiyatlari hamda paydo bo'lish jarayoniga ta'sir etadi. Shu tariqa, tuproqtı hosil qiluvchi omillar yig'indisi pastdagi tusga ega bo'ladı~
T= f (Í, O, Tj, R, Ai) V; bu yerda :
f-tuproq xamde tuproqtı hosil qiluvchi omillar o'rtasidagi funkcional aloqa T-tuproq, Í-iqlim, O-organizm, Tj-tog' jinsi, R-rel'ef, Af- odam faoliyati, V-vaqt.
Ushbu omillardan kelib chiqib, sug'orma dehqonshılıq sharoitida tuproq paydo bo'lish jarayonidagi kimyoviy o'zgarishlarni pastdagi formula bilan aks ettirish mumkin (Sattorov, 1995):
T= Tp (Tp+Zj (tbz +abz) Za (ug+kb)) V, bu yerda
T-tuproq, Tp- tuproq paydo bo'lishi, Zj- moddalarning yig'ilishi, tbz- tabiyiy biologiyalık narsa, abz-antropogen biogen narsa, Za-moddalarning kamayishi, ug- o'g'ilimi geokimyoviy yil menen, kb- kichik biologik yil menen, V-vaqt.
Bu oddiy arifmetikalıq jarayon sifatida tushunarli, albatta. Bıraq, tabiyiy hamda antropogen omillarning yaktangi tasirida tuproq paydo bo'lish jarayoni yo'nalishining qaysi tomonga o'zgarishi haligacha belgili bo'lmay qolmaqta (Sattorov, 1995). Antropogen omil, ya'ni odam faoliyati maqsadga yarasha, ilmiy asoslangan holatda rioyaga oshirilsa, tuproqning xususiyatlari yaxshilanadi, unumdarlıgi ko'tariladi. Bıraq sobiq SSSR davrida O'zbekstanda e'tibor ko'proq paxta yetishtirmoqga qaratilgan bo'lib, paxta yakka-yolg'iz hokimshiligi vujudga kelgan. Shu tariqa, ayrim xo’jalik va tumanlarda yerga umumiy don berilmagan (kuzgi yer haydash o'tkazilegen), sug’orish me'yorlari 20 ming kub metrga yetgan, azotli o'g'itlar meyori ortdirılıp, fosfor va kaliyge yetarlicha e'tibor berilmagan, pesticidler keraginen ortiq jumsalgan. Bularni barchasi tuproqning xususiyatlari, imkaniyatları hamda sharoitin hisobga olmagan holatda sodir qilingani sababli ayirim kontinentlardegi sug’ariladigan tuproqlarda bitta qator zararli jarayonlar vujudga kelgan. Ularning safiga degumifikaciya, sho'rlanish, eroziya, tuproq reaktsiyasining siltili tomonga siljishi, oydaladigan qatlam ostining zichlanishi, tuproqlarning nitratlar, ftor, og’ir metallar, radioktiv elementlar, pesticidlar bilan iflos bo'lishi xam boshqalar kiradi. Shuning uchun, o’z -o'zigan pastdagi so'rovlar tug'iladi
a) bunday zararli jarayonlar tuproqning foyda bo'lmoq jarayoniga qanday ta'sir etmoqda?
b) tuproq paydo bo'lish jarayoni qaysi tomonga yo'naltirilgan?
v) xozirgi davrda sug'orma tuproqlar ekologik hamda meliorativlik tarafdan qanday holatda?
Respublikamızning «Tuproqshunos» fanidagi ikkinchi zarurli ilmiy yo'nalish - xozirgi davrda sug’ariladigan tuproqlarımızning ekologik hamda meliorativlik sharoitin aniqlash hamda uni yaxshilash texnologiyalarin ishlab chiqarish hisoblanadi. Bunday amaliy ishlar mamlakatimizning hududları hamda kontinentlarinda tarqalgan har xil tuproqlarni nazariylik tarafdan o'rganish, tahlil etish, ularning tasnifsini tuzish hamda olingan ilmiy izlanish natijalarin praktikada qo'llash uchun boshqa tabiyiy fanlarning (biologiya, kimyo, fizika, matematika, geologiya, geografiya va t. b.) metodik yutuqlaridan keng foydalangan holda olib boriladi. Shular safiga tuproqlar genezisı, geografiyasi, eroziyası, melioraciyası, kimyosi, mineralogiyası, xaritalanishi hamda baholashi misol bo’la oladi. Shuning uchun Respublikamız tuproqlarini o'rganish sababdan tuzilgan tuproqlar xaritasidan yer resurslarni hisobga olish, ekinlardi rayonlashtirish, muhandislik inshootlari, transport sohalari hamda irrigacion tizimlardi joylashtirmoq, o'g'itroq, almashlab ekishdi yo'lga qo'yish, shirket, fermer hamda dehqon xo'jaliklarinda unumdarlıqtı belgilash hamda ushbu kabi bitta qator amaliy ishlarni ijroda kengnen foydalaniladi.


Iqlim
O’zbekstan katta Evraaziya kontinentining markazida joylashgan. Mamlakat hududsınıng 4/5 bo’limi Markaziy Osiyoning cho’l va yarimta cho’l kengliklarinda joylashgan bo'lib, tushlik -sharq hamda sharq tarafdan baland Pamir-Olay tog' tizmalariga borib tutashadi. Shimoliydan tuslik Qozoqsdan cho’llari bilan chegaralangan bo'lib, shimoli-sharq hamda sharqta Tyanshan, tuslik-sharqta bo'lsa Gissar-Olay tog' tizmalariga borib taqaladi. Tuslik hamda tuslik-g'arbta mamlakatimiz chegarasin Qizilqum va Qoraqum ajratib turadi. Amudariyonıng pastki bo'limida, ya'ni g'arb tomonte mamlakatimiz chegarasi juda baland bo'lmagan Usturt platosınan o'tadi. Yer juzine tusetug’ın hamda ayniqsa, yoz oylarida juda kucheyetug’ın Xurshid radiaciyası Respublikamız iqlimining zarurli omili hisoblanadi (Glazirin, Chanisheva, Chub, 1999).
Ushbu radiaciyanıng ko'p bo’limi tuproqning usninggi qatlamida yutiladi (3-rasm ), shu tariqa, temperatura ayirim yerlarda 700 S qa yetadi. Atmosferaning umumiy sirkulyaciyası jarayonida kontinental kengliklardan (shuning bilan bitta qatorda Atlantika okeanigan) kirib keladigan havo oqimi qizip turishgan cho’llardan o'tib, juda qisqa vaqt ichida tuproqlarni qizniradı. Ularning nisbiy namligi kamayadi. Hind okeanigan keladigan havo oqimini Gimalay, Xindikush hamda Pamir-Olay tog' tizmalari tosıp turadi. Solay etib, Markaziy Osiyo hududsında, shuning ichida O'zbekstanda, jazirama yoz iqlimining shakllanishi uchun o’ziga hos sharoit paydo bo'ladı.
Qishta cho’l hududlarında havo massalarining transformatsiyasi nisbiy past - kushsiz o'tadi. Ba'zan Arktikadan sovuq havo oqimi tuslikten tog' bilan tosilgan tekisliklarga hech qanday to'siqsiz kirib keladi hamda havoning va shu yanada suvip ketishine sabab bo'ladi. Shuning uchun va, bu yerda, ayniqsa Qoraqalpog'istonda, qish anchagina sovuq keladi. Bıraq, ko’binise, Fors qo'ltıgi hamda Orab dengizidan keladigan iliq havo juda baland bo'lmagan Kapetdag’ hamda Paropomiz tog' tizmalaridan oshib o'tib, qishning qattiqligini anchagina jumsatadı.:sh asosiy omil - kuchli xurshid radiaciyası, atmosfera sirkulyaciyası hamda tog'li rel'ef tasirida O'zbekstannıng katta bo'limida subtropikalıq, keskin kontinental iqlim tasirida havo -ra'yiining yoz oylarida anchagina barqaror, qish oylarida bo'lsa anchagina o'zgarishsheng bo'lishi, havo temperaturasining mavsumlik hamda kunlik bo'lishi kuzetiledi.
O’zbekstan hududsın shartli ravishda cho’l, qurg’aq adir hamda tog'li iqlim kontinentlariga bo'lishga bo'ladi. Bitta kontinentdan ikkinchisiga o'tishlik chegarasi keskirt bo'lmay, ol nisbiy dir (Glazirin, Chanisheva, Chub, 1999).
Cho’l xamde adir kontinenti. Bu kontinent O'zbekstannıng barcha tekisliklari, Ustirt platosı, Qizilqum, Qorchi, Dalvarzın hamda Mirzosho’l cho’llarini o’z ichiga olgan. Bu yerlarda yillik yog'in -sochini 100 mm dan oshmaydi. Kontinentda (Ustirtti hisobga olmaganda ) qish ko'pincha iliq, qisqa muddatli hamda yupun qor qaplamı bilan o'tadi. Qish sovuq kelgan yillarda doryalar va suvlarlar yaxlaydi, temperatura -35 S ga qadar yetadi. Zangorilem erta va qisqa muddetli bo'lib, aprel oylarida havo yiliydi, may ayınan uzoq muddatli, yog'in -sochınsız, issiq, qurg’aq hamda xokli yoz boshlanadi. Eng issiq davr - iyul, ba'zan avgust oylariga tug'ra keladi. Respublikanıng tuslik-sharqinda temperatura + 500 S qa yetadi.
Yog'in -sochini ko'p bo’ladigan kuz pallasinde havoning temperaturası pastlaydi, oktyabr oyining oxirida dastlabki sovuq kunlar boshlanadi.
Tog' oldi kontinenti. Tyanshan hamda Gissar-Olay tog' tizmalarining dengiz qaddidan 300 -400 m dan 600-1000 m gacha bo'lgan balandliklarini qamrab oladi. Yillik o’rtacha yog'in -sochini miqdori deyarli cho’l kontinentsidagiga tug'ra keladi, eng ko'p yog'in -sochini mart-aprel oylariga, eng ozi bo'lsa yoz oyiga tug'ra keladi. Qishi cho’ldegige qaraganda iliq bo'lib, barqaror qor qaplamı hardam va paydo bo'la bermaydi. Bahor fevral oyining tugallamasi, mart oyining birinchi o'n kunligida boshlanadi, bıraq keyingi ushukli kunlar aprel oyining oxirlarinda, ayrim tumanlarda bo'lsa, may ayında va bo'lishi mumkin. Yozda tekisliklarda juda issiq kunlar oz bo'lib, yuqori temperatura 45-46 S qa yetadi.
Tog' kontinentiga teniz qaddidan 600-1000 m dan yuqori bo'lgan hududlar kiradi. O'rtacha yillik yog'in -sochini miqdori 400 mm dan ko'p, tog'ning yuqorigi bo'limlarinida ba'zan 200 mm ga qadar yetadi. Yog'in -sochini yil davomida yopib tursada, eng ko'p miqdori aprel-may aylarına tug'ra keladi. Dengiz qaddidan 800-1000 m balandlikten e'tiboran qor qaplamı paydo bo'ladı. Ayrim yerlarda qorning qalinligi 1, 5 m dan ortadi. Havo temperaturası har 100 m balandlikke ko'tarilgende, o'rta hisobda 0,60 S qa pastlaydi. Bıraq, qishta hamda yoz oylarining tunlarinda qiyaliklarning pastki bo'limlarinida inversiya - temperaturaning balandlikke aloqador ravishda ko'tarilishi da yuzaga keladi. O'sha sababli, vohalarning pastki bo'limlarinida, ayniqsa, batpıqlıqlarda temperatura qiyaliklardagiga qaraganda past bo'ladi.
Rel'ef va geomorfologiya
O’zbekstan Respublikasi g'arbta tarafdan Tyanshan hamda Pamir-Olay tog' tizmalari (Gissar, Zarafshan, Turkistan hamda boshqalar ) bilan chegaralangan. Tog' tizmalarining thar xil holatda joylashishi hamda balandligining har xilligining sababdan Respublika hududsında baland tog', tog' oldi, adir hamda tekislik kabi geomorfologiyalıq ittifoqliklar tarqalgan.
Mamlakatimizning ko'p hududları Turon pasttekisliginda joylashgan. O'sha sababli, Respublikamızning geomorfologiyalıq tuzilishi hamda rel'ef shakllari bitta tarafdan Markaziy Osiyoning tog' va baland tog' hududları bilan, ikkinchi tarafdan Qoraqum, Qizilqum cho’llari bilan bevosita chegaralangan. Geomorfologiyalıq dala-dashtilis va rel'ef shakllarining turlari geologlar tomonidan uyrenilgen bo'lsada, ularning tuproq paydo bo'lish jarayoniga ta'sirini o'rganish Tuproqshunosshılar tomonidan olib boriladi. Muhitning geologiyalıq tuzilishi, asresse, tuproqning paydo bo'lishinda ishtirok etarlik rel'ef shakllari va ularda vujudga kelgan har xil ona jinslarning kelib chiqishi, ularning tarkibi, xususiyatlari Tuproqshunosshılardı belgili darajada qiziqtıradı. Geologiyalıq, geomorfologiyalıq hamda rel'ef shakllarining tuzilishiga qarab, Respublikanı pastdagi territorial ittifoqliklarga bo'lish taqdim etilgen (Genusov, Gorbunov, 1975).
Tog'li hududlar. Bularga baland tog' alishlari, qiyaliklar, platular hamda o'rta tog'li hududlar kiradi.
Tog' oldi xam past tog'li viloyatlarga tog' qiyaliklarining pastki bo'limlarinidegi hududlar, past tog'lar, adirlar, tog' oldi tekisliklari hamda daryo dolinaları kiradi.
Tekisliklarga bo'lsa platular, past tog'lar, ollyuvial tekisliklar, qadimiy daryo tekisliklari va deltaları, xozirgi zamon daryo tekisliklari hamda deltaları, shuning bilan bitta qatorda qumlar uyımları (barxanlar) misol bo'ladi.
Yuqorida yoritilgan geomorfologiyalıq hududlar hamda ittifoqliklar mamlakatimizning turli o'rinlarida har xıl ko'rinish hamda dala-dashtiliste bo'lib, tuproq paydo bo'lish jarayonlarinda aktiv qatnashadi. Masalan, baland tog'li hududlar 3000 m balandlikte Shox-shabbaqal, Tarkiba, Turkistan, Gissar tog'larinda tarqalgan bo'lib, har xil geologiyalıq davrda har xil jinslardan tuzilgan. O'rta tog'li hududlar bo'lsa Tashkent, Farg'ona dolinasında, Samarqand, Qashqadaryo, Surxandarya viloyatları hamda boshqa yerlarda, dengiz qaddidan 1200 -2800 m balandliklarda uchrasadı.
Past tog'li hamda tog'li tekisliklar yuqorida yoritilgan tog'larning pastki bo'limlarinida, dengiz qaddidan 150-200 m balandliklarda rivojlangan. Bularga Hovonchaf - Sherabat, Ziyavuddin, Zirabulaq hamda Nurata tog'lari misol bo'ladi. Tog' oldi vodiylariga, kichik ko'llarlar va adirli qiyaliklar bilan o'ralgan o'rinlar misol bo'lib, mamlakatimizda kengnen toralgan.
Rel'efning bu shakli cho’llar (Qorchi cho’li, Maliksho’l, Mirzosho’l) va Navkistan, Nurata, Gissar tog'larining tog' oldi bo'limlarinida joylashgan adirlar bilan bevosita tutashib ketadi.
Daryo dolinaları deb atalgan geomorfologiyalıq shaklga O'zbekstannıng ko'p hududlarında rivojlangan jamlanma terrasalardan (8, 88, 888, 8 V) tuzilgan hamda bevosita cho’l kontinentining tekisliklari bilan yoqilgan yerlar kiradi. Zarafshan, Qashqadaryo, Amudariyo, Sırdarya va boshqa daryo dolinalarınıng terrasaların bunga misol etib ko'rsatishga bo'ladi.
Platular. O'zbekstanda rel'efning bunday shakli o’ziga hos geomorfologiyalıq holat, ko'rinish va shakllarda bo'lib, tekisliklarda Ustirt, Qizilqum, Qoraqum kabi turli kattaliktegi o’nshelli baland bo'lmagan hududlardı egallaydi.
Kichik tog'li hududlarga O'zbekstannıng g'arb bo'limida joylashgan hamda har xil balandliklardan iborat bo'lgan kichik tog'li o'rinlar kiradi. Bu balandliklar farqli yoki bir dastalarar maydonlardan iborat bo'lib, asosan, Qizilqum ichidagi kichik tog' tizmalaridan iborat. Bularga Nurata tog'ining g'arbinda joylashgan Sulton vayıs tog'i, Tamdı tog', Beldi tog', Qozoq tog', Oqtın tog', Yetim tog' va boshqalar misol bo'ladi. Balandligi 400-830 m bo'lgan bu kichik tog'lar Qizilqum ichida har xil kattaliktegi maydonlarni egallaydi.
Ollyuvial tekisliklar. Ollyuvial tekisliklar Amudariyo, Sırdarya, Zarafshan, Qashqadaryo, Surxandarya dolinalarınıng terrasalarında va ularning deltalarınıng pastki bo'limida joylashgan. Bu tekisliklar o’zining geomorfologiyalıq tuzilishi va rel'ef turlarine qaray, sirtqi hamda ichki hududlarga ajıratıladı. Sirtqi hududlarga daryularning ayyemgi terrasaları va deltalarning baland va uzoq bo'limlarinida tarqalgan yerlar kirib, ular xozirgi davrda avtomorf tuproqlarning rivojida bevosita qatnashadi. Ollyuvial tekisliklarning ichki hududlarında xozirgi daryo o'zanlarining yaqin yerlaridagi terrasa va deltaları joylashgan bo'lib, bu yerlarda gidromorf tuproqlarning rivoji yuz beradi.
Qumlar uyumleri (barxanlar) hududlarına O'zbekstannıng g'arb bo'limida joylashgan Qizilqumnıng katta qumli maydonlari kiradi. Bu maydonlar Sırdarya va Amudariyonıng pastki bo'limida kengnen tarqalgan bo'lib, Qumlarning rangi ushbu daryularning oqimi keltirgan va yig'ilgan loyqa zarrachalarning rangi bilan aloqador. Shuning uchun, mamlakatimizdagi Qumli maydonlar «Qaraqum» va «Qizilqum» deyiladi. Qumli yotqızıqlar o’zining tarixiga, kelib chiqishiga va tarqalishina qarab tepalik, barxan va boshqa shakllarga bo'linadi. Qumli yotqızıqlar mamlakatimizning ollyuvial tekisliklarinda rivojlangan bo'lib, ular Qizilqumdagi past tog'lar va platular bilan o'ralgan. Turon tekisligida bu qumli maydonlar tuproqlarning paydo bo'lishi va tarqalishinda muxim o'rin tutadi. Shunday qilib, iqlim va rel'efning tuproq paydo bo'lish jarayoniga ta'siri juda murakkab va har xil. Sababi, iqlim va rel'ef tuproq paydo bo'lish jarayonining tezligine, tuproqlarning iliqlik va suvlar tartibiga, o'simliklarga zarurli bo'lgan namning yig'ilishiga, tuproqlarda qurg'oqchilik paydo bo'lishina va boshqa qubılıslarning kelib chiqishiga bevosita ta'sir ko’rsatadi. Iqlimning yana bitta elementi - shamol bo'lsa, vodiylar, qiyalik va qumli barxanlarda tarqalgan, oz shımlangan cho’l qumli va oydaladigan tuproqlarda daflyaciya (shamol eroziyası) jarayonlarining rivojlanishiga olib keladi.