«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Tog’ jigarrang tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish
Bu tuproqlardan ko'p asrlar davomida sug’orilmaydigan-lalmi va sug'orma dehqonshılıqta foydalaniladi. Tog'liliklar jigarrang tuproqlarni “nonli” yoki “bug'doylı” tuproqlar deb nomlanadi. Sababi bitta qancha tekis maydonlarda tarqalgan maydonlarda sug’orilmaydigan danlı ekinlari ekiladi, bog' va uzumzarlar paydo qililadi. Juda qiya va toshli maydonlardan bo'lsa jaylov va pichanzarlar sifatida foydalaniladi.
Sug’oriladigan hududlarda tarqalgan tog' jigarrang tuproqlari yuqori unumdarlıqqa ega bo'lganligi sababli, ularda tameki, kartoshka, makkajo'xori juveri, beda va sabzavot da yetishtiriladi.
Sug'orma jigarrang tuproqlar Surxandarya, Qashqadaryo, Zarafshan daryularining yuqori bo'limida kichik -kichik maydonlarni tashkil etadi. Sug'orma jigarrang tuproqlar sug’orilmaydigan onaloglarınan o’zining diagnostikalik belgilari va genetik qatlamlarining tuzilishi bilan va qishloq xo’jaligida keng foydalanilishi bilan parıq qiladi. Ko'p yillik sug’orish va ishlov berish natijasida yuza bo'limidagi toshlar kamaygan, maxalliy o'g'itlarni solish, agromeleorativlıq, agrotexnik ilojlarni qo'llash natijasida tuproqlar qatlamlarining tuzalishi keskin o'zgargan. Ularning morfologik tuzilishinda haydalma va haydalma osti qatlamlari rivojlangan. O'rta va pastki qatlamlariga odam faoliyati deyarli ta'sir yo'riqnomagan.
Hozir tog'li hududlarda yangi uzumzarlar, bog'lar va ekinzarlar paydo qililishi sababli sug'orma jigarrang tuproqlarning maydonlari yildan yilga ortib barmoqta. Shuning uchun bunday tuproqlar unumdarlıg’ın yaxshilash, bog' va uzumzarlar, bug'doy, tameki va boshqa qimmatli qishloq xo’jalik ekinlari unumdarlıg’ın orttirish qishloq xo'jaligi oldidagi asosiy va dolzarb vazifa bo'lib turibdi.
JIGARRANGLI TOG’ O’RMAN TUPROQLARI.
Jigarrangli tog' o’rmon tuproqlari, jigarrang tuproqlar kabi o'rta tog'li hududlarni, ya'ni tog' tizmalarining eng ko'p namlangan qiyaliklarini egallaydi. Respublikamızda bu tuproqlar, Pskom va Ugom tog'larining O'rta bo'limida rivojlangan bo'lib, Pskom-Ugom tuproqlari tumani sifatida farqli tuproqlar kontinentiga kiritiladi. Yog'in -sochini miqdori bir yilda 1000 mm dan ko'p bo'lib, tuproq profilining shuqur qatlamlariga qadar siltisizlanishiga olib keladi. Bu ko'rsatkich bo'yicha jigarranli o’rmon tuproqlari tog' jigarrang tuproqlaridan deyarli ikkita marta yuqori ko'rsatkichga ega. Jigarrang tuproqlar tarqalgan hududlarda namlikga o'rtacha talafchang kserofit archalar tarqalgan bo'lsa, jigarranli tog' o’rmon tuproqlarinda bo'lsa mezofil-namsuyivshi o'simliklar guruhina tegishli yong'oq -olmali o’rmonlari katta maydonlarni egallaydi.
Jigarranli tog' o’rmon tuproqlari jigarrang lıyosstarizli qumlarda rivojlanib, bu tuproqlar kesmalaridagi qatlamlarning tuzilishi pastda yoritilgan :
A1-A2-V1-V2-V3-S.
Juda qalin qumlarda rivojlanganligi sababli, ularning gumuslı toifasi anchagina sozılgan - 25-30 sm. Gumus qatlamning yuqori bo'limida o’rmon yog'ochlarining shoxalarınan vujudga kelgan «o’rman to’chamasi» bor. Bu qatlam yaltiroq jigarranga ega, pastki gumuslı qatlamda bo'lsa qora -jigarrang ranglar ku’chlilik qiladi. Gumuslı qatlam donador-kesakli tuzilmaga ega bo'lib, ko'p miqdorda o'simliklar qoldiqlari va yog'in qurtlarining izleri uchraydi. O'sha boisdan qatlam kovak va yumshoqligi bilan ajıralıp turadi.
O’tuvchi qatlam juda zich, loylangan va donador-kesakli tuzilmaga ega, o'simlik qoldiqlari va shuvalshanglarning izleri bor. O’tuvchi qatlam ostida karbonatli, kremniylı, lıyosstarizli jigarrang - kullar rangli qatlam joylashgan.
Jigarranli tog' o’rmon tuproqlarining asosiy fizik, kimyoviy va fizik-kimyoviy xususiyatlari jadvalda keltiritgan. Bu tuproqlar pastdagi mexanik hususiyatlarga ega : 1) yuqori toifasi og’ir qumoqli va loyqa frakciyalardan iborat ; 2) gumuslı qatlam suvni yaxshi o'tkazgich agregatlardan tuzilgan ; 3) mexanik tarkibining tuzilishiga qarab, tuproq kesmalarining o'rta bo'limida loylanish jarayoni kuzatiladi. Ushbu tuproqlarning yaxshi agregatlıq hususiyatlarga iyeligi profilning barcha qatlamlarida aniq seziledi. Bu hususiyat ayniqsa gumuslı qatlamda juda yaxshi mujassamlashgan, disperciyalanıv koefficientı juda kichik miqdorini tashkil etadi.
Jigarranli tog' o’rmon tuproqlarining suvlar xususiyatlari, tuzlarning mexanik hususiyati bilan bevosita aloqador, maksimal gigroskopik, so'lish namligi, eng oz nam sig’imligi ko'rsatkichlarining yaxshiligi, ularning gumus va loyqa frakciyalarning miqdorlarining ko'pliginde ko'rinadi.
Jigarranli tog' o’rmon tuproqlarining suv rejimi davrlik yuvilishchi bo'lib, uning kapillyar qiyshiq chiziqli chegarasi (tuproq namligining shuqurlik bo'yicha o'zgarishi ) tuproq kesmalarining pastki qatlamlariga qadar yetib boradi. Bu tuproqlar tog' jigarrang tuproqlariga qaraganda gumusqa to'yingan. Gumusning miqdori yuqori qatlamlarida 6, 0-8, 5O’ ke teng bo'ladi. Tuproq kesmalarining uchlar metr ichkarigada va gumus miqdori 0, 5 ke tengligi bilan ajıralıp turadi. Bu tuproqlar gumusqa to'yingan bo'lganligi sababli C:N nisbati 10-11 ge teng. Ularning tarkibida azot oz, dag’ birikmali organik moddalar ko'proq uchraydi. Azot oz harakatchang, uning 33-35 juda qiyin gidrolizlanadigan birikmalar tarkibida to’plangan. Ushbu boisdan uning umumiy zapası tuproqta juda ko'p emas.
P va K kabi asosiy ozuqa elementlarning umumiy miqdorlari va shakllari sur va jigarrang tuproqlardagi kabi bo'lib, asosiy bo’limi yuqori qatlamlarida tuplanadi, tuproqlarning biogenligi va o'simliklar faoliyati bilan bevosita aloqador.
Jigarranli tog' o’rmon tuproqlari harakatchang fosforga juda to'yingan (70-90 mg/kg). Fosforlı birikmalarning tuproq kesmalarining 1 m chuqurlikga qadar tarqalishining asosiy sababi, tuproqlar tarkibidagi karbonatlarning shuqur qatlamlarga qadar yuvilishi hisoblanadi. Bu jarayon tuproq kesmasida achchiq muhittı paydo qiladi, tuproqtagi fosforning eruvchanligini ortdiradı.
Tuproq profilinda harakatchang kaliyning ko'p miqdorda to'planishi kuzatiladi.
Jigarranli tog' o’rmon tuproqlari karbonatlarning to'planishi bo'yicha ikkita turda bo'ladi : yuvilgan va karbonatlashgan. Nam kuchli ta'sir ko'rsatganligi sababli, yuvilish tuproqning 2 m chuqurlikga qadar kuzatilib, ichxoriy muhit yuzaga keladi. Tuproqtagi eruvchan tuzlardan yuvilganligi sababli, tarkibidagi qurg’aq qoldiqning miqdori 0,1 ge yetmaydi.
Tarkibida vodorod qatnashganligi sababli tuproq singdirish kompleksi tiykarlar bilan to'yinmaydı.
Tuproq singdirish kompleksining asosini Ca++ va Mg++ kationları qurap, Na+ va K+ ning miqdori juda oz. Bu tuproqlarda almashinishchi achchiqlik Al++ ionlarınıng eritmaga o'tishi va uning tasirida tuproq mineral bo’limining gidrolizlanıvı asosida bo'linishi sababdan yuzaga keladi. Sababi tuproqning A2 va V1 qatlamlarida harakatchang Al++ barchasi bundan dalolat beradi .
Jigarrangli tog’ o’rman tuproqlarınıng ayrım fizikalıq va suv xossalari (301-kesindi, 1959 j, Ya.M. Nosirov, Ugom tog’ı, Qaynarsay qıyalıg’ı)

Shuqurglik, sm	Ko’lem avırlı-g’ı gm/smq	Maksimal gigrosko-piklıq	Solıv ıg’allıg’ı	Dala ıg’allıg’ı	Suvg’a shıdamlı agregatlar
					>a mm	a-0,g’o’ mm	>0,g’o’ mm
0,5-6 6-20 20-41 41-105 105-125 125-165	0,92 0,96 1,08 1,36 1,33 1,20	8,9 7,6 6,9 6,5 5,7 5,7	13,4 11,4 10,4 9,7 8,6 8,5	22,4 19,6 16,7 16,9 15,5 15,5	69 56 28 11 2 4	11 19 34 34 21 28	80 75 62 45 23 32

Tog’lı jigarrangli o’rmanlı tuproqlarında gumus, azot, fosfor va kaliyning miqdori

Qatlam	Terenlik, sm	Gumus, 5	Azot, 5	С:N	Р2О5			К2О
					galaba,5	xareketshen, mg/kg		galaba,5	xareketshen, mg/kg
2-kesindi, 1965 j, Ugom tog’ı