«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

SUG’ORILADIGAN OTLAQ- BO’Z TUPROQLAR
Sug'orma o'tloq - bo’z tuproqlarning kelib chiqishi, tasnifsi va xususiyatlari.
Sug'orma o'tloq bo’z tuproqlar tipına irrigacion va grunt suvlarlar tasirida vujudga kelgan gidromorf rejimdegi tuproqlar kirib, ularning morfologik tuzilishinde bo’z va o'tloq tuproqlarga tan ayirim belgi va hususiyatlar uchraydi. Bu tuproqlar grunt suvlarlar qadning bevosita ta'siri sababli paydo bo'ladı. O'tloq -bo’z tuproqlar o’z profilinda gleyleniv va sho’rlanish jarayonlarining rivoji va tuproqning yuza bo'limida gumus miqdoriniing ko'pligi bilan sug'orma sur tuproqlardan parıq qiladi.
Sug'orma o'tloq - bo’z tuproqlar ikkita podtipke bo'linadi : 1) sug'orma o'tloq - bo’z tuproqlar ; 2) cuvg’ırılatug’ın bo’z -o'tloq (ikkilamchi o'tloqli ) tuproqlar (V. V. Egorov, V. M. Fridland va boshqalar, 1977). Bu tuproqlarning belgi va xususiyatlari 54-61- jadvalda keltiritgan (B. V. Gorbunov, J. Ikramov, D. R. Ismatov va boshqalarning malumatlari bo'yicha ).
O’tlaq-bo’z tuproqlarınıng tarkibindagi erivshi duzlar,
karbonatlar va gips miqdori, O’

qatlam	Terenlik, sm	qurgaq qaldıq	Siltelilik		Сl	S94	C92	S94 gips
			Umumiy NCO3	СО3
72003- Kesindi. Boz renli voha-otlaq topıraq
А8айд В1 В1 В2 С1 С2 Грунт су7ы	0-28 30-40 50-60 70-80 105-115 160-170 176 см, г/л	0,054 0,066 0,068 0,078 0,094 0,056 0,264	0,028 0,027 0,027 0,028 0,026 0,023 0,195	- - - - - - 0,014	0,003 0,003 0,003 0,003 0,01 0,003 0,009	0,007 0,003 0,004 0,009 0,005 0,008 0,050	7,95 7,00 6,89 8,00 - 7,95 -	- - - 1,019 - 0,938 -

Otlaq-bo’z tuproqlardagi gumus, azot, fosfor va kaliyning miqdori

Kesindi alıngan ornı	Terenlik, sm	Gumus,5	Azot,5	Fosfor		Kaliy
				galaba,5	hareketshen mg/kg	galaba, 5	hareketshen mg/kg
386, Zaref-shan dolinası	0-31 35-45 70-80 115-125 160-170	1,30 1,12 0,76 0,74 0,66	0,082 0,074 0,049 0,043 0,045	0,160 0,133 0,133 0,137 0,100	32,7 0,1 - - -	- - - - -	240 180 190 180 210

Otlaq-bo’z tuproqlarning gumusınıng tarkibindagi
gruppalar va frakciyalar

qatlam	Terenlik, sm			C:N	uglerod			Сгк Сфк	Gumin kislota frakciyaları
		С	N		Сгк	Сфк	2алаба		8	88	888
А1 А2 А2 В2	0-28 30-40 50-60 70-80	0,98 0,38 0,43 0,27	0,12 0,06 0,05 -	8,4 6,8 8,0 -	22,5 17,6 10,1 7,3	25,0 32,0 18,5 26,8	52,5 50,0 71,4 66,8	0,90 0,54 0,55 0,28	3,4 6,5 3,4 3,2	14,7 7,1 3,1 2,7	4,4 8,7 7,2 7,3

Har turli darejede madeniylesken otlaq-bo’z
tuproqlar tarkibindagi gumus, azot va fosfor miqdori

Terenligi, sm	Gumus, 5	Azot				Fosfor
		galaba, 5		Ansat gidrolizlanatugın, mg/kg		galaba,5		hareketshen, mg/kg
Joqarı madeniylesken topıraq
		0,172 0,095 0,088 0,044 0,044	166 133 32 37 53		0,210 0,225 0,162 0,132 0,112		89 100 26 2 4
Az madeniylesken topıraq
0-20 30-40 50-60 90-100 140-150	1,51 1,67 0,77 0,63 0,56	0,124 0,120 0,052 0,052 0,050	105 86 70 59 75		0,176 0,170 0,120 0,138 0,125		36 16 3 Излери -

Otlaq-bo’z tuproqlar tarkibindagi almasınıvshı kationlar miqdori

Kesindi, alın-gan orın	Terenlik, sm	mg. ekv. 100 g topıra3ta					5 esabında
		Са^	Mg^	K^	Na^	2алаба	Са^	Mg^	K^	Na^
72003, Shır-shıq dolinası	0-28 30-40 50-60 70-80 160-170	12,03 10,83 11,53 11,53 8,03	1,24 2,30 2,71 2,79 0,74	0,44 0,33 0,31 0,28 0,15	- - - -	13,71 13,46 14,55 14,60 8,92	88 80 79 79 90	9 17 19 19 8	3 3 3 2 2	--- --- --- --- ---
386, Zaref-shan dolina-sı.	0-31 35-45 70-80 115-125 160-170	4,64 4,64 4,64 4,64 5,63	2,71 4,35 4,35 3,37 4,60	0,41 0,38 0,41 0,38 0,41	0,13 0,13 0,17 0,17 0,13	7,ха 9,50 9,57 8,56 10,77	58 49 48 54 52	35 46 46 40 43	5 4 4 4 4	2 1 2 2 1

Otlaq-bo’z tuproqlarning g’alaba kimyoviy tarkibi, O’

Qatlam Terenlik, см		S892	F3293	Al293	P295	Ca9	Mg9	K295	Na2 9	589	Mn9	S93	S893 4293
72003 -Кесинди. Фракциялар2а ажыратылмаган топыракта
Ащай В1 В1 В2	0-29 30-50 50-70 70-80	68,90 71,51 70,07 67,05	4,77 5,40 5,20 5,86	14,09 14,88 14,87 15,88	0,30 0,26 0,25 0,23	0,68 0,58 1,00 0,51	3,18 3,18 3,77 3,25	3,20 3,38 3,51 3,25	1,73 1,85 1,65 1,74	0,71 0,78 0,78 0,ха	0,07 0,13 0,10 0,11	0,13 0,13 0,13 0,13	6,8 6,6 6,6 6,8

Otlaq-bo’z tuproqlarning mikroagregat va mexanikalıq tarkibi, O’

qatlamtterenligi, sm	F R A K C I Ya L A R , mm						Mikro-agregat-lar sanı	Strukturalı koeffi-cientı
	> 0,25	0,25-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	<0,001
72003- Kesindi. Otlaq boz topıraq
0-28 30-40 50-60 70-80	6,3 5,3 + 1,0 6,8 5,3 + 1,5 7,5 4,5 + 3,0 7,0 3,5 + 3,5	24,8 8,5 + 16,3 27,7 17,2 + 10,5 26,6 14,4 + 12,2 27,8 10,7 +17,1	43,0 39,6 +3,4 42,8 33,5 +9,3 39,4 31,4 +18,0 42,1 34,8 +7,3	10,4 13,0 -2,6 7,9 10,2 -2,3 9,5 12,6 -3,1 9,2 13,4 -14,2	11,6 15,3 -3,7 10,4 15,8 -5,4 12,4 17,5 -5,1 9,7 19,8 -10,1	3,9 18,2 -14,3 4,4 17,7 -13,3 4,5 19,6 -15,1 4,2 17,8 -13,6	20,7 21,3 23,2 27,9	78 75 77 72

Tusintiriv: 1-qatar - mikroagregatlıq tarkibi,

2-qatar - mexanikalıq tarkibi,
3-qatar - ular arasındagi parıqlar.
Otlaq-bo’z tuproqlarning fizikalıq va suv-fizikalıq xossalari

Qatlam terenligi, sm	Kolem avırlı2ı, g/sm3	Salıstıma avırlıgı, g/sm3	Umumiy gevekligi 5	Maksimal gigroskopiklıq, 5	Solıv ıgallıgı, 5	Dala ıgallıgı, 5	Suv otkeriv shenlik, 1saat davamında
72003 –kesindi, otlaq - boz, Shırshıq dolinası
0-28 30-40 50-60 70-80 105-115 160-170	2,71 2,74 2,73 2,75 2,73 2,71	1,34 1,51 1,48 1,48 1,49 1,48	51 45 46 46 46 46	4,3 5,7 5,7 5,0 1,1 4,0	- - - - - -	22,7 20,9 21,8 22,3 13,8 23,3	190
386- kesindi, otlaq-boz, Zarafshan dolinası
0-10 20-30 40-50 70-80 110-120 150-160	2,69 2,69 2,70 2,71 2,70 2,70	1,24 1,35 1,44 1,47 1,50 1,45	54 50 47 46 44 46	- - - - - -	6,1 6,5 7,1 7,1 8,6 8,3	30,3 20,5 23,7 22,8 26,7 26,4	64

Sug'orma o'tloq -bo’z tuproqlar asosan tog' oldi tekisliklari va dolinalarning sug'orma hududlarida, grunt suvlarlar shuqurligi aq m dan oz bo'lmagan yerlarda rivojlanadi. Bu tuproqlarda gumuslı qatlam qalinligi 60-70 sm, gumus miqdori 1, 5O’ ke qadar bo'lib, uning miqdori yuqori qatlamlaridan pastki qatlamlarga qaray asta -asta kamayadi. Karbonatlar va tuzlar asosan o'rta va pastki qatlamlarida uchraydi. Gleyleniv jarayonlari tuproqning o'rta bo'limida oz rivojlangan bo'lib, pastki qatlamda uning o'tkirlashishi kuzatiladi. Tuproq gorizontlarida har xil miqdorda va ko'rinishda F3, Ol, Mn oksidlarining kulrang, sariq, zangori va qizil dog'lari uchraydi. Gleyleniv jarayoni odatte tuproqlarning pastki bo'limida keng rivojlanadi. Tuproq kesmalarining o'rta va pastki gorizontlarida gips kristalları va uchraydi.
Sug'orma bo’z o'tloq tuproqlar asosan sug’orish sababdan grunt suvlari qadning tuproq qatlamlarining o'rta va yuza
gorizontlariga yaqinlashishi sababdan paydo bo'ladı. Grunt suvlari 3-5 m shuqirlikda joylashib, minerallasqanlıq saviyasi o'rta hisobida 3-10 g/l ge teng bo'ladi. Grunt suvlarlarning kimyoviy tarkibi xloridli - sul'fatli, sul'fatli - xloridli, kalciylı va natriylı.
Bu tuproqlar mamlakatimizning yangidan sug'orma va o'zlashtirilgan hududlarida masalan, Mirzosho’l, Maliksho’l, O'rta cho’l, Qorchi, Surxan-Sherabat cho’llarida va boshqa joylarda juda ko'p tarqalgan. Ushbu tuproqlarda gumuslı qatlam qalinligi ng0 sm, gumus miqdori bo'lsa 1, 5-2O’, turli darajada sho’rlangan va eroziyaga uchragan. Shuning bilan birga, mexanik tarkibi va bitta turda emas, karbonatlar miqdori 10-12O’ ke teng. Bitta m shuqirlikdan e'tiboran karbonatli va gleylı qatlamlar rivojlangan. Sug'orma bo’z o'tloq tuproqlarning pastki bo'limida grunt suvlarlar qad tuproq yuzasiga yaqinlasqanlıgi (1-3 m) va minerallasqanlıq darajisiniing ortishi (5-10 g/l) sababli turli darajada sho’rlanadı.
O'tloq -bo’z tuproqlarning gumusı tarkibida asosiy o'rinni gumin kislotalari egallaydi. Sgk : Sfk qaraganda deyarli a ge yaqin. O'sha sababli o'tloq -bo’z tuproqlar boshqa sug'orma bo’z tuproqlardan o'zining agronomikalıq xususiyatlarining yaxshiligi bilan ajıralıp turadi. Bu tuproqlarda azot miqdori 0, 12- 0, 15O’ geshekem bo'lishi mumkin.
Turli darajada madeniyleskenligi uchun, o'tloq -bo’z tuproqlar tarkibidagi gumus, azot va fosforning miqdori va turlicha (o’v- jadval ).
O'tloq -bo’z tuproqlarning singdirish sig’imligi juda yuqori emas. Almashinishchi kationlar tarkibida asosiy o'rinni kalciy egallaydi. Mexanik tarkibi turlicha bo'lgani uchun bu tuproqlarning ayirim qatlamlarida oksidlarning yig'ilishi yoki to'planishi tug'ralı belgili qonuniylar kuzatilmaydi.
Sug'orma o'tloq -bo’z tuproqlar mexanik va mikroagregat tarkibi, suvlar -fizik xususiyatlari bilan unumdarlı tuproqlar safiga kiritiladi.
Sug'orma o'tloq -bo’z tuproqlar tuz tarkibi va sho’rlanish darajasiga qarab solonchaklasqan (0-30 sm), solnchaktarizli (30 -80 sm), shuqur solonchaklasqan (80-150 sm), shuqur sho’rlangan (> 150 sm) tuproqlarga bo'linadi. Kimyoviy tarkibi bo'yicha bu tuproqlar suvli - sorımı tarkibidagi anionlar va kationlar miqdoriga qarab xloridli, sul'fatli - xloridli, xloridli -sul'fatli, sul'fatli va sodalı-xloridli tiplarga bo'linadi. Sho’rlanish darajasiga qarab sho’rlanmagan, oz sho’rlangan, kuchli sho’rlangan tuproqlar guruhina ajıratıladı. Agar tuproqlar tarkibida gips (CaSO4 •2 N2 O) miqdori 10-20 O’ bo'lsa, o'rta gipslasqan, 20 -40 O’ ke teng bo'lsa, kuchli gipslasqan va 40 O’ ten ko'p bo'lsa, juda kuchli gipslasqan tuproqlar guruhina kiritiladi.
Sug'orma o'tloq -bo’z tuproqlar tarqalgan hududlar sho’rlanish jarayoniga uchtalarırag’anlıgi sababli (50-70O’), ularning unumdarlıg’ın orttirish va paxta, g’alle va boshqa ekinlar unumdarlıg’ın orttirish uchun pastdagi is-ilojlar qollanilishi zurur : 1) agrotexnik ; 2) agromeliorativlıq; 3) gidrotexnik. Bu ilojlarni to'g'ri qo'llash sababdan sug'orma o'tloq -bo’z tuproqlarning unumdarlıgi ortadi, ekinlarning unumdarlıgi bo'lsa ko’payadi.