«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Bo’z tuproqlarning umumiy klassifikaciyası.
Bo’z tuproqlarning asosiy belgilarinen bittasi ularning tog' oldi va tog'li hududlardagi to'rtlemshi ona jinslarda, lıyosslarda rivojlanganligida. Lyosslardan tashqari ular oz qatlamli prolyuvial yotqızıqlarda va shakllanadi. Ayirim tog'li hududlarda bu tuproqlar tog' jinslarining mardumlyuvial yotqızıqlarında va uchraydi.
Markaziy Osiyo olimlarining fikrinie qaraganda (geologlar, Tuproqshunosshılar, geograflar, bo'tanikler) lıyosslar tog'lardan tushadigan oqava suvlarlarning tasirida vujudga kelgan. Ko'p tabiatshunoslikchilar lıyosslar Markaziy Osiyo, Eron, Xıtay va boshqa yerlardagi cho’l qumlarining geologiyalıq davrlar davomida shamol tasirida uchtalarırılıvınan vujudga kelgan deb hisoblaydılar. Lıyosslar tuproq hosil qiluvchi ona jins sifatida o’ziga hos tarkib va hususiyatlarga ega. Bu belgilarga pastdagilar kiradi :
1) mexanik tarkibida xokli zarrachalarning ko'pligi ; 2) mikroagregatlılıgi ; 3) umumiy kovakligining balandligi; 4) karbonatlarga to'ying’anlıgi ; 5) kolloidlar miqdoriniing ozligi ; 6) singdirish kompleksining kichikligi. Lıysslardagi bu hususiyatlar, ularda rivojlangan bo’z tuproqlarning ko’rinii, tuzilishi, belgilari, xususiyatlari va tarkibin mamlakatimizda tarqalgan boshqa tuproqlardan ajratib turadi. Past adirlardan tog'li aymmaqlarga qarab ko'tarilgan soyini yog'in -sochini miqdori 170 mm dan 600 mm gacha ortadi, ushbuga mos ravishda o'simliklarning turlari va sonlari va ortib boradi, shu tariqa biologik ishga layoqatlilik kucheyedi. Tuproqlarning yuza bo'limida ajriqli qatlam paydo bo'ladı. Yog’ingarshilik ko'p bo'lgani sababli bu yerlarda sug’orilmaydigan dehqonshılıq ta olib boriladi. Qish davrida tuproqning muzlash davri qisqa, yoz kunlari umumiy aktiv temperatura miqdoriniing 3500º S tan 5800º S ga qadar ko'payishi bo’z tuproqlar tarqalgan hududlarda sug’orma dehqonshılıqning ko'p asrlar oldin barpolikiga sabab bo'lgan.
Yuqorida yoritilgan omillar va tabiyiy shart - shart-sharoitlar tog' oldi hududlarida, adirlar va tog'larda bo’z tuproqlarning rivojlanishiga va geografik tarqalishina sabab bo'lgan. Bo’z tuproqlar kesmalaridagi qatlamlarning joylashishi pastdagindey:
A-AV-Vsa -VS
A- gumuslı, sur rangli, ajriqli, kovakli, kichik keskli va xoktarizli, qalinligi - 2-15 sm.
AV - o’tuvchi, oz gumuslı, ko'p teshikli va kovakli, chuvalchangning izleri juda ko'p, sur kulrang, kesakli karbonatli, qalinligi - 15-26 sm.
Vsa -karbonatli, yuvilgan (mardumlyuviallı), jigarrang -kulrang, zichlangan, qalinligi - 60-100 sm.
VS- tuproq osti lıyosslı jins, kulrang -sarg’ılt, bitta nav rangda, ayirim yerlarda gips va karbonatlar uchraydi.
Gumus miqdori 1-3, 5 O’. Gumusning bunday miqdorda o'zgarishi bo’z tuproqlar podtiplerining turli balandliklarda va hududlarda turlicha rivoji bilan bevosita aloqata. Atmosfera yog'in -sochınları bo’z tuproqlarni 1-2 m gacha namlantiradi. Pastki qatlamlarida namlanishi kuzatilmaydi. Shuning uchun bu tuproqlarning pastki bo'limlarinida karbonatli va gipsli qatlamlar paydo bo'ladı. Karbonatlar miqdori 1-11O’. Laboratoriya tahlillariga qaraganda, bu tuproqlarda loylanish jarayonlari tuproq kesmalarining o'rta va pastki bo'limlarinida uchraydi. O'sha boisdan bu zarrachalar tuproqtagi karbonatlar bilan birikip suvlarda erimaydigan yoki oz eriydigan mikroagregatlardı paydo qiladi.
Bo’z tuproqlarning umumiy xususiyatlari safiga singdirish kompleksining kichik bo'lishi, (8-16 mg. ekv. 100 g tuproqta ) biologik jarayonlar sababdan fosfor va kaliyning to'planishin (0, 1-3 O’) va kiritishlik mumkin.
Bo’z tuproqlarning tasnifsi
Yuqorida yoritilgan tashhis belgilar bo’z tuproqlarga tegishli bo'lib, xolos ularning podtiplerinde bitta oz kamayadi yoki ortadi. Shuning uchun bo’z tuproqlarning tashhis belgilarin bitta - bittasinen ajratish va ularni podtiplerge bo'lishda sho’rlanish va eroziyaga uchtalarırav jarayonlarini va hisobga olish maqsetke muapıq bo'ladi.
Bo’z tuproqlar o’zining diagnostikalik ko'rsatkichlari, belgilari va xususiyatlarine qarab 3 tuproq podtipına bo'linadi :
1) shaffof bo’z tuproqlar ;
2) oddiy bo’z tuproqlar ;
3) to'q bo’z tuproqlar.
Ochiq ranli bo’z tuproqlar kontinentning anchagina qurg’aq bo'limida tarqalgan podtip bo'lib, cho’l kontinenti bilan tutashqan pastki bo'limida, odatte dengiz qaddidan 300 -400 dan 500-600 m geshekem bo'lgan balandlikte joylashgan.
oddiy bo’z tuproqlar 450-700 m balandlikte, to'q bo’z tuproqlar bo'lsa 600-900 m balandlikte yoki tog' jigarrang tuproqlar bilan chegaralangan yerlarda uchraydi.