«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Batpaq tuproqlarınıng agrokimyoviy xossalari
(M.A.Pankov, 1957).

Katlam terenligi,sm	Gumus,5	Azot,5	galaba,5		xarektshen,mg/kg		СО2 Karbonatlar,5	S94 gips, 5
			Р2О5	К2О	Р2О5	К2О
0-7 7-20 20-30 30-60 76-100	1,00 0,86 0,53 0,76 0,38	0,078 0,070 0,047 0,048 0,017	0,103 0,105 0,107 0,106 0,099	2,52 2,25 2,19 1,ха 2,51	3,0 3,0 5,5 1,6 1,6	230,0 220,0 180,0 60,0 60,0	9,6 9,6 10,2 9,6 10,8	0,105 0,036 0,028 0,021 0,136

Botpaq tuproqlarda gumus, azot va boshqa ozuqa elementlar bilan oz taminlangan. Gumus, azot, fosfor va kaliyning asosiy miqdori tuproq profilining yuqori qatlamlarida to’plangan. Karbonatlar miqdori 9, 6-10, 2 5 bo'lib, profil bo'ylab bitta tekis, gips bo'lsa asosan yuza qatlamlarida to’plangan.

Botqoq tuproqlar turli darajada sho’rlangan. Kuchli sho’rlangan tuproqlar orasida botqoqlashgan solonchaklar guruhi ajıratıladı.
Solonchaklar.
FAO YuNESKUning Dunyo tuproqlari xaritasinida solonchaklar deb 15 sm qatlamida tuzlar miqdori 16 dan ko'p bo'lgan tuproqlarga aytiladi. Ushbu miqdordagi tuzlar tuproq profilining o'rta va pastki qatlamlarida uchrasa, solonchaklasqan tuproqlar deyiladi. Tuproq kesmalarining turli qatlamlarida tuzlarning miqdori 15 oz bo'lsa, bunday tuproqlar solnchaktarizli tuproqlar deyiladi. Shunday qilib, solonchaklar tuproqning yuza bo'limida yoki shuqur qatlamlarida paydo bo'ladı.
Solonchaklar respublikamızning turli hududlarida, aynıqsa cho’l va adir kontinentlarining sug'orma o'rta va ovloq joy o'rinlarida dog'tarizli shakllarda, o'zlashtirilmegen hududlarda bo'lsa farqli maydonlar ko'rinishinda uchraydi.
N. V. Kimberg (1974) ning malumatlariga qaraganda O'zbekstanda solnchaklarning maydoni 1 mln 022 ga yoki 3, 055 ga teng bo'ladi.
Mamlakatimizda sho’rlangan tuproqlar va solonchaklarning kelib chiqishi va ularning melioraciyasın o'rganishda pastdagi olimlar o’z ulushlarini qo'shgan : V. A. Kovda (1946, 1947), A. N. Rozanov (1951), V. V. Egorov (1959), M. A. Pankov (1962), A. I. Kalashnikov (1964, 1967), O. Kamilov (1967, 1970), A. M. Rostulov (1969), N. V. Kimberg (1974), Q. G’afurov, S. Abdullaev (1982), N. I. Feliciant, G. M. Konobeeva, B. V. Gorbunov, M. A. Abdullaev (1984), B. Yo'llıbekov (1986, 1987, 1991, 1994, 1995, 1996), G. Popov, V. E. Sektimenko, A. A. Tursunov (1992) va boshqalar.
Sho'rlangan tuproqlar va solonchaklarning tarkibidagi tuzlarning paydo bo'lishi manbalariga pastdagilar kiradi : 1) tog' jinslari va minerallarining yemirilishi sababdan xloridlar, sul'fatlar, nitratlar, silikatlar va karbonatlarning paydo bo'lishi ; 2) tuzli tog' jinslarning bo'linishi, yemirilishi va to'planishi ; 3) vulkanlar tarkibidagi Cl-, CO2- va CO2- anionlarning yer yuzinie tarqalishi va tog' jinslarining yemirilishi sababdan vujudga kelgan kationlar bilan tuzlarni hosil qilishi ; 4) shamol tasirida (impulverizaciya) dengizlardegi tuzlarning to'planishi ; 5) yog'in -sochınlar tarkibidagi tuzlarning tuproqlarda to'planishi ; 6) o'simliklar tarkibidagi Na, Sl, C elementlarining arid (issiq, qurg’aq) iqlim sharoitida bo’linip kullarga aylanishi ; 7) grunt suvlarining tuproq yuzinie yaqin joylashishi (1-3) va ularning fizik bug'lanishi.
Xozirgi davrda sug'orma tuproqlarda tuzlarning eng xavfli va asosiy do’regi-sug’orish suvlari va grunt suvlari tarkibidagi tuzlar hisoblanadi. Bu suvlarlarning tugallamaykash va kollektorlar yordamida oqishshanglıgi taminlenmese, ularning bug'lanishi sababdan turli darajada sho’rlangan tuproqlar va solonchaklar paydo bo'ladı.
V. A. Kovda va boshqalar (1974) ning malumatlariga qaraganda Evroaziyanıng cho’l kontinenti tuproqlari va tuproq grunt suvlarida zamonaviy tuz to'planish qonuniylari asosan pastdagi jarayonlarga aloqador : 1) yog'in -sochini miqdori 100 mm, o'rtacha yillik bug'lanish bo'lsa 2000-2500 mm bo'lishi ; 2) havoning qurg’aq davridagi nisbiy namligining 205 in tashkil etadi ; 3) grunt suvlarining maksimal minerallashish darajisiniing 200 -250 g/l ga yetishi ; 4) tuproqlardagi tez erishchi tuzlarning maksimal miqdoriniing 25-505 ga teng bo'lishi ; 5) tuproqlarda NaCl, NaNo3, KNo3, MgSo4, MgCl2, CaCl2, CaSo4 va Na2 B2 O7 kabi tuzlarning kengnen tarqalishi.
O'zbekstannıng cho’l kontinentining tuproqlarinda solonchaklanıv jarayonlari yuqorida yoritilgan tabiyiy - antropogenlıq shart-sharoitlar tasirida rivojlanib, o’zining morfologik tuzilishi, tuzlar tarkibi, tuz to'planish belgilari va xususiyatlari bilan dolinalarda va tog' oldi hududlarida tarqalgan solonchaklarning tuzilishi va tarkibidan farq etadi. Shuning uchun bizlardegi tuproqlar tasnifsi bo'yicha solonchaklar tipı pastdagi podtiplerge ajıratıladı: 1) oddiy ollyuvial solonchaklar; 2) o'tloq solonchaklar va 3) botqoqli solonchaklar. O'ndan tashqari sho’rlangan tuproqlar va solonchaklar bir-biridan tuzlarining kimyoviy tarkibi bilan va farqlanadi. Masalan : Cl:SO4, HCO3:Cl va NSO3:SO4 ionlarning nisbiy ko'rsatkichlarining miqdoriga qarab (>1; 0. 2- 1; <0. 2; < 1 va boshqalar ) solonchaklar xloridli, sul'fatli -xloridli, xloridli -sul'fatli, sul'fatli, sodalı-xloridli va boshqa guruhlarga ajıratıladı. Solonchaklar sho’rlanish do’regine qarab qoldiq jinsli (litogen), qadimiy gidromorflı va biologik biogen avlatlarga bo'linadi. Tashqi ko'rinishlariga qarab solnchaklar pastdagilarga bo'linadi : yumshoq -bug'lartarizli, taqırlasqan, qora rangli, qatqalaqlı va boshqalar. Qatqalaqlı solonchaklar NaCl2, nam solonchaklar CaCl2 va MgCl2 va qora solonchaklar Na2 CO3 tuzlarining tasirida rivojlanadi.
O'zbekstanda tarqalgan solnchaklarning tuz tarkibi 29-jadvalda va ularning ayirim agrokimyoviy xususiyatlari 30 -jadvalda keltiritgan. 29-jadval malumatlariga qaraganda solonchaklanıv jarayoni Xarezm va Qizilqumda ko'p yillar davomida rivojlanib, tuzlarning miqdori 30 -50O’ ke teng bo'ladi va ular asosan tuproqning yuza qatlamlarida tuplanadi.
Gumus va azot miqdori solonchaklarda anchagina yuqori. Solonchaklar qadimiy gidromorf va ayyemgi davrdan sug’orilib kelyaptigan tuproqlarning tabiyiy-antropogenlıq shart-sharoitlarining o'zgarishi sababdan vujudga kelgani sababli gumus va azotqa to'yingan hisoblanadi.

Oddiy solonchaklarning duz tarkibi (N.V.Kimberg,1974),O’

Katlam terenligi,sm	Kurgak kaldık	НСО^-3	Сl^-	S9^-4^-	Ca^++	Mg^++	Na^+
354-Kesindi
0-3 3-9 9-30 30-65 65-85 115-145 145-175 175-200 200-225 225-240 240-270 270-300	50,750 42,900 7,300 1,630 2,804 1,052 0,748 0,596 0,684 1,692 1,048 1,132	0,032 0,025 0,012 0,012 0,012 0,016 0,021 0,015 0,018 0,012 0,018 0,018	10,236 13,762 2,242 0,552 0,730 0,288 0,170 0,147 0,144 0,441 0,186 0,178	21,084 13,699 1,647 0,411 0,917 0,335 0,289 0,219 0,263 0,571 0,442 0,471	0,315 0,421 0,377 0,054 0,155 0,031 0,023 0,022 0,032 0,078 0,055 0,063	1,310 0,777 0,376 0,074 0,077 0,023 0,017 0,014 0,016 0,040 0,021 0,024	13,899 13,537 1,102 0,371 0,593 0,273 0,198 0,141 0,159 0,305 0,234 0,228
43-Кесинди
0-1 1-6 16-26 40-50 80-90 110-120	34,680 18,000 4,072 3,792 3,772 1,168	0,022 0,019 0,016 0,017 0,017 0,015	15,140 7,790 1,636 1,531 1,277 0,280	5,220 3,540 0,782 0,617 0,950 0,773	0,550 0,500 0,150 0,095 0,175 0,23	1,000 0,650 0,179 0,144 0,146 0,061	9,804 4,950 0,930 0,913 0,ха2 0,271
Грунт су7ы
150 см	72,960г/л	0,410	25,950	15,465	1,840	9,478	0,343

Botqoqli tuproqlar va solonchaklar melioraciyası, ulardan foydalanish. Botqoqli tuproqlardan Shırshıq, Sırdarya, Zarafshan, Qashqadaryo, Amudariyo va Surxandarya dolina va vohalarida ko'p asrlardan beri asosan sholi yetishtirmoqda foydalaniladi. Shuning uchun xozirgi davrda bu tuproqlarni ko'p joylarda «salıkash tuproqlar» deb nomlanadi. Grunt suvlari yuza (0, 5-1, 0 m) joylashgan, biroq ularning oqishshanglıgi yaxshi taminlangan. Shırshıq, Sırdarya, Surxandarya va Amudariyo vohalarining botqoqli tuproqlarinda paxta, g’alle, sabzavat va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari yetishtiriladi (Beshsonov, 1967; Kimberg, 1974). asrlar davomida tabiyiy botqoqli tuproqlar madeniylesken va qalin agroirrigacion qatlamga ega batqaqlı- voha tuproqlarga aylangan.