«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Voha taqırtarizli tuproqlarınıng mikroagregatlıq tarkibi

Катлам теренлиги, см	Фракция, мм
	>0,25	0,25-0,10	0,10-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	< 0,001	< 0,01
13-kesindi. N.V.Kimberg, Karmana vohaı
0-20 20-30 40-50 70-80 120-130	1,00 1,00 - 2,00 16,00	3,00 4,00 2,00 2,00 12,00	16,00 11,00 7,00 19,00 21,00	38,00 31,00 19,00 34,00 16,00	11,00 21,00 23,00 10,00 10,00	21,00 21,00 31,00 19,00 17,00	10,00 11,00 18,00 14,00 18,00	42,00 53,00 72,00 43,00 35,00

Voha taqırtarizli tuproqlarınıng ayrım kimyoviy xossalari

Katlam tereligi,sm	Gumus,5	Azot,5	C^N	СО2.5	S94,5	galaba,5
						Р2О5	К2О
12-kesindi. N.V.Kimberg,Karmana vohaı
0-10 30-40 52-62 80-120	1,02 0,78 0,55 0,39	0,095 0,027 0,031 -	7,0 16,4 10,3 -	8,1 8,7 8,8 8,9	- - - 0,0283	0,185 0,102 0,109	1,76 1,62 1,62 -

Voha taqırtarizli tuproqlarning suv va fizikalıq xossalari

Katlam terenligi,sm	Kolem auırlıgı,g/sm3	Salıs-tırmaauırlıgı,g/sm3	Ulıuguma geueklik,5	Topırak auırlıgınan,5			Agregattın geuekligi,5	Suv otkeriushenlik10 saat dauamında, mm
				Maksimal gigroskopiklıq	Solıu ıgallıgı	Dala ıgal sıyımlıgı
0-28 28-40 40-65 65-85 85-120 120-145 145-164	1,40 1,43 1,50 1,48 1,56 1,56 1,56	2,68 2,68 2,68 2,70 2,69 2,68 2,66	48 47 44 45 42 42 42	6,4 5,6 5,8 7,3 5,9 5,8 7,1	9,3 9,2 9,7 10,0 9,4 10,3 13,2	26,8 25,5 21,9 21,7 20,4 20,0 -	11,0 10,8 11,5 13,0 10,7 11,0 -	160,0 - - - - - -

Sababdan va gidrotermikalıq rejimining uzoq davr davomida o'zgarmesligi sababli agroirrigacion qatlamlarining rangi, mexanik tarkibi, zichligi, qattiqligi, tuproq qo'shilmaları, ayirim kimyoviy xususiyatlari sug'orma tuproqlarning, voha taqırtarizli tuproqlarning, morfologik tuzilishi va ko'rinishin bitta tipde shakllanishiga keltirgan.

O'zbekstanda voha taqırtarizli tuproqlar oz maydonlarda tarqalgan bo'lsada, ular yaxshi o'rganilmegen. Bu tuproqlar haqidagi ayirim malumatlar Qorchi, Sherabat va Karmana vohalarining tuproqlari ustida o'tkazilgan izlanishlarning natijalarinde uchraydi.
Voha taqırtarizli tuproqlarning mexanik tarkibi o'rta og’ir qumoqli va loyqa bo'lib, ularning tarkibidagi fizik loyqaning miqdori 40-655 ke teng bo'ladi. Mikroagregatlar tarkibidagi frakciyalardı bo'lsa asosan 0, 1-0, 005 mm diametrli zarrachalar egallaydi (17-jadval ). Voha taqırtarizli tuproqlaridagi gumus va azot miqdoriniing asosiy bo’limi yuza 0-10 sm qatlamda tuplanadi.
Karbonatlar tuproq kesmasi bo'yicha bitta tekis tarqalgan, (8, 1-8, 85), gips bo'lsa xolos tuproq profilining pastki qatlamlarida uchraydi. Fosfor va kaliy bilan taminlanishi da past darajada.
Voha taqırtarizli tuproqlarning hajm og'irligi boshqa sug'orma tuproqlar tipına qaraganda yuqori - 1, 40-1, 56 g/smq, solistirma og'irligi bo'lsa 2, 7 g/smq atrofida. Umumiy g’avakligi 42-485. Bu tuproqlarning maksimal gigroskoplıgi, dala nam sig’imligi va boshqa suvlar -fizik xususiyatlari mamlakatimizning boshqa sug'orma tuproqlariga qaraganda juda past.
Voha taqırtarizli tuproqlarning suvlar o’tkazuvchangligi 10 soat davomida 160 mm ga teng bo'ladi.
Shunday qilib, sug’orish jarayoninda, taqırlı tuproqlarda agroirrigacion qatlam yuzaga keladi va ular voha taqırtarizli tuproqlariga aylanadi. Shu tariqa ularning suv-fizik xossalari yaxshilanadi, gumus va ozuqa elementlar miqdori ko’payadi. Taqırlı tuproqlarni o'zlashtirish O'zbekstanda sug'orma maydonlar miqdorini ko’paytirish imkonin beradi.
SHO’L KONTINENTÍNÍN OTLAQ TUPROQLARI.
O'tloq tuproqlarning genezisı va tasnifsi. Ollyuvial oqimlarda rivojlangan o'tloq xayr -ollyuvial tuproqlar cho’l kontinentining eng yosh tuproqlaridan hisoblanadi. Ushbu tuproqlarning evolyucion taraqqiyotini pastdagi chizma orqali ko'rsatish mumkin : yangidan vujudga kelgan daryo yotqızıqları-o'tloq -xayr -ollyuvial tuproqlar - o'tloq -ollyuvial- o'tloq -taqırlı tuproqlar - taqırtarizli va taqırlı tuproqlar. Qumli yotqızıqlarda rivojlangan o'tloq tuproqlarda bo'lsa pastdagi evolyucion o'zgarish yuz beradi : o'tloq -cho’l, tuprog'i -cho’l qumli tuproq. Agar ushbu tuproqlar tarqalgan yerlarda suvlarlarning oqishshanglıgi ta'minlenmegen bo'lsa, o'tloq tuproqlar solonchak tuproqlarga va aylanishi mumkin. Prolyuvial yotqızıqlarda vujudga kelgan o'tloq tuproqlarning gidrogeologik shart-sharoitlari o'zgarmese, ular birlamshi o'tloq tuproqlar qatoriga kirib, so'ng sug'orma o'tloq tuproqlarga aylanadi.
Cho’l kontinentining o'tloq tuproqlari grunt suvi shuqurligi 1-3 m bo'lganda paydo bo'ladı. Grunt suvlari tuproq qatlamlarini kontinental namlab, tuproqlarning yuza bo'limida o'tloq tuproqlarga tan o'simliklarning rivojlanishiga olib keladi. O'simlik qoldiqlarining aerob sharoitda bo'linishi sababdan tuproqning yo'qlarargi qatlamida shımlı qatlam shakllanadi va gumusning to'planishi kucheyedi. O'sha sababli o'tloq tuproqlarda gumusning miqdori boshqa avtomorf tuproqlarga qaraganda anchagina ko'p bo'ladi. Tuproqning o'rta va pastki qatlamlarida gleylı, karbonatli va gipsli gorizontlarning rivoji kuzatiladi. Tuproq kapillyarlari orqali tuzlarning harakati kucheyedi. O'tloq tuproqlarda kuchli sho'rlanish jarayonlari paydo bo'lıp, solonchaklarning rivojlanishiga olib keladi.
Markaziy Osiyoning va O'zbekstannıng cho’l kontinentinda rivojlangan o'tloq tuproqlar Evroaziyanıng o’rmon, o’rmon adir va adir kontinentlarida rivojlangan o'tloq tuproqlardan o'zining shaffof sur rangi, tuzilmasi va gumusınıng ozligi, karbonat va gipsli qatlamlarning barchasi bilan ajıralıp turadi. Cho’lning issiq iqlimi tasirida o'tloq tuproqlar tarkibidagi ortiqcha namning bug'lanishi sho'rlanish va solonchaklanıv jarayonlarini paydo qiladi. Yuqorida yoritilgan belgilar, qubılıslar va jarayonlar cho’l zonasida o’ziga hos o'tloq tuproqlarning paydo bo'lishi, rivoji va tarqalishina imkan yaratani. Ayni vaqitda o'tloq tuproqlarning deyarli barcha maydonlari o'zlashtirilgan. O’zbekstan hududsında o'tloq tuproqlarning pastdagi guruhlari ajıratıladı: 1) sug'orma o'tloq tuproqlar, 2) sug'orma o'tloq -ollyuvial tuproqlar, 3) sug'orma o'tloq tuproqlar, 4) sug'orma taqırtarizli-o'tloq tuproqlar.