«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

Shol - kumlı topıraklarının agroximiyalık korsetkishleri

Katlam teren- ligi, sm	galaba,5		C:N	Fosfor		Kaliy
	Gumus	Azot		galaba, 5	xareketshen,mg/kg	galaba, 5	xareketshen, mg/kg
8-kesindi. 1972 j. kashkadarya deltası
0-7 10-20 30-40	0,24 0,36 0,25	0,022 0,027 0,023	6,3 7,7 6,3	0,10 0,09 0,08	26,0 10,4 7,2	1,9 1,9 1,7	163,9 241,0 96,4

Shol - kumlı topıraklardın suulı sorım analizı natiyjeleri,5

Katlam teren- ligi,sm	Kurgak kaldık	Tiykarlı		C8^-	S9^-4^-	Ca^++	Mg^++	Na^+
		C92^-	HC93^-
0-5 4-10 15-25 35-45 60-70	0.05 0.05 0.04 0.05 0.03	0.001 0.002 0.002 0.003 -	0.0017 0.019 0.020 0.021 0.012	0.003 0.002 0.002 0.002 0.016	0.007 0.008 0.006 0.009 0.749	0.006 0.006 0.005 0.006 0.252	0.001 0.001 0.001 0.001 0.011	0.003 0.004 0.004 0.005 0.063

Cho’l qumli tuproqlarinıng morfologik tuzilishi pastdagilardan iborat :
0-4 sm. Kulrang va sur rangli. Qurg’aq, yumshoq, eol qumli. Pastki gorizontqa o'tishi rangi va qattiılıgi bilan seziledi.
4-10 sm. Sur rangli, qumli, zichlangan va qurg’aq. Ayirim yerlarda o'simliklarning mayda ildizlari uchraydi.
10-25 sm. Sur rangli qumlar. Qurg’aq, zichlangan, ayirim yariqlarda o'simlik mayda ildizlari va ularning yarimta shirigen qoldiqlari bor.
25-120 sm. Sur rangli eol qumli, bitta nav qatlam.
Cho’l qumli tuproqlarning mexanik tarkibi asosan qumli va qumoqli zarrachalardan tuzilgan bo'lib, ularning miqdori 55-755 ge teng bo'ladi.
Cho’l qumli tuproqlarining nisbiy va hajm og'irligi tuproq qatlamlarida deyarli bitta turda bo'lib, soy ravishda 2, 64-2, 68 g/smq va 1, 44-1, 58 g/smq teng.
Umumiy galma-galveklik 41-465 ge teng. Bu tuproqlarda suvlar turlari, masalan maksimal gigroskopik, dala nam sig’imligi va so'lish namligi a'lo darajada past.
Cho’l - qumli tuproqlarning mexanik tarkibi yengil frakciyalardan vujudga kelgani uchun, ulardagi ozuqa elementlar miqdori juda oz. Masalan, gumus miqdori 0, 24-0, 365. Bu moddalarning tuproq tarkibidagi miqdorlari oz bo'lgani uchun C:N nisbatin 6-9 ge teng. Fosfor va kaliy miqdorlari va bu tuproqlarda oz bo'lib, respublikamızda qabul qilingan gradaciya bo'yicha oz va o'rtacha ta'minlangan tuproqlar guruhina kiradi. Cho’l qumli tuproqlar gumusı tarkibida harakatchang va fulvatlı-kalciylı frakciyalar asosiy o'rinni egallaydi.
Cho’l qumli tuproqlarning umumiy kimyoviy tarkibi asosan kremniydan iborat bo'lib, uning miqdori 64-77 ge teng bo'ladi. Tasnif etilmoqdagan tuproqning tipı sho’rlanmagan.
Sho’l qumlı tuproqlarınıng genezisı, klassifikaciyası va ulardan foydalanish
Bu tuproqlar mamlakatimizning boshqa tuproqlariga qaraganda oz o'rganilgan. Respublikamızning tuproqlariga tegishli adabiyotlarda ko'pten beri ko'rsatilsede, cho’l tumanlarining ichida, qumli yug'urmalar, eol yotqızıqlar bilan birga tarqalganligi sababli ularning o'rganishga avaiyat berilmagan va dehqonshılıqta foydalanish xususida xozirgi vaqtgacha foydali bitta tog’siyalar berilmagan. L. I. Prasolovning (1925) fikrinie qaraganda, qurg’aq Qumlar atmosfera va biologik omillar tasirida rivojlansada, ulardi nisbiy unumdar emas tuproqlar deb qarash mumkin.
1925 yilda N. A. Dimo bunday tuproqlarni qumli yug'urmalardan ajratib, ularni «gavekli qumli sur tuproqlar» deb atalgan. A. N. Rozanov (1951) bo'lsa bu tuproqlarni galma-galvek qumli va qumli sur tuproqlar sifatida ajratishni ko'rsatgan.
E. V. Lobovanıng (1961) taklifi asosida bunday tuproqlarni cho’l qumli tuproqlari ismi bilan yuritiv qabul qilingan. Xozirgi davrda ushbu ot O’zbekstan tuproqlarining tasnifsi va xaritalashda kengnen foydalanılmaqta.
Cho’l qumli tuproqlarining o’ziga hos tuproq paydo bo'lish shart-sharoitlari va xususiyatlarine ega ekanligin e'tiborga olib, ikkita tuproq podtipına bo'lish mumkin :
1) oddiy cho’l qumli tuproqlari ;
2) otlaq cho’l qumli tuproqlari ;
Yuqorida oddiy cho’l qumli tuproqlarining paydo bo'lish omillari, ular kesmalarining morfologik tuzilishi, fizik va kimyoviy xususiyatlari ko'rib chiqildi. Cho’l o'tloq - qumli tuproqlar grunt suvlari yer yuzasigan 2-4 m shuqirlikda joylashgan hududlarda rivojlanib, ularning safiga o'tloqlanuv jarayoniga tan bo'lgan o'simliklar (ajriqli, shımlı) bilan qoplongan, oddiy cho’l qumli tuproqlarga nisbatinlı gumuslı va gleyleniv belgilarine ega bo'lgan tuproqlar kiradi. Bu tuproq podtipınıng genezisı, tasnifsi va xususiyatlari deyarli o'rganilmegen.
Cho’l qumli tuproqlaridan xazirgi davrda Qashqadaryo, Surxandarya, Buxara, Xarezm va boshsga viloyatlarning ayirim yerlarinda sug'orma dehqonshılıqda foydalanılmaqta. Masalan, Qashqadaryo viloyatınıng yangidan o’zletirilgen Mubarek, Bahorstan, U. Yusupov, Kasbı, Buxara viloyatınıng Qorako’l, Olat, Joni bor, Ramitan, Peshku, G’ıjduvan, Qorovulbazar, Surxandarya viloyatınıng Sherabat, Angar, Termaz, Qumlarqorgan tumanlarining cho’l qumli, yangidan o'zlashtirilgan tuproqlarinda paxta, g’alle, beda, va boshqa madeniy o'simliklar yettistirilmaqta.
Sug'orma cho’l qumli tuproqlarinıng tuzilishi, xususiyatlari, genezisı va tasnifsi'ga tegishli malumatlar farqli ko’rsitip o'tiladi. Mamlakatimizning ko'p hududlarida cho’l qumli tuproqlaridan jaylovlar sifatida foydalaniladi.

5-Mavzu: TAQIRLI TUPROQLAR

Taqırlı tuproqlarning umumiy tasnifi. Yuzai bo’limi juda ko'p poligonal yorug'larga ega, cho’l kontinentining tekisliklarinda rivojlangan, loyqa tuproqlar taqırlar deyiladi.
O'zbekstanda taqırlı tuproqlar Qizilqum, Qorchi cho’li, Orol bo'yi va boshqa hududlarda kengnen tarqalgan. Mamlakatimizda bu tuproqlarning umumiy maydoni auhv mingta ga bo'lib, sulardan sug’orilmaydiganları-2341 mingta ga (7, 105) va sug’orma dehqonshılıqta foydalanatug’ın maydon qngu mingta ga (1, 285) ga teng bo'ladi.
Taqırlarning tuzilishi va genezisın birinchi bo'lib, 1890 yilda mashxur rus geolog olimlari V. A. Obruchev o'rgangan. So'ngra bu tuproqlar I. P. Gerasimov (1931), S. Ya Sushko (1932), U. U. Uspanov (1940), A. A. Rozanov (1951), N. N. Bo'llarishev (1952), N. I. Bazilevich va boshqalar (1953), N. A. Buckov, Ya. M. Nosirov (1961), E. V. Lobova (1965), M. U. Umarov (1966), N. V. Kimberg (1974), Q. G’afurov, S. Abdullaev (1982), I. N. Feliciant va boshqalar (1984) tomonidan toliq tahlil etilgan va aniq malumatlar bilan boyitilgan.
Taqırlı tuproqlarning xossalari
Bu tuproqlar cho’l kontinentining boshqa tuproqlaridan o'zining og’ir mexanik tarkibi bilan farq etadi. Taqırlı tuproqlarning yuqori yuza bo’limin o’ziga hos loyqa frakciyalardan vujudga kelgani uchun geolog, geograf va bo'tanikler «Cho’l loyları» deb va atalgan. Tuproqlar Amudariyoya, Qashqadaryo, Zarafshan va boshqa daryularning deltaları past terrasaları va tog' oldi tekisliklarinda uchraydi. Taqırlı tuproqlarga pastdagi podtipler kiradi : taqırtarizli, taqırlı va taqırlar. Taqırlı tuproqlarning mexanik tarkibi qumoqli va loyqa.
Taqırlı tuproqlarining yuza 0-14 sm toifasi loyqa bo'lmoqdan tashqari o’ziga hos poligonal yariqlardan tuzilgan.
Bu yorug'lar asosan tuproqning 0-6 sm qatlamida rivojlangan. Bundan tashqari bu yorug'lar joylashgan qatlamning ostida qatqalaqlasqan qatlam uchraydi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslar prolyuvial va ayyemgi ollyuvial jınslar hisoblanadi. Kelib chiqishiga qarab taqırlı va taqırtarizli tuproqlar, evolyucion o'zgarishlar sababdan o'tloqi -taqırlı tiplardan vujudga kelgan. Taqırlar Zarafshan, Qashqadaryo, Sırdarya, Amudariyo terrasalarınıng evolyucion o'zgarishi sababdan o'tloq -taqır tuproqlardan vujudga kelgan desak, ularning rivojlanish shart-sharoitlarini va geografiyasin to'g'ri yorug'likgardishilagan bo’lamiz. O'ndan tashqari taqırlı tuproqlar cho’llanuv jarayoni tasirida boshqa cho’l kontinent tuproqlari tomonga evolyucion o'zgarishi va rivoji va mumkin (Kimberg, 1974).
Taqırlı tuproqlar joylarda jamlanma tuproq qaplamları holatında, ya'ni taqırtarizli, o'tloq -taqırlı va taqırlı-solonchaklı tuproqlar bilan birga uchraydi va rivojlanadi.
Bu tuproqlarning mexanik tarkibi, fizik, suvlar -fizik, agrokimyoviy xususiyatlari, suvli sorım tahlili natijalari 12, 13, 14, 15-jadvalda keltiritgan.
Taqır tuproqlarining mexanik tarkibi yuqorida ko'rsatilingenindey, og’ir qumoqli va loyqa frakciyalardan tuzilgan. Shuning uchun bularni nisbiy og'irligi, hajm og'irligi, galma-galevekligi va boshqa xususiyatlari (av-jadval ) cho’l zonasida tarqalgan boshqa tuproqlardan keskin farq etadi. Gumus miqdori 0, 96-1, 405 bo'lib, cho’l kontinentining eng gumusqa to'yingan, unumdar tuproqlaridan bittasi hisoblanadi. Gumus tarkibida gumin kislotalarining yangidan vujudga kelgan birinchi va ikkinchi frakciyaları asosiy o'rinni egallaydi.
Singdirish tuhfaımlıg’ınıng yuqori bo'lishi (yuza 0-10 sm va 14-16 mg-ekv) taqırlı tuproqlarga tan belgilardan bittasi. Tiykarlar bilan to'yinish, sho'rlanishga berilish va solonaklanıv taqırlı tuproqlarga tan hususiyatlar safiga kiradi. Sababi ayirim taqırlı solonchaktarizli yoki solonchaklasqan tuproqlarda tuzning miqdori yuqori qatlamida 26 tan ko'proq.
Taqırlı tuproqlarning mexanikalıq tarkibi,O’

qatlam	Frakciya, mm
terenligi, sm	>0,25	0,25-0,10	0,10-0,05	0,05-0,01	0,01-0,005	0,005-0,001	< 0,001	< 0,01
2-kesindi J.Ikromov. karshi sholi
0-6 6-14 14-23 23-53 53-64 64-93 113-175	1,9 1,9 1,0 0,3 0,2 0,7 1,1	1,4 1,7 2,2 0,4 0,4 0,5 1,4	10,5 7,4 0,8 7,2 8,7 6,3 15,1	43,2 39,5 28,8 32,8 51,4 23,5 62,1	9,0 9,4 11,5 14,3 9,4 14,8 4,6	16,3 18,9 21,5 21,2 9,3 25,0 9,4	17,6 21,1 26,9 23,2 15,9 29,4 9,2	43,8 49,4 59,9 58,7 34,0 69,2 20,2

Taqırlı tuproqlarning fizikalıq va suv-fizikalıq xossalari

Katlam terenligi, sm	Salıs-tırma auırlıgıg/sm3	Kolemauırlıgı, g/sm3	Ulıuma geueklik,mm 5	Topıraktın auırlıgına karaganda5 esabında					Suu otkeriushenligi mm/saat esabında
				Maksimal gigroskoplık	Solıuıgallıgı		En az dala ıgal sıyı-mlıgı
2-kesindi. J.Ikromov karshi sholi
0-6 6-14 14-23 23-53 93-119	2,68 2,67 2,67 2,67 2,67	1,38 1,43 1,41 1,34 1,35	48 47 48 50 50	4,1 4,7 6,2 5,9 8,9		7,5 7,7 9,5 9,8 14,9		22,8 21,3 21,3 21,6 23,8	55 10 саат да7амында 234

katlam terenligi, sm	galaba, 5		C:N	Fosfor
	Gumus	Azot		galaba, 5	xareketshen,mg/kg
186-kesindi. N.V.Kimberg. kashkadarya viloyatı
0-4 4-14 20-30 70-80	1,39 0,31 0,36 0,26	0,096 0,047 0,053 0,046	8,4 3,8 3,9 3,1	0,139 0,094 0,118 0,106	78,5 7,8 - -

Taqırlı tuproqlarning suvlı sorım analizı.

Kesindi

Terenligi,sm

Kurgak kaldık5