«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi

3-Mavzu: CHO’L KONTINENTÍ TUPROQLARNÍNG KLASSIFIKACIYaSÍ
Sho’l kontinentınıng sur rangli jigar tuproqları
Sur rangli jigarrang tuproqlar ekologiyasi. Sur rangli jigarrang tuproqlar cho’l kontinentining subtropikalıq o'lkelerinde rivojlanib, ular yengil va og’ir mexanik tarkibli zarrachalardan tuzilgan. O'sha sababli ularning yuqorigi bo’limi qatqalaqlı bo'lib, turli karbonatli va gipsli qatlamlaridan tuzilgan.
V. V. Dokuchaev va N. M. Sibircevlarning tasnifsida bu tuproqlar cho’l kontinentining barcha tuproqlari kabi atmosferali, xokli aeral tuproqlar guruhina kiritilgan. So'ng sur rangli jigarrang tuproqlarga sur tuproqlarning podtipı sifatida qaralgan. qadimiy vaqtda ulardi «strukturalı oq tuproqlar (svetlozemı) », «qırlı sur tuproqları», «ibtidoiy sur tuproqlar» va «gipslesken sur tuproqlar» deb nom berganlar (N. A. Dimo, A. N. Rozanov, B. V. Gorbunov va boshqalar ). Bu tuproqlar I. P. Gerasimov tomonidan farqli tuproq tipı sifatida ajratilgan.
O’zbekstan cho’l kontinenti sur rangli jigarrang tuproqlarining genezisı, geografiyasi, ekologiyasi va melioraciyasın o'rganishda B. V. Gorbunov, N. V. Kimberg, S. A. Shuvalov (1949), E. V. Lobova (1960), A. Rostulov (1969), N. V. Kimberg (1974), B. V. Gorbunov, G. M. Konobeeva, A. I. Tverdostup (1978), R. Q. Cho'g'iev (1978), A. E. Ergashev, U. K. Qo'shlarimov, A. T. Juraev (1978) va boshqalar katta hissa ulashdi.
Cho’l kontinentining iqlimi qurg’aq va kontinental. Yillik yog’in - sochini miqdori 80-100 mm ge, bug'lanish bo'lsa 1500 mm ge teng bo'ladi. Namlanishi koefficientı > 0, 1. Yog’ingershilik qisqa muddatli (qish - bahar sezonı). Bahorda kunlar yili va tuproq qatlamlari yaxshi namlangani sababli, tuproq paydo bo'lish jarayoni tez ketadi. Bunda o'simlik va mikroorganizmler qatnashib, turli bioximik va yemirilish jarayonlarini paydo qiladi.
O'zbekstanda sur rangli jigarrang tuproqlar Ustirtte, Qizilqum, Malik, Qorchi, Sherabat-Surxan cho’llarida, tog' oldi vodiylarinda kengnen tarqalgan. Mamlakatimizda bu tuproqlar maydoni 10882 mingta ga yoki 40, 30% ke teng keladi.
Tuproq kesmalarining tuzilisi va xususiyatlari. Sur rangli jigarrang tuproqlar cho’l kontinentining avtomorf tuproqlari safiga kirib, platolar, ayyemgi daryo terrasaları va ularning deltalarida tarqalgan. Tuproq paydo qiliuvshi ona jins sifatida asosan uchlarlemshi geologik davr jinslari (Qumlar, toshlar, loylar, haktaslar va boshqalar ) prolyuvial va ollyuvial yotqızıqlar qatnashadi. Sur rangli jigarrang tuproqlar o’ziga hos morfologik tuzilis va belgilarga, fizik va kimyoviy hususiyatlarga ega (3, 4, 5, 6, 7, 8, va 9 kashtalar ).
Sur rangli jigarrang tuproqlarning yuqori qatlamida 10-12 sm sarg’ımtır-jigarranli zich, karbonatlashgan, oz rivojlangan, gumuslı qatlam bor. 10-20 sm shuqirlikda gipsli gorizont rivojlangan. Uning ostida skeletlesken, qumli, qattiq qatlam uchraydi. Bu qatlam ostida S gorizont rivojlanib, u tuproq hosil qiluvchi ona jinstan iborat.
Sur rangli jigarrang tuproqlar mexanik tarkibi bo'yicha o'rta va og’ir Qumlardan vujudga kelgan. Bu tuproqlarning hajm og'irligi yuqori -10-20 sm qatlamda 1, 30 g/s3, 35-70 sm va bo'lsa 1, 37-1, 42 g/smq, pastki qatlamlarida bu ko'rsatkich kamayadi (4-jadval ). Sur rangli jigarrang tuproqlarning nisbiy og'irligi profil bo'yicha deyarli bitta turda -2, 70-2, 80 g/smq ga teng bo'ladi. Tuproqning o'g'ilimi galma-galvekligi 47-505. Bu tuproqlar cho’l kontinentinda yog’in miqdori juda oz bo'lgani uchun o’zining tarkibida oz miqdorda nam saqlanadi. Sur rangli jigarrang tuproqlarning 10 soat davomidagi suvlar o’tkazuvchanglik qobiliyati 298, 2 mm ge teng bo'ladi.
Sur rangli jigarrang tuproqlarda gumus miqdori juda oz. Tuproqning 0-10 sm qatlamidagi gumusting miqdori 0, 54-0, 275 dan oshmaydi, pastki qatlamlarida va shu yanada kamayadi.
Gumusning tarkibidagi gumin kislotalar 605 ke teng bo'ladi. A qatlamlarida gumin kislotalarning fulvokislotalarga qaraganda (Sgk:Sfk) 0, 7-0, 5; pastki qatlamlarida 0, 5 dan oz. Gumus tarkibida gumin kislotalar aa va a frakciyalarinıng miqdor tarafidan ko'pligi bu tuproqlarda gumuslı moddalarning yangidan vujudga kelganligini ko’rsatadi.
Ushbu tuproqlarda azot miqdori juda oz : yuqori qatlamda 0, 043%, pastki qatlamlarida bo'lsa - 0, 018-0, 021%.
3-KESTE
Sur rangli jigar tuproqlarning mexanikalıq tarkibi,%.

Topıraq Kesindisi	qatlam teren- ligi, sm	Frakciyalardın ulkenligi,mm							Fizikalıq ılay (<0,01mm)
		1-0,25	0,25- 0,1	0,1- 0,05	0,05- 0,01	0,01- 0,005	0,005- 0,001	< 0,001
J.Ikromov, Maliks85l 24.1972 j.	0-9 10-20 35-45 60-70 80-90 110-120	16,5 10,4 8,5 13,3 19,2 28,2	10,3 7,4 8,9 11,4 8,0 18,0	36,5 38,7 31,7 88,1 21,8 37,3	22,5 28,5 23,5 17,3 80,9 12,8	2,6 8,2 8,0 1,0 8,5 1,6	5,7 8,3 8,8 2,0 2,0 0,6	5,8 10,5 18,0 6,9 8,0 5,9	13,1 23,0 26,8 9,9 18,5 8,1