«biologiya» fakulteti «ekologiya va tuproqshunoslik» kafedrasi
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Taqırlı tuproqlarning genezisı, klassifikaciyası va ulardan foydalanish
| НСО3--
|
C8- |
S9-4 - |
Ca++ |
Mg++ | ||||
|
Na+ | ||||||||
|
|
| |||||||
|
2.+и- зил-=ум, 1973 |
0-4 4-11 11-21 40-50 75-85 120-130 |
0,027 0,017 0,015 0,026 0,022 0,019 |
0,014 0,203 0,771 0,942 0,080 0,532 |
0,014 0,203 0,771 0,942 0,080 0,532 |
0,041 0,746 0,498 0,131 0,029 0,318 |
0,026 0,284 0,108 0,026 0,012 0,112 |
0,010 0,028 0,035 0,024 0,004 0,043 |
- 0,093 0,548 0,608 0,053 0,294 |
Taqırlı tuproqlarning genezisı, klassifikaciyası va ulardan foydalanish
Taqırlı tuproqlarning paydo bo'lish va taraqqiyotiniing biror kishiga yaqin odamlart shart-sharoitlari bilan bevosita aloqata ekanligi tug'ralı turli ilmiy ko’z -qarash va nazariyalar bor bo'lib, ularni pastdagi guruhlarga bo'lish mumkin. Birinchi guruh Tuproqshunosshı ilm-fanpaz ((Gerasimov (1931, 1933), Sushko (1932), Zonn (1934), Ivanova (1935), Lobova (1960), Buckov, Nosirov (1961), Kimberg (1974), Lavrov (1976)) larning fikrinie qaraganda taqırlı tuproqlar cho’l kontinentinda o’ziga hos tuproqlar paydo bo'lish jarayonlari tasirida paydo bo'ladı, rivojlanadi va tarqaladi.
Ikkinchi guruh Tuproqshunosshılar (Uspanov, 1940, Rozanov, 1951 va boshqalar ) taqırlarning kelib chiqishi asosan fizik hodisalarga aloqador deb hisoblaydılar. Ular turli darajada namlangan va loylangan, bu tuproqlar qurg'oqchilik davrida fizik jarayonlarning tasirida turli yorug'larga ajıraladı degan fikrlar bilan geologlarning nuqtai-nazarina yaqinlasadılar.
:shinshi guruh olimlari (Bo'llarishov, Evdakimova 1940, Bo'llarishov 1955, Bazilevich va Rodin 1956 va boshqalar ) taqırlarning kelib chiqishinida va rivojida biologik omillar asosiy rollarni, lishaynikler va suvlar taftlari tebranadi degan g'oyani namoyish etdilar. Respublikamızda taqırlardı o'rganish bo'yicha ko'p nazariylik va amaliy yumushlar sodir qilingan.
O'zbekstanda taqırlı tuproqlar Sherabat, Qorchi va Malik cho’llari kabi hududlarning tog' oldi tekisliklarinda, Surxandarya, Qashqadaryo, Zarafshan va Amudariyonıng deltaları, qadimiy terrasalarında, Qizilqumda, to'g'ri chiziqli qatorlar va “serdok” lar tarzida loyqa prolyuvial va ollyuvial yotqızıqlarda juda ko'p uchraydi.
Bizning fikrimizshe taqırlarning kelib chiqishiga ona jinslarning og’ir mexanik tarkibga ega bo'lishi va pastki qatlamlarida sho'rlanish jarayonlarining rivoji sabab bo'ladi.
Cho’l kontinentinda yog'in -sochini miqdoriniing qish -bahor davrida ko'payishi sababli ayirim yerlarda suvlar tuplanadi va tuproq qatlamining namlanishi saviyasi ortadi. Shunga qat'iy nazar, tuproqning namlanishii xolos 30 -50 sm qatlamda kuzatiladi.
Taqırlarning pastki qatlamlari bo'lsa qurg’aq holatda rivojlanadi. Yozning issiq kunlari taqırlarning yuza bo’limi qurg’ap, turli shakllardan iborat bo'lgan poligonal qatqalaqlardan tuzilgan tekis hududlarga aylanadi. Bu poligonal qatqalaqlar ayirim taqırlarda qish -bahorgi namlanishi davrida va saqlanib qoladi. Ushbu qatqalaqlarda nam davrlar lishaynikler va suvlar taftlarining yashashi va ko'payishi uchun qulay sharoit paydo bo'ladı. Ularning bioximik faoliyati sababdan tuproq paydo bo'lish jarayonlari rivojlanadi. Tuproqning yo'qlarargi 15-22 sm qatlamida taqırlarga tan bo'lgan genetik qatlam paydo bo'ladı. Bu esa taqırlarning shakllanishiga va ularni aırıqsha tuproq tipı sifatida ajratishga olib keladi.
Taqırlı tuproqlar tipı pastdagi podtiplerge bo'linadi : 1) taqırtarizli 2) taqırlı 3) taqır 4) o'tloq -taqırlı.
Ular morfologik tuzilishi, fizik, kimyoviy belgilari, xususiyatlari, suvlar -tuz va biologik rejimlari bilan bir-biridan ajıralıp turadi. Sababi ularning paydo bo'lishi va rivojida turli tuproq hosil qiluvchi jarayonlar qatnashadi.
Taqırlı tuproqlardan o'rta asrlarning boshlarigan beri Xarezm, Surxandarya, Qashqadaryo va Buxara vohalarida sug'orma dehqonshılıqta foydalaniladi.
qadimiy Xarezmde irı irrigacion kanallar barpo qilib, taqırlı tuproqlarning juda katta maydonlari o'zlashtirilgan va turli qishloq xo’jalik ekinlari yettistirilgen.
Keyingi yillari Qashqadaryo viloyatında Tolımarjan suvlar ambarı, Buxara viloyatında Quyımazar suvlar ambarları qurilmog'i munasebeti bilan Qorchi, O'rta, Malik va Jilvan cho’llarida taqırlı tuproqlarning irı maydonlari o'zlashtirildi, ularda paxta, g’alle, poliz, sabzavat ekinlarini yetishtirmoq yo'lga qo'yildi, miyue va uzumzarlar paydo qilildi.
Yüklə 0,86 Mb.
Dostları ilə paylaş:
