Biologiya fakulteti

Mikroelementler tuwrısındaǵı pán az-azdan rawajlanıp barıwı. K. K. Gedroys mikroelementlerdiń birpara ósimliklerdiń ónimin asırıw ózgeshelikine iye ekenligin anıqladi. F. v. Shirikov biyday ónimin hátte 2—3 retke kóbeytiwge eristi.
Házirgi ku'nge kelip, ósimlikler quramında ximiyalıq elementlerden 74 danasi bar ekenligi anıqlanǵan bolıp, usılardan 16 si ósimlikler ushın zárúr azıq elementler esaplanadı.Ósimlik quritilib tekserilgende, onıń quramında 45% kislorod, 42% uglerod, 6, 5% vodorod hám 1, 5% átirapında azot bolıp, bul 4 element ósimlik quramındaǵı ximiyalıq elementlerdıń 95% ini quraydı. Qalǵan 12 element júdá az muǵdarda bolıp, 5% ni quraydı. Ósimlik quramındaǵı 87% uglerod hám kislorodtı fotosintez processinde japıraqları arqalı hawadan, vodorodtı suwdan hám basqa qalǵan azıq elementlerdi bolsa topıraqtan aladı.
Tógin — quramında ósimlikler ushın zárúr azıq elementler bolǵan yamasa topıraqtaǵı azıq elementlerdi háreketke keltiretuǵın organikalıq yamasa anorganik elementler. Tógin degende ósimliktiń azıq elementleri menen birge, topıraqqa salınǵanda azıq elementlerin jumısqa salıwǵa járdem beretuǵın bakterial preparatlar, topıraq strukturası, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin jaqsılaytuǵın preparatlar da túsiniledi. Adam Olardi qollap ósimlikler ushın unamlı azıqlanıw balansın jaratadı, topıraqtaǵı elementler aylanıwına aktiv aralasadı. Ximiyalıq quramına qaray tóginler organikalıq, mineral hám bakterial bolıwı múmkin. Organikalıq tóginler tezek, torf, sherbet, hár túrlı kompostlar, awıl xojalıǵı óndirisi, sanaat hám qala xojalıǵı shıǵındıları hám de kók shóp tóginler kiredi. Organikalıq tóginler quramında ósimliklerdiń azıq mineral elementleri (azot, fosfor, kaliy, mikroelementler hám basqalar) hám de organikalıq elementler boladı. Mineral tóginler azotli tóginler, fosforli tóginler, kaliyli tóginler, kompleks tóginler, mikrotóginler hám basqalar; bakterial tóginler nitragin, azotobakterin, fosforbakterin hám basqalar tiyisli. Tikkeley xojalıqlarda alınatuǵın jergilikli, ximiyalıq kárxanalarda islep shiǵarılatuǵın tóginler — sanaat tóginleri dep ataladı.Tóginler topıraqqa salinadi, ósimlikke purkaladi (bargidan azıqlantırıw ) yamasa urıwlıqqa qayta islewde qollanıladı. Tóginlerdi kóp retinde úlken úleslerde salıw hám topıraqtı materiallıq basqa usılları (qayta islew, almaslap egiw hám basqalar ) topıraq payda bolıwı procesiniń baǵdarın ózgertiwi; jańa topıraq tipsheleri — joqarı zúráátliligi menen ajralıp turatuǵın materiallasqan (hár túrlı dárejedegi) antropogen topiraqlar payda bolıwına alıp keliwi múmkin.Tóginler tuwrı salınǵanda ósimlikler ósiwine, rawajlanıwına unamlı tásir etedi, ónimdi asıradı hám ónim sapasın jaqsılaydı. Tóginlerdıń natiyjeliligi awıl xojalıǵı eginleriniń biologiyalıq ózgesheligi, topiraqdagi azıq elementler muǵdarı hám basqalarǵa baylanıslı. Orta Aziya suwǵarılatuǵın diyxanshılıq sharayatında awıl xojalıǵı eginleri ónimin asırıwdıń tiykarǵı quralı bolıp tabıladı. Tóginlerdi ilimiy tiykarlanǵan normalarda isletiw onıń átirap ortalıqqa unamsız tásirin saplastırıwǵa járdem beredi.
Mikroelementler hátte olardıń júdá azǵantay muǵdarı bolmaǵan táǵdirde adam da, haywan da, ósimlik de jasay almaydı. Qara buyımlar azıǵinda kobalt jetispesligi haywanlarda salmaqli keselliklerdiń kelip shıǵıwına sebep boladı. Hámmege málim bolǵan buǵaq keseli adam hám haywan organizminde yod jetispegende, yaǵnıy topıraq hám suwda onıń muǵdarı 0, 00001 procentten kem bolǵanında júz beredi. Rux muǵdarı jetkilikli bolmaǵan topıraqta ósimlik japıraqları alabajaq renge kirip qaladı. Topiraqlarda mıs, temir magniy, bar, marganes hám basqa ximiyalıq elementler birikpeleriniń jetispesligi da ósimliklerdiń keselleniwine sebep boladı. Biraq mıs, rux hám nikel kánleri ámeldegi bolǵan aymaqlarda (Qubla Ural) da ósimlikler kesellenedi. Átirap -ortalıqta birpara ximiyalıq elementler muǵdarınıń asıp ketiwi nátiyjesinde de, ósimlik hám haywanlar hár túrlı keselliklerge shalınıwı múmkin eken. Mısalı, ishiletuǵin suwda ftor muǵdarı 0, 00005% ten artıp ketse, adam hám haywan tisiniń emal qabatı alabula daqlar menen oraladı, suyekte fiyuoroz keseli payda boladı.