Biologiya fakulteti

Ilimpazlardiń kóz qarasi haqqında. 1872-jıldıń 29 -yanvarında orıs alımı K. A. Timiryazov Peterburg tábiyatshileri májilisinde “ Ósimlik turmısında ruxtiń múmkinshiligi áhmiyeti” degen temada sózge shıǵadı. Alım quramında temir duzları bolmaǵan eritpede óstirilgan bir neshe top mákke ósimligi ústinde alıp barılǵan óz tájiriybesin tariypleydi. Bunday ortalıqta ósimlik japiraǵi solıp, sarǵayib qalǵan. Sonnan keyin Timiryazov bir ósimlik japiraǵin temir duzı eritpesi menen, ekinshi ósimlik japiraǵin rux duzı eritpesi menen hóllagan. Nátiyjede eritpelerge túsirilgen hár eki japıraq da jasıl reńge boyalǵan. Tájiriybe nátiyjeleri ósimlik turmısında rux hám temirdiń rolingine kórsetipgine qalmadı. Nátiyjeler ósimlikke túrli ximiyalıq elementlerdiń zárúr ekenligin jáne bulardıń azǵantayǵana muǵdarı ósimliklerdiń jaǵdayına kúshli tásir etiwin kórsetdi.
Ósimlikler quramındaǵı mikroelementler muǵdarın tómendegi mısaldan ayqın kóriw múmkin. 1 gektardan alınǵan 270 s qant láblebi quramındaǵı makro hám mikroelement úlesi tómendegishe: azot 166 kg, fosfor 42 kg, kaliy 157 kg, bar 0, 162 kg, marganes 0, 502 kg, mıs 0, 0053 kg, rux 0, 0188 kg, kobalt 0, 002 kg.
Mikroelementler - organizm, tógin, ka'nde kem muǵdarda (ádetde, Eń zárúrli mikroelementlerdiń tiykarǵı fiziologikalıq hám gigiyenik haqqında atlarına tásir etedi, immunitet reaksiyaları, qan payda etiw hám toqımanıń dem alıwında qatnasadı, haywanlarda jetispese azadi, boyı óspeydi, skeleti rawajlanbaydı. Boy ósiwi hám organizm rawajlanıwına járdem beredi, qan payda etiw, immun reaksiyalar hám toqımanıń dem alıwında qatnasadı. Fermentler quramına kiredi, ku'shler hám haywanlardıń artıwın tezlestiredi, qaramallarda kóbeyip ketsa, molibdenoz keselligi payda boladı. Tisdi quwatlı etedi, qan payda etiw hám immunitet reaksiyalarına, skelet rawajlanıwına járdem beredi, kóbeyip ketkende flyuoroz payda boladı. Qan payda etiw procesi, ishki sekretsiya bózi iskerliginde qatnasadı ; jetispegende haywanlardıń boyı óspeydi hám tólewi azayadı massası 0, 001% ge shekem ) ushraytuǵın ximyaliq elementler. Topıraq hám taw jınısları, suw quramındaǵı ayırım makroelementler kópshilik haywanlar, ósimlikler hám adam ushın esaplanadı.
Organizmde túrme-túr biologiyalıq aktiv birikpeler: fermentler, vitaminlar, gormonlar hám basqa quramına kiredi. Bul tásiri, tiykarlanıp, organizmde elementlar almasinuvi processleri aktivliginiń ózgeriwinde kórinetuǵın boladı. Geyde organizmlerdiń ósiwi, qan payda etiwi, toqımalar arqalı dem alıw processleri, kletkalar ishi elementler almasıwı hám t.b. ǵa tásir kórsetedi.
Topıraqta kem yamasa kóp bolsa, ósimlik hám haywanlar organizminde jetispewshiligi yamasa artıqmashlıǵı bayqaladi.
Sharwa buyımlarınıń jemisdarligin asırıw ushın buyım aziǵina qosıp beriledi. Ósimlik hám haywan ónimlerinen ibarat azıq-túlik adam organizmine kiretuǵın tiykarǵı deregi bolıp tabıladı. Ishiletuǵin suw adam organizminiń yod, mıs, rux, marganets, kobalt sıyaqlı bolǵan táwliklik zárúriyatınıń tek 1 — 10% ini támiyinleydi.
Mikro tóginler organizmde birdey tarqalmaydı. Olardıń qandayda bir organda kóp toplanıwı elementtiń fiziologikalıq roli hám sol organdıń ayriqsha iskerligine baylanıslı (mas, jınıslıq bózda Zn kóp toplandı hám olardıń funksiyasına tásir etedi); birpara jaǵdaylarda Mikro tóginlerdıń organlar funksiyasına tásir etiwi toplanıw jayına baylanıslı bolmaydı. Adam organizminde kópshilik (Al, Ti, Cl, Pb, F, Sr, Ni) muǵdarı jasqa qaray orta baradı. Ósiw, rawajlanıw dáwirinde muǵdari tez artıp, 15—20 jasqa jetkende azayadı yamasa toqtaydı. Mikro elementler organizm turmıs iskerligi ushın zárúrli bolıw -bolmawine kóre, zárúr (Co, Fe, Cu, Zn, Mn, I, F, Br) hám onsha zárúr bolmaǵan (Al, Sr, Mo, Se, Ni) túrlerge bólinedi.
Klinikalıq medicinada So, Fe, Cu sıyaqlı preparatlari anemiyaniń birpara túrlerin emlewde, vg hám I farmakologik elementler retinde qollanıladı. Mikro elementler gigiyenada tabıs menen isletilip atır (mas, endemik buǵaqtıń aldin alıwda duz hám nanni yadlaw, tıs shırıwıne qarsi suwdı ftorlaw hám t.b. ).
Mikro elementler tańsıqlıǵına qarsı gúresiw maqsetinde, sonıń menen birge, medicinada So preparatlari (v12 vitamini) den paydalanıladı, úy haywanlarına mineral azıqlar (So, Ǵ, I), ósimliklerge — mikrotóginler beriledi.
Bar, marganes, rux, molibden, kobalt, yod hám basqalar ósimlik organizminiń 100000 den bir hám hátte odan da kem úlesin shólkemlestirgeninen olar mikroelementler dep atalǵan.
Topıraqta hám jaylawlarda kobalt jetispesligi bolsa “sxotka” keselligin keltirip shıǵaradı. Haywanlardıń ju'ni tógile baslaydı. Topıraqta mıs bolmaǵanda bolsa, qoy hám qara buyımlardıń keselleniwi, ósimliklerdiń óniminiń keskin azayıp ketiwi ilimiy tárepten tastıyıqlanǵan.
Mikroelementler fotosintez, dem alıw hám basqa bir qansha processlerde tikkeley qatnasadı. Usınıń sebepinen de olar tógin retinde topıraqqa salınǵanda, eginlerdiń zúráátliligin asırıpǵana qalmay, olardiń sapasın da jaqsılaydı, sonıń menen birge ónim shaqların qáliplesiwin, gúllew hám ónimdi erte pisip jetilisiw tezlestiredi.