Biologiya (turlar bo’yicha) Termiz 2021

Erkinlik darajasi har xil bo’lgan holatlarda χ² ning qiymatini ko’rsatuvchi Fisher jadvali

Erkinlik darajasi- ning soni (n^1)	Ehtimollik (R)
	0,99	0,95	0,80	0,50	0,20	0,05	0,01
1	0,000157	0,0393	0,0642	0,455	1,642	3,841	6,635
2	0,101	0,103	0,446	1,386	3,219	5,991	9,210
3	0,115	0,352	1,005	2,366	4,642	7,815	11,341
4	0,297	0,711	1,649	3,357	5,989	9,488	13,277
5	0,554	1,145	2,343	4,351	7,289	11,070	15,086
6	0,872	1,635	3,070	5,348	8,558	12,592	16,812
7	1,239	2,167	3,822	6,346	9,803	14,067	18,475
8	1,646	2,733	4,594	7,344	11,030	15,507	20,090
9	2,088	3,325	5,380	8,343	12,242	16,919	21,666
10	2,558	3,940	6,179	9,342	13,442	18,307	23,209

1-masala*. G’o’za o’simligida tolaning qo’ng’ir rangda bo’lishi oq rangi ustidan to’liqsiz dominantlik qiladi. Qo’ng’ir tolali g’o’za o’simliklari oq tolali o’simliklar bilan chatishtirilganda, F₁ da olingan o’simliklarning hammasi novvot rang tolali bo’lgan. F₁ o’simliklari o’zaro chatishtirilib, ikkinchi avlodda (F₂) 246 ta qo’ng’ir tolali, 468 ta novvot rang tolali va 232 ta oq tolali o’simliklar olingan. CHatishtirish uchun olingan o’simliklarning genotipini, χ² ( xi-kvadrat) ni aniqlang.

Masaslaning yechilishi:

Belgi Gen

Qo’ng’ir tola Fr^Br

Oq tola Fr^br

Novvot rang tola Fr^Br Fr^br

F₂ da 1 : 2 : 1 nisbatda fenotip bo’yicha ajralish ketishi o’rganilayotgan belgining monofaktoral belgi ekanligidan, shuningdek, to’liqsiz dominantlik qilishidan darak beradi. SHularga asoslangan holda boshlang’ich g’o’za o’simliklarining genotipini belgilaymiz:

qo’ng’ir tolali oq tolali

P ♀ Fr^Br Fr^Br X ♂ Fr^br Fr^br

g Fr^Br Fr^br

F₁ Fr^Br Fr^br - novvot rang tolali

novvot rang tolali novvot rang tolali

P ♀ Fr^Br Fr^br X ♂ Fr^Br Fr^br

g Fr^Br, Fr^br Fr^Br, Fr^br

F₂ Fr^Br Fr^Br - 1 qo’ng’ir tolali

Fr^Br Fr^br - 2 novvot rang tolali

Fr^br Fr^br - 1 oq tolali

Masalaning ikkinchi shartiga ko’ra, olingan amaliy sonlarning nazariy kutilgan sonlarga qanchalik mos kelishini aniqlash uchun x² usulidan foydalanamiz. Buning uchun avvalo olingan amaliy sonlar asosida ajralish ketishda hosil bo’ladigan fenotipik sinflar bo’yicha jadval tuzamiz. So’ngra material hajmini tashkil etuvchi barcha sinflar sonlari ko’rsatkichining yig’indisidan ajralishning ehtimollik formulasiga muvofiq (1 : 2 : 1) har bir sinfning nazariy jihatdan kutilgan soni (q) hisoblab chiqiladi. So’ngra har bir sinf uchun olingan amaliy sonlarning nazariy kutilayotgan sonlardan farqi (d) topiladi. Har bir sinfning farqini ko’rsatuvchi sonlar kvadratga ko’tarilib, har bir sinf uchun nazariy kutilayotgan songa bo’linadi - d²/q.

Har bir bo’linmada olingan qiymatlar yig’indisi topilib, x² qiymati aniqlanadi.Buni quyidagi jadval ko’rinishida ifodalash mumkin:

Material	Material hajmi
	946 ta o’simlik
	qo’ng’ir rang	novvot rang	oq rang
Faktik olingan son	246	468	232
Nazariy kutilgan son (q) 1 : 2 : 1 nisbatda	236,5	473	236,5
Farq (d)	+ 9,5	- 5	- 4,5
d^2	90,25	25	20,25
d^2 / q	0,3816	0,0528	0,0856
x^2 = Σ d^2 / q	0,5200

Endi aniqlangan x² ning qiymati ehtimollik nuqtai nazaridan baholanadi. Buning uchun maxsus Fisher jadvalidan foydalaniladi. Bunda x² ning qiymati bo’yicha olingan amaliy sonning nazariy kutilgan songa mosligining ehtimolligini (P) aniqlash uchun avvalo erkinlik darajasi topiladi. Erkinlik darajasi n-1 ga teng. Bizning misolimizda bu son 2 ga (3 - 1) teng. x² ning qiymatiga yaqin sonni Fisher jadvalining 2-qatoridan topiladi. Jadval ko’rsatkichiga ko’ra, P ning qiymati 0,80-0,50 orasida yotadi. Bu olingan amaliy sonlarning monoduragay chatishtirishda F₂ da kutilgan nazariy sonlarga mos ekanligini ko’rsatadi.

2-masala*. Gultojibarglari to’q sariq rangli g’o’za o’simliklari gultojibarglari och sariq rangda bo’lgan o’simliklar bilan chatishtirilganda, F₁ da olingan o’simliklar gultojibargi to’q sariq rangda bo’ladi. SHunday duragay o’simliklar chatishtirilganda, keyingi avlodda olingan o’simliklarning 403 tasi to’q sariq gultojibargli, 129 tasi esa och sariq gultojibargli bo’lgan. Ota-ona o’simliklarning genotipini va F₂ dagi

ajralishning x² qiymatini aniqlang.

Masalaning yechilishi:

Masala shartiga ko’ra, F₁ da faqat to’q sariq gultojibargli o’simliklarning rivojlanishi Mendelning birinchi qonuniga ko’ra chatishtirish uchun olingan o’simliklarning genotip bo’yicha gomozigotali bo’lganidan dalolat beradi. To’q sariq gultojibargli o’simliklarning genotipi Y₁Y₁ va och sariq gultojibargli o’simliklarning genotipi-y₁y₁, F₁ o’simliklariniki esa-Y₁y₁ bo’ladi. F₂ da olingan to’q sariq gultojibargli va och sariq gultojibargli duragay o’simliklarning nisbati 3 : 1 ga yaqin bo’lgani uchun o’rganilayotgan belgi bo’yicha ikkinchi avlod o’simliklarining to’q sariq gultojibargli o’simliklari Y₁Y₁ yoki Y₁y₁ genotipga, och sariq gultojibargli o’simliklari y₁y₁ genotipga ega bo’ladi. SHu xulosalarga asoslanib, o’rganilayotgan belgining irsiylanishini quyidagicha ifodalash mumkin:

to’q sariq gulli och sariq gulli

P ♀ Y₁Y₁ X ♂ y₁y₁

g Y₁ y₁

F₁ Y₁y₁ - to’q sariq gulli

to’q sariq gulli to’q sariq gulli

P ♀ Y₁y₁ X ♂ Y₁y₁

g Y₁, y₁ Y₁ , y₁

F₂ Y₁Y₁ - to’q sariq gulli

Y₁y₁ - to’q sariq gulli

Y₁y₁ - to’q sariq gulli

y₁y₁ - och sariq gulli

Endi x² ning qiymatini aniqlaymiz.

Material	Material hajmi
	532 ta o’simlik
	to’q sariq	och sariq
Faktik olingan son	403	129
Nazariy kutilgan son (q) 3 : 1 nisbatda	399	133
Farq (d)	+ 4	- 4
d^2	16	16
d^2 / q	0,0401	0,1203
x^2 =Σ d^2 q	0,1604

P = 0,80 - 0,50.
3-masala*. Gultojibarglari to’q sariq, changlari och sariq bo’lgan g’o’za o’simliklari gultojibarglari och sariq va changlari to’q sariq bo’lgan o’simliklar bilan chatishtirilganda, F₁ da olingan o’simliklarning gultojibargi to’q sariq va changlari ham to’q sariq bo’lgan. F₂ da olingan o’simliklarning 329 tasida gultojibarglari to’q sariq, changlari ham to’q sariq; 86 tasida gultojibarglari to’q sariq, changlari och sariq; 97 tasida gultojibarglari och sariq, changlari to’q sariq; 36 tasida gultojibarglari va changlari och sariq bo’lgan. Ajralishning xarakterini va χ² ni aniqlang.

Masalaning yechilishi:

Belgi Gen

Gultojibarglari to’q sariq Y₁

Gultojibarglari och sariq y₁

Changlari to’q sariq P₁

Changlari och sariq p₁

Olingan birinchi avlod duragaylarining bir xilligi, chatishtirish uchun olingan ota-ona o’simliklarining gomozigotaliligidan darak beradi.

gultojibarglari gultojibarglari

to’q sariq, changlari och sariq, changlari

och sariq to’q sariq

P ♀ Y₁Y₁p₁p₁ X ♂ y₁y₁P₁P₁

G Y₁p₁ y₁P₁

F₁ Y₁y₁P₁p₁ - gultojibarglari to’q sariq, changlari to’q sariq

gultojibarglari gultojibarglari

to’q sariq, changlari to’q sariq, changlari

to’q sariq to’q sariq

P ♀ Y₁y₁P₁p₁ X ♂ Y₁y₁P₁p₁

g Y₁P₁ , Y₁p₁, y₁P₁, y₁p₁ Y₁P₁ , Y₁p₁, y₁P₁, y₁p₁

F₂ 1. Y₁Y₁P₁P₁ q 1

2. Y₁Y₁P₁p₁ q 2 9 Y₁ˍP₁ˍ - gultojibarg to’q sariq, chang to’q sariq

3. Y₁y₁P₁P₁ q 2

4. Y₁y₁P₁p₁ q 4

5. Y₁Y₁p₁p₁ q 1 3 Y₁ˍpp - gultojibarg to’q sariq, chang och sariq

6. Y₁y₁p₁p₁ q 2

7. y₁y₁P₁P₁ q 1 3 y₁y₁P₁ˍ - gultojibarg och sariq, chang to’q sariq

8. y₁y₁P₁p₁ q 2

9. y₁y₁p₁p₁ q 1 1 y₁y₁p₁p₁ - gultojibarg och sariq, chang och sariq

F₂ da to’rtta fenotipik sinflar kuzatilib, ularning nisbati 9 : 3 : 3 : 1.

Endi χ² ning qiymatini aniqlaymiz.

Material	Material hajmi
	548 ta o’simlik
	to’q sariq gultojibarg, to’q sariq chang	och sariq gultojibarg, to’q sariq chang	to’q sariq gultojibarg, och sariq chang	och sariq gultojibarg, och sariq chang
Faktik olingan son	329	97	86	36
Nazariy kutilgan son (q) 9 : 3 : 3 : 1 nisbatda	308,5	102,75	102,75	34,25
Farq (d)	+ 20,75	- 5,75	- 16,75	+ 1,75
d^2	430,5625	33,0625	280,5625	3,0625
d^2 / q	1,3967	0,3217	2,7305	0,0894
d^2 χ^2 = Σ ─ q	4,5383

P = 0,50 - 0,20

P ning qiymati olingan faktik sonlarning nazariy kutilgan sonlarga mos kelishini ko’rsatadi.

4-masala. Doni oq rangda bo’lgan ikkita loviya o’simligi chatishtirilganda 58 ta qora 180 ta oq donli o’simlik olingan. Tajribada olingan natija nazariy jihatdan kutilgan natijaga qay darajada mosligini statistik yo’l bilan aniqlang.

5-masala. Loviyaning qora donli formallari oq donli formallari bilan chatishtirilishi natijasida F_b bo’g’inda 176 ta qora, 198 ta oq donli o’simliklar rivojlandi. Ularniig x² ni aniqlang.

6-masala. Norkalarning jigarrang junli formallari kulrang junli formallari bilan chatishtirilishi natijasida 47 ta jigarrang junli va 14 ta kulrang junli formallar hosil bo’ladi. Tajriba yakunlari kutilgan natijaga qay darajada mosligini statistik usulda aniqlang.

7-masala. Drozofila meva pashshasiniag kulrang tanali erkak va urg’ochi formallari chatishtirilgan edi. Nasldagi 1584 ta drozofiladan 1199 tasi kulrang, 385 ta qora rangli ekanligi ma’lum bo’ldi. Tajribada olingan natijaga nazariy jihatdan kutilgan natija qay darajada mos kelishini statistik usulda aniqlang.

8-masala. Tarvuzning yumaloq yashil mevali formasi, uzunchoq chipor mevali formasi bilan chatishtirilgan. F₁ da 57 ta yumaloq yashil, 51 ta yumaloq chipor, 49 ta uzunchoq yashil, 53 ta uzunchoq chipor mevali tarvuz olingan. Ularning x² ni aniqlang.

9-masala. Yertutning «mo’ylovchasi» bor qizil mevali xili bilan oq mevali «mo’ylovchasiz» xili chatishtirilgan va F_b da 11 ta «mo’ylovchasi» bor pushti, 16 ta «mo’ylovchasi» bor oq 13 ta «mo’ylovchasi» yo’q oq va 18 ta «mo’ylovchasi» yo’q pushti mevali formallar hosil bo’ladi. Statistik usulda olingan natijaga kutilgan natijaga qay darajada mos kelishini isbotlang.

10-masala. No’xatning sariq tekis donli ikkita formasi chatishtirilgan. Keyingi naslda 264 ta sariq tekis, 61 ta sariq burishgan, 78 ta yashil tekis, 29 ta yashil burishgan formallar olingan. Ularning natijasi kutilgan nisbatga qay darajada mos kelishini x²sulda aniqlang.
Amaliy mashg’ulot № 8

Mavzu: Allel genlarning o’zaro ta’sir xillariga ko’ra belgilarning irsiylanishini tahlil etish

Kodominantlik holatda belgilarning irsiylanishi.

Kodominantlik irsiylanishda odatdagi dominant-retsessiv tarzidagi o’zaro ta’sir kuzatilmaydi. Genotipdagi har xil ikki allel o’zaro faoliyat ko’rsatib, o’ziga xos belgining irsiylanishini ta’minlaydi. Kodominantlikka misol qilib ABO tizimiga kiruvchi odamlarda qon gruppasining irsiylanishini ko’rsatish mumkin. Odamlarda to’rt xil qon gruppalari mavjud: O (I), A (II), B (III), AB (IV). Qon gruppalari I genining uch tipdagi allellari - I^A, I^B, I^O tomonidan boshqariladi. I qon gruppasiga ega odamlarning genotipi - OO; II qon gruppasiga ega odamlarning genotipi - AA yoki AO; III qon gruppasiga ega odamlarning genotipi - BB yoki BO. Dominant A va B allellariga ega bo’lgan odamlarda A va B allellari o’zaro birgalikda IV (AB) qon gruppasini belgilaydi.

1-masala. Tug’ruqxonada ikkita chaqaloqni almashtirib qo’yishdi. Ulardan birining ota-onasi birinchi va ikkinchi qon gruppasiga, ikkinchisiniki esa ikkinchi va to’rtinchi qon gruppasiga ega bo’lgan. Bolalarning qon gruppasi tekshirilganda, ulardan birining qon gruppasi birinchi va ikkinchisiniki esa ikkinchi ekanligi aniqlandi. Bolalarning qaysi ota-onaga tegishli ekanligini aniqlang. Bolalarning qon gruppasini aniqlamasdan ham ularning ota-onasini to’g’ri belgilash mumkinmi?

2-masala. Onasi ikkinchi gruppa va otasi birinchi gruppa qonga ega bo’lgan bolalarning qon gruppalari qanday bo’ladi? Onasi birinchi qon gruppasiga va otasi ikkinchi qon gruppasiga ega bo’lgan oiladagi bolalar faqat onasining qon gruppasiga ega bo’lishi mumkinmi? Qay vaqtda faqat otasining qon gruppasiga ega bo’ladi?

3-masala. Oilada to’rtta farzand tug’ilgan bo’lib, ulardan ikkitasi birinchi qon gruppasiga, bittasi uchinchi qon gruppasiga va bittasi to’rtinchi qon gruppasiga ega bo’lgan. Ota-onaning qon gruppasi qanday? SHu oilada ikkinchi qon gruppasiga ega bo’lgan bolalarning tug’ilish ehtimoli qanday?

4-masala. Ota-ona uchinchi qon gruppasiga ega bo’lgan. Oilada bitta bola tug’ilgan bo’lib, uning qon gruppasi birinchi bo’lgan. Ota-ona o’z qon gruppalarini bilganlari holda bolaning o’zlariniki ekanligiga shubha qilishgan. Ular haqlimi?

5-masala. II qon guruhli gomozigota ayol III qon guruhli gomozigota erkakka turmushga chiqsa, bu nikohdan qaysi qon guruhiga ega bo’lgan bolalar tug’iladi?

6-masala. II qon guruhli, ko’k ko’z, polidaktiliya bilan kasallangan ona va III guruhli, ko’k ko’z, besh barmoqli otadan I qon guruhli, ko’k ko’z, 5 barmoqli farzand tug’ildi (qo’y ko’zlik ko’k ko’zlik ustidan dominantlik qiladi). Ota-ona genotipini aniqlang.

7-masala. Ota-ona II qon guruhli geterozigotali bo’lsa, bu nikohdan qaysi qon guruhga ega bo’lgan bolalar tug’iladi?

8-masala. Odamlarda I qon guruhi I⁰I⁰ II qon guruh gomozigota holatda I^AI^A geterozigota holatda I^AI⁰ ,uchunchi qon guruhi gomozigota holatda I^BI^B geterozigota holatida I^BI⁰,to’rtinchi qon guruhi I^AI^B bilan ifodalanadi.Qaysi qon guruhiga ega bo’lgan yigit va qiz nikohidan dunyoga kelgan farzandlarda qon guruhi ota-onasinikidan farq qiladi?

9-masala. Odamlarda I qon guruhi I⁰I⁰ II qon guruh gomozigota holatda I^AI^A geterozigota holatda I^AI⁰ ,uchunchi qon guruhi gomozigota holatda I^BI^B geterozigota holatida I^BI⁰,to’rtinchi qon guruhi I^AI^B bilan ifodalanadi. I qon guruhli va geterozigota II qon guruhga ega bo’lgan yigit va qiz nikohidan qanday qon guruhga ega bo’lgan farzandlar dunyoga keladi?

10-masala. Odamlarda normal eshitish dominant, karlik retsessiv belgi hisoblanadi. Normal eshituvchi II qon guruhli geterozigotali ota-onadan tug’ilgan farzandlarning necha foizi ota-onaga genotip jihatdan o’xshash bo’ladi?

11-masala. Odamlarda gemofiliya va rang ajrata olmaslik (daltonizm) genlari X-xromosomada retsessiv irsiylanadi.Qon guruhlarni yuzaga chiqaruvchi ABO va polidaktiliya dominant genlari autosomaga birikkan holda irsiylanadi. IV qon guruhli, boshqa genlar bo’yicha geterozigotali ayol I qon guruhli,boshqa belgilari bo’yicha normal bo’lgan gomozigota erkakka turmushga chiqdi. Tug’ilgan farzandlarning necha foizi fenotipik sog’lom va normal barmoqli bo’lgan?

12-masala. Albinizm kasalligi retsessiv autosoma,daltonizm retsessiv jinsiy X-xromosomaga birikkan holda irsiylanadi. I qon guruhi I⁰I⁰ II qon guruh gomozigota holatda I^AI^A geterozigota holatda I^AI⁰, uchunchi qon guruhi gomozigota holatda I^BI^B geterozigota holatida I^BI⁰,to’rtinchi qon guruhi I^AI^B bilan ifodalanadi.I qon guruhli daltonizm va albinizm bo’yicha sog’lom gomozigotali ayol daltonik bo’lmagan va va qolgan ikki belgi bo’yicha geterozigotali II qon guruhli yigitga turmushga chiqdi.Ushbu oilada tug’ilgan qiz bolalardan necha foizi II qon guruhli hamda daltonizm va albinizm bo’yicha kasal bo’lish ehtimolini toping?

13-masala. Albinizm kasalligi retsessiv autosoma, daltonizm retsessiv jinsiy X-xromosomaga birikkan holda irsiylanadi. I qon guruhi I⁰I⁰ II qon guruh gomozigota holatda I^AI^A geterozigota holatda I^AI⁰ ,uchunchi qon guruhi gomozigota holatda I^BI^B geterozigota holatida I^BI⁰, to’rtinchi qon guruhi I^AI^B bilan ifodalanadi. I qon guruhli daltonizm va albinizm bo’yicha sog’lom gomozigotali ayol daltonik bo’lmagan va va qolgan ikki belgi bo’yicha geterozigotali II qon guruhli yigitga turmushga chiqdi.Ushbu oilada tug’ilgan farzandlar necha foizining qon guruhi I va II bo’lishi ehtimolini mos ravishda toping?

14-masala. Onasi I qon guruhiga ega, otasi IV qon guruhli hamda ikkalasining ham rang ajratish qobiliyati saqlangan oiladan II qon guruhli daltonik farzand dunyoga keldi. Ota-onaning genotipi qanday? (Daltonizm jinsiy X-xromosomaga bog’langan retsessiv belgi sifatida yuzaga chiqadi).

15-masala. II qon guruhli, qora sochli, polidaktiliya bilan kasallangan ona va III qon guruhli, malla sochli, 5 barmoqli otadan I qon guruhli, malla sochli, normal barmoqli farzand tug’ildi. (Qora sochlilik,malla sochlilik ustidan, polidaktiliya esa 5 barmoqlilik ustidan dominantlik qiladi). Ota-ona genotipini aniqlang?
Amaliy mashg’ulot № 9

Mavzu: Noallel genlar o’zaro ta’sirining komplementar tipiga doir masalalar yechish (2 soat)