Birinchi bob. Uyushgan qo’shma gaplarni nazariy jihatdan tahlili asoslari

1.2. Gap qurilishiga sistem yondashish va qo’shma gaplarning shakl-vazifa (formal-funkstional) jihatdan

tahlili asoslari

Sistem tilshunoslik yoki tilga ma’lum bir barqaror ichki qurilishga ega bo’lgan sistema
{butunlik, yaxlitlik) sifatida yondashish shveystariyalik tilshunos F. de Sossyur ta’limoti bilan bog’liqligi hammaga ma’lumdir. Lekin sistemaviy yondashish dastlab fonologiyada, so’ng morfologiyada,keyinchalik leksika tahlilida o’z aksini topdi.Sintaksisga sistem tahlil 50-yillarda kirib kela boshladi va 60-70 — yillarda keng miqyosda yoyildi. Sintaksisni sistem tahlil qilish asosida o’nlab mukammal nazariyalar yaratiddi. Generastiya,transformastiya nazariyalari, tarkibli bo’laklar nazariyasi,daraja nazariyasi shular jumlasidandir.60-yillarga kelib, sistem sintaksis turli-tuman xususiy muammolarning muhokama va munozarasidan ayrim tillarning mukammal sistem sintaksisini yaratishga qarab rivojlandi. Rus tilshunosligida bu masala butun jiddiyligi bilan 60-yillarda qo’yildi. Jumladan, rus tilshunosligida akad. V.V.Vinogradov va tilshunoslik institutining etakchi tilshunoslaridan N.Yu.Shvedova,V.N.Yarstevalar boshchiligidagi ikki guruh orasida rus tilining mukammal yangi ilmiy sintaksisi asoslari bo’yicha kuchli munozara o’tkazildi. Bu munozara sistem sintaksis tarafdorlarining uzil -kesil g’alabasi bilan yakunlandi . Rus tali sistem grammatikasining mukammal asoslari yaratilgandan keyin so’nggi yigirma yil davomida ikki marta rus
tilining ilmiy sistem grammatikasi ishlab chiqildi. Bundan tashqari, turli universitetlar va
«Prosveщenie», «Vыsщaya shkola» nashriyotlari tomonidan oliy o’quv yurtlari uchun hozirgi rus adabiy tili bo’yicha nashr etilgan o’ttizdan ortiq darslik va qo’llanmalarda sistem sintaksis ommalashtirildi.
Rus ilmiy sistem grammatikasida so’zlar birikmasi, sodda gap qurilishi va o’xshashlik qatorlari (paradigmasi), qo’shma gap qurilishi va o’xshashlik qatorlari (paradigmatikasi) masalalarini o’rganishda N.Yu.Shvedova ,G.P.Uluxanov, M.I.Cheremesina, E.V.Guliga, G.M.Reyxel va boshqalarning xizmati katta bo’ldi.
Hozirgi kunga kelib o’zbek tili sistem sintaksisini yaratishga izchil ravishda bir necha tilshunoslar guruhi kirishdi. Bu masalaning alohida mavzulari — so’zlar birikmasi tarkiblari
{elementlari)ning o’zaro bog’lanish tabiati, sodda gap qurilishi, sodda gapning eng kichik qolipi, gap bo’laklarining gapdagi mavqei, kesimning uyushish tabiati, gapning eng kichik qolipi kabilar Sh.Akramov,M.Abuzalova, M.Boshmonov, S.Nazarova, M.Maqsudova,B.Mengliev, Z.Eralieva ishlarining tadqiqot manbai bo’ldi. Bu tadqiqotlar asosida 1986—1991 yillarda respublikamizning etuk olimlari N.M.Mahmudov, A.N.Nurmonov va boshqalar tomonidan qo’llab-quvvatlangan turkiy tillar sistemaviy sintaksisining tadqiqot asoslari e’lon qilindi va b.
Tilga sistem yondashuvning negizi, asosi til va nutq hodisalarini farqlash bo’lganligi sababli tadqiqotchilarning bu guruhi sistem sintaksis tahlilini izchil ravishda gapning til sathidagi eng kichik qolipini ishlab chiqishdan boshladi. Chunki yaxlit sintaktik talqinni ishlab chiqish uchun gap qolipi bosh mezon vazifasini o’taydi. Gapni o’rganish uchun uning «jonini» — «til sathidagi eng kichik qolipini» aniq belgilash shart va zarur edi.
Ma’lumki, nutqimizda berilgan va an’anaviy sintaksisimizda atroflicha tahlil etilgan gap, uning shakl va vazifa turlari til sathida, ongimizda mavjud bo’lgan umumiylikning, gap eng kichik qolipining turli lug’aviy qurshov va nutq sharoitlarida minglab muayyan shakllarda yuzaga chiqishida namoyon bo’ladi.
Gapning eng kichik qurilish qolipi tadqiqotchi MAbuzalovaning ilmiy ishida maxsus tadqiqot manbai bo’lgan bo’lsa-da, biz bu erda shu tadqiqotchi ishining asosiy xulosalarini takrorlashga, uning tadqiqi yo’lini ixchamgina tarzda eslatib o’tishga majburmiz, zeroki qo’shma gap haqidagi ta’limot, qo’shma gap talqini sodda gap talqiniga asoslanadi va ishning mantiqiy davomidir.
Tilshunoslar guruhi sodda gapning til sathidagi mohiyatini belgilashda sintaktik nazariyaning gap haqidagi quyidagi talqiniga asoslanadi:

1. 
   Gapning eng kichik qolipi til birligi (ongimizda mavjud) umumiy birlik bo’lib, u nutqimizda fikrni til qoidalariga mos ravishda shakllangan tarzda yuzaga chiqarish uchun imkoyaiyatdir.
   
2. 
   Gapning eng kichik qolipini belgilashda tilshunoslar uning tashqi qurilishi, ichki qurilishi va mohiyatini ajratishdi .
   
3. 
   Gap, gap kichik qolipidan o’rin ola oladigan tarkibiy qismlarining mohiyatini belgilashda birikuvchanlik (valentlik), jumladan, lug’aviy birikmalar (so’z, leksema)ning ma’noviy (semantik) va sintaktik birikuvchanligiga asoslanishdir. Gapning eng kichik qurilish qolipidan lug’aviy birliklarning kengaytiruvchilari (aktantlari va ularni ifodalovchilar) chiqarildi.
   
4. 
   O’zbek tilida gapning eng kichik qolipini belgilashda Hind-Ovropa tillari bilan turkiy tillar orasida gap qurilishidagi asosiy farq hamisha diqqat markazda bo’ldi. Bu farq esa quyidagicha: Hind-Ovropa tillariga bir tarkibli gaplar, umuman, xos emas va gap hech qachon egasiz bo’la olmaydi.
   

Chunonchi,Dojdit — Yomg’ir yog’yapti. Mojno pisat — Yozish mumkin. Bыlo xolodno
— Sovuq edi.
Mne strashno - Mei qo’rqyapman kabi faqat slavyan tillariga xos bo’lgan bir tarkibli gaplar boshqa Hind-Ovropa tillarida egasi noaniq olmoshlar bilan (umumlashma olmoshlar), ya’ni ega vazifasida kelgan qo’shmalar bilan beriladi. Chunonchi, nemis talida Es regnet — dojdit. Shuning uchun bir tarkibli gap haqidagi ta’limot faqat slavyan tillari sintaksisi uchun A.H.Shaxmatov tomonidan ishlab chiqildi va gapning umumiy nazariyasiga ta’sir etmadi.
O’zbek tilida esa kesim shaxs-son jihatdan mukammal shakllangan. Shuning uchun o’zbek tilida «Men xatni yozaman, sen xatni olib kelasan» gapi bilan «xatni yozaman, olib kelasan» gaplari orasida keskin farq yo’q.Yuqorida keltirilgan to’rt asosga tayanib, o’zbek tilidagi gap eng kichik qolipining tarkibi [WPm] sifatida belgilanadi.
Bunda [W] — kesimning, gap kesimining atash, ma’no bildirishga xizmat qiladigan qismi bo’lib, mustaqil so’z turkumiga oid bo’lgan, ya’ni kesim vazifasida kela oladigan so’zga, so’zlar birikmasiga, kengaytirilgan birikmalar (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomlari oborotlari)ga teng kelishi mumkin.Boshqacha qilib aytganda, [W] til qolipidagi imkoniyat bo’lib, u nutqda atov birligi vazifasini o’tay oladigan va shu nutqning istagan bir birligi (so’z, so’z birikmasi va hatto gap) shaklida voqelanishi, yuzaga chiqishi mumkin. [Pm] esa atov birligi [W] ni gap qolipi shakliga keltiruvchi vositalar majmuasining ramzi bo’lib, u nutqda kesimlik kategoriyasi ko’rsatkichlari shaklida voqelanadi.
«Men xat yozaman, sen olib borasan» gapida qarama-qarshi qo’yilish, qurilish, tuzilish va mazmun bosqichida emas, balki ta’kid sen olib borasan, ya’ni ifoda, uslub bobidadir.
Qator tilshunoslar, jumladan prof. N.M.Mahmudov gapni ham atov birliklari, nominativ birlnklar sirasiga qo’shadi.
Kesimlik kategoriyasi rus tishunosligida maxsus morfologik kategoriya sifatida ajratilmaydi. Shuning uchun bunday kategoriya o’zbek tilshunosligida ham ajratilmagan.Lekin umumiy tilshunoslikda atov birliklarini gap kesimi shakliga keltiruvchi maxsus grammatik kategoriyaning mavjudliga tilshunos nazariyotchilari ishida, jumladan, I.M.Meщaninov, A.I.Smirnistkiy, O.Espersen va boshqalarning ishlarida isbotlangan. Bu masalalar keyinchalik B.M.Banaru, E.V.Guliga, G.M.Reyxel ishlarida batafsil ko’rildi.
O’zbek tilshunosligida esa til materiallari asosida Z.Eralieva tomonidan maxsus tadqiq etilgan, H.Shokirova ishlarida tadqiq etilmoqda.
" Bu hosilalar va keyingilarida butun ish davomida [WPm] ning tarkibini nuqta va chiziqchalardan iborat bo’lgan to’g’ri chiziq bilan ifodalaymiz. Tagiga nuqtalar chizilgan qismi [WPm] ning (W) tarkibini, chiziqchalar bilan chizilgan qismi esa [Pm] tarkibiga to’g’ri keladi.
Chunonchi, O’qigan edik da «o’qi» [W] ning ifodalangan qismi, «-gan edik» [Pm] ning muayyan nutqiy ifodalangan qismidir.
O’zbek tilida qo’shma gaplarning turlari va ko’rinishlarini o’rganishda sodda gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] talqin asosi sifatida qabul qilindi. Sodda gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] dan iborat bo’lsa, mantiqan qo’shma gapning qurilish qolipi ikki va undan ortiq [WPm] larning birikishidan iboratdir. Demak, qo’shma gapning qurilish qolipi [IWPm + 2WPm +3WPm +...+nWPm]. Qo’shma gapning tildagi qolipi [IWPm + 2WPm +3WPm
+...+nWPm] ekanligini hamisha esda tutgan holda biz tadqiqotimizning navbatdagi bo’limlarida qulaylik va ixchamlik maqsadida gap [QG] — ning eng kichik umumiy qurilish qolipi {QQQ}
{WPm + WPm] ramzidan foydalanamiz.
Ishimizning navbatdagi bo’limi mana shu [WPm R WPm] qolipi turli to’ldirishlari nutqda ro’yobga chiqish ko’rinishlarining talqiniga bag’ishlanadi. Zeroki, "Qo’shma gap sintaksisi" deyilganda [QG] qolipidagi hap bir [WPm] ning nutqda ifodalanishi shakllari va bitta [QG] tarkibida
birikkan ikki va undan ortiq [WPm] lap o’zaro rang-barang munosabatlarning tadqiqi va talqini tushuniladi.
Qo’llanmaning bu bandida [WPm + WPm] qolipining nutqda qanday moddiy shakllarda yuzaga chiqishini mantiqiy-riyoziy usulda sanash ustida to’xtalamiz.
Mantiqiy-riyoziy sanash (logiko-matematicheskoe ischislenie, teoriya kombinirovaniya) ma’lum bir umumiylikning ayrim qirralari, asoslari, xususiyatlariga ko’ra bo’linish turlarini qanday xususiyliklarda yuzaga chiqa olish imkoniyatini beradigan usuldir. Bu usul riyoziy mantiqda umumiylikning qanday xususiyliklarda yuzaga chiqishini oldindan aytib bera oladigan aqliy amaliyotdir. Riyoziy mantiqda xususiyliklarni tasnif etishda bu etakchi yo’l sanaladi. O’zbek tilshunosligida mantiqiy-riyoziy sanash usullari ongli ravishda ilk daf’a qo’llanilayotganligi sababli bu mantiqiy-riyoziy sanash usulining mohiyatini ochib berishimiz lozim. Buning uchun ikki narsaning mantiqiy-riyoziy sanash usulini bayon etamiz.

1. 
   - hodisa.
   

Bizga A, B, V, G, D kabi beshta xususiylik (birlik, vohid) berilgan. Shu vohiddardan nechta uch vohidli (vohidlar tartibi hisobga olinmagan holda) butunlik tuzish mumkin?
Riyoziyotda bu topshiriq quyidagi formula bilan echiladi:
Bu kabi masalalar tugal va atroflicha o’rganilgan, ammo tilshunoslikda bu usul birinchi marta qo’llanayotgani uchun uni sharhlash lozim deb bildik. Yuqoridagi formula birliklari quyidagilarni bildiradi: A — fr. so’z (argapgement) ning birinchi harfi bo’lib, joylashtirish, tartibga solishni; p —hamma elementlar soni; k — aniqlash lozim bo’lgan uch vohidli butunlik. Berilgan:
Demak, besh vohiddan bitta vohid bilan farqlanadigan oltmishta uchlik tuzish mumkin . (n- l ) ( n-2) . . . ( n - k ± l ) , k>0 p=5
k=3 A= 5 •(5-1)(5-2) ,..(5-3+1)

2. 
   — hodisa.
   

Tilda: «negiz» (AB) va «qo’shimcha» (vg) mavjud. Bular nutqda bir-biri bilan birikadi. Birikishda negiz va qo’shimchaning har biri bo’linmasdan ham, bo’linib ham kela oladi. Nutqda ularning nechta turi bo’lishi mumkin? Bularni sanab o’tamiz:
I negiz ham bo’linmaydi, qo’shimcha ham bo’linmaydi. Bu o’z navbatida, ikki turni beradi:

1. 
   AB vg;
   
2. 
   vg AB.
   

2. 
   negiz bo’linmaydi, qo’shimcha bo’linishi ham, bo’linmasligi ham mumkin. Bu quyidagi turlarni beradi:
   

1. 
   Abvg;
   
2. 
   vgAB;
   
3. 
   vABg.
   

2. 
   negiz ham, qo’shimcha ham bo’linishi va bo’linmasligi ham mumkin. Bu tur quyidagi ko’rinishlarga ega:
   

1. 
   Abvg
   
2. 
   vgAB
   
3. 
   vABg
   
4. 
   AvBg
   
5. 
   vAgB
   
6. 
   AvgB
   

Demak, yuqorida berilgan savolga javob tariqasida shuni aytish mumkinki, o’zaro birika oladigan (AB) va (vg) vohidlari yaxlit holda va bo’linib ham nutqda olti turli birikishni bera oladi va bundan ko’p birikish turi bo’lishi mumkin emas. Negaki, shu yuqoridagi olti tur berilgan imkoniyatning mantiqiy va riyoziy nihoyasidir.
Mantiqiy-riyoziy sanash bizga nima beradi? Murakkab narsaning tarkibiy qismlariga ko’ra o’zaro birikishidan mantiqiy va riyoziy birikish xillari chegarasini belgilaydi,mantiqiy-riyoziy turlarini ular haqiqatda borligi-yo’qligini,ma’lum bir imkoniyatlardan qay biri voqelanganini va qay biri hali imkoniyat sifatida yashirinib yotganini ko’rsatadi.
Biz [WPm + WPm] qolipini turli o’lchov (parametr)lar mantiqiy — riyoziy usul bilan sanab o’tar ekanmiz, [WPm + WPm] qolipi nutqda qanday moddiy shakllarda chiqa olishini, ya’ni qo’shma gapning necha xil mantiqiy-riyoziy turlari bo’la olishini sanab, aniq belgilay olgan bo’lamiz. Bu ko’rinishlar nutqda moddiylik, xususiylik sifatida ham berilgan bo’lishi
mumkin yoki faqat mantiqiy-riyoziy imkoniyat bo’lib nutqda ma’lum yoki noma’lum sabablarga ko’ra uchramasligi ham mumkin. [WPm +WPm] umumiy qolipining yuzaga chiqish turlarini sanash biz uchun sanash o’lchovlari, me’yorlari, belgilari, parametrlarini belgilab olishimiz zarur. Buning uchun qo’shma gap qurilishida qanday o’lchovlar, parametrlar muhimligini belgilab olishimiz lozim. Tilimizda bunday ko’rsatkichlar juda ko’p turli bo’lib, ularning hammasini biz hech qachon sanab nihoyasiga eta olmaymiz. Shuning uchun ham quyidagi asosiy uch ko’rsatkichlarga tayanamiz;

1. 
   [WPm]larning egasi [S] bor yoki yo’qligi, bo’lishi mumkin yo mumkin emasligi, bir xil yoki boshqa xil ekanligiga;
   
2. 
   [WPm]lap tarkibida [W] ning bir xil yoki boshqa-boshqa bo’lishi, bir xil so’z turkumi bilan yoki boshqa-boshqa so’z turkumlari bilan, bittadan so’z bilan yoki bir nechta so’zlar (ya’ni so’z birikmasi) bilan ifodalanganligiga ko’ra;
   

Sh. [WPm] tarkibida [Pm] larning bir xil yoki qisman bir xil, to’liq bir xil yoki hap xil ekanligiga ko’ra.
[WPm + WPm] qolipini yuqorida sanalgan uch ko’rsatkichdan boshqa o’nlab o’lchovlar asosida xillarini berish mumkin.
Jumladan, [WPm + WPm]lapning o’zaro bog’lanish usullari va yo’llari, [WPm + WPm] qolipining turli xil ko’rinishlarida tarkibiy qismlarning bog’lanish xususiyatlari va ularni bog’lovchi vositalar, har bir JWPm] tarkibida to’liq o’xshash,qisman o’xshash, yaqin va zid vohidlarning bo’lish-bo’lmasligi, 1[WPm] tarkibida 2 [WPm] tarkibidagi biror vohidga ishora qilib turadigan vohidlarning bor-yo’qligi, [WPm]lap tarkibida aloqador, nisbiy vohidlarning bo’lish-bo’lmasligi kabi ko’rsatkichlar shular jumlasidandir. Albatta, bunday ko’rsatkichlar asosida [WPm + WPm] qolipining tilimiz va nutqimizda mumkin bo’lgan turlarini aniqlash katga ahamiyatga ega. Lekin bunday nozik masalalar o’zbek tilida ikki [WPm]ning shakl-vazifa talqini nuqtai nazaridan o’zaro birikish qonuniyatlari anchagina mufassal tavsiflangandan keyin o’rganilishi mumkin va zarur bo’ladigan masalalardir.Xuddi mana shu keyingi muammoni o’rganishni oldiga maqsad qilib qo’ygan bizning ishimiz uchun esa qo’shma gapning asosiy,tayanch komponentlari bo’lgan [W], [Pm] va [5]larning umumiy xususiyatlari asosida turlarini ko’rib chiqish hozircha etarlidir. Bu vozhidlarni YaHVO (yakkalik, hodisa, voqelik,oqibat) va UMIS (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) sifatida tadqiq etish yosh avlod oldida turgan vazifalardan biridir. Shuning uchun biz quyida [WPm + WPm] qolipning [S],[W] va [Pm] lar umumiy xususiyatlari asosida o’zaro birikish turlarini sanab chiqish bilan kifoyalanamiz.
[QG] tarkibiy qismlari orasiga qo’yilgan (+) alomati riyoziyotda oddiygina qo’shish alomatini bildiradi va bizning [WPm+WPm] qolipimiz [2WPm]ra tengligini ifodalaydi.
Keyingi tadqiq va tahlillarimiz va [QG]ning mohiyati bu holni inkor etadi, chunki [QG]
— bu ikkita sodda gap emas. [QG1ni tashkil qiluvchi qismlar (komponentlar) o’zaro uzviy aloqada bo’ladi. By aloqani riyoziyotda [V] eki [R] alomatlari bilan belgilaydilar. Shu belgi har jihatdan [QG] qismlari o’rtasidagi turli munosabatlarni ifodalashga mos keladi.
Demak, [QG]ning kichik qurilish qolipi (KQQ)ni [WPmRWPm] yoki [WPmVWPm] deb belgilash maqsadga muvofiqdir. [QG]ning eng KQQni [WPmRWPm] deb olsak, uning asosiy tipik ko’rinishlari [WPm, WPm] — teng tarkibli, {WPm-»WPm] -tobe tarkibli, [WPm'O’WPm] mutanosib tarkibli qo’shma gaplardan iboratdir.