Birinchi bob. Uyushgan qo’shma gaplarni nazariy jihatdan tahlili asoslari

2.2. O’zbek tilida uyushgan to’ldiruvchi ergash gaplar

Qo’shma gapning, qo’shma gap qismlarining, ichki va tashqi qo’shma gaplar, umumlashtiruvchi qismlar, qo’shma gapning uyushiq qismlarini umumlashtirib keluvchi bo’laklar haligacha etarli darajada o’rganilmagan. Bular maxsus tekshirishni talab qiladi.
Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro umumiyligi (va shu asosda umumlashtiruvchi bo’lagi) turli xil bo’ladi:

1. 
   hamma qismlari xususan alohida — alohida bo’lib, faqat [Pm] qismi umumiy bo’lgan uyushgan gaplar;
   
2. 
   hamma qismlari xususiy bo’lib, faqat kesimning lug’aviy qismi va kesimliknishakllantiruvchi vositalari (ya’ni WPm) umumiy bo’lgan gaplar. Bunday gaplarning o’zi o’z navbatida bir necha turli ko’rinishlarda bo’ladi. Chunonchi:
   
   1. 
      «ega — hol — to’ldiruvchi» lari bilan farqlanuvchi gaplar:
      

Rahim bog’dan gul, Salim do’kondan gul oldi;

2. 
   «ega —hol»lari bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar:
   

Rahim bugun, Salim ertaga qaytadi kabilar shular jumlasidandir;

3. 
   [WPm] va uning kengaytiruvchi bo’laklari umumiy bo’lib, faqat ega va [WPm] kengaytiruvchisining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar:
   

Rahim oq gul oldi, Salim qizil.
Uyushgan gaplarning bunday xususiyatga tayangan holda ishning bu bo’limida [Pm] va [WPm] uyushtiruvchi vosita bo’lib kelgan uyushgan gap turlarini ko’rib o’gamiz. Shu bobning ikkinchi bo’limida esa [WPm] ning kengaytiruvchilari va bu kengaytiruvchilarning kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi gaplar uyushishiga diqqatimizni qaratamiz.
2.1. [Pm] — uyushtiruvchi vosita
Ishning oldingi bandlarida uyushuvchi va uyushtiruvchi elementlar, ularning turli xil ko’rinishlari, ya’ni gap va gap bo’laklari bo’lib kelishi haqida ma’lumot berdik. Endi gap kesimi tarkibidagi biror elementning uyushtiruvchi vazifasida kelishi haqida to’xtalamiz.
Nutqimizda shunday gaplar borki, ular kesimlar tarkibiy qismining ma’lum bir birligi takror kelmay, faqat oxirgi kesim bilan birga qo’llaniladi. Oxirgi kesim bilan qo’llangan bu birliklar odingi kesimlarga ham tegishli bo’lib, ularni birlashtirish, uyushtirish vazifasini o’taydi. Bu uyushtiruvchi birliklar oldingi uyushtiruvchi birliklarga o’xshamaydi.Oldingi uyushtiruvchi birliklar (gap va gap bo’laklari) o’z mazmun (semantik) tuzilishi (strukturasi)ga ega. Ular o’zlarining mazmun tuzilishi (semantik strukturasi)ga mos ravishda gapning ma’lum bir bo’laklarini yoki qismlarini
uyushtirib keladi va ular bilan o’zaro sintaktik munosabatga kirishadi» Keyingi, uchinchi, uyushtiruvchi birliklar esa bunday xususiyatta ega emas. Bu xil uyushtiruvchi birliklar kesim tarkibida kelib, bir butun mazmun tuzilishiga ega bo’ladi. Shu butunligicha gapning boshqa bo’laklari bilan sintaktik aloqaga kiradi. Kesim tarkibidagi bu uyushtiruvchi birliklar o’z-o’zidan qo’llanilmaydi, albatga. Ular gap kesishni shakllantiradi, kesimga shaxs-son, zamon, modallik kabilarni ifodalash imkoniyatini beradi.
Bizning asosiy tekshirish ob’ektimiz [Pm] dir. [Pm] nutqda juda ko’p qo’llanib, tzfli xil joylashish (pozistiyalar)da keladi. U gapning oxirida kelib, hamma kesimlarni (gaplarni) birlashtiradi. Gap keng hajmli bo’lsa, shu bilan birga, gapda ifoda etilgan fikrlar ma’lum darajada bir-biridan mazmunan yiroq bo’lsa, o’rtada kelib, o’zidan oldingi kesimlargagina tegishli bo’ladi. Kesim tarkibida qo’llanuvchi mana shu [Pm] juda xilma-xil ko’rinishlarga ega bo’ladi va bulardan asosiylarini quyida ko’rib chiqamiz.
Hamma qismlari xususiy (alohida-alohida) bo’lib, faqat [Pm] qismi umumiy bo’lgan uyushgan gaplar. [Pm] qismining ifodolanishiga ko’ra uyushgan gaplarning ko’riiishlari juda ko’p va xilma- xiddir.
Ulardan eng ko’l qo’llanadigan ko’rinishlarga to’xtab o’tamiz.

1. 
   [Pm] — to’liqsiz fe’llar.
   

To’liqsiz fe’llar haqida ancha ishlar bor. Shular ichida eng mukammali AHojievning "To’liqsiz fe’l" kitobidir. Bu kitob katta hajmli bo’lib (16,5 bosma kog’oz) , unda to’liqsiz fe’lning "edi", "ekan", "emish" formalari shu qadar keng o’rganilganki, bunga nimanidir qo’shimcha qilish ortiqcha tuyuladi. Biz bu erda "To’liqsiz fe’llar" sarlavhasi ostida A.Hojievning bu boradagi ba’zi bir fikrlariga boshqacha planda yondashmoqchimiz. Bizning diqqatimiz, asosan, bir hodisaga — to’liqsiz fe’l shakllarining uyushgan gaplarni shakllantirishdagi xususiyatlarini tasvirlash va umumlashtirishga qaratiladi.
I. - edi to’liqsiz fe’li. Bu to’liqsiz fe’l boshqa to’liqsiz fe’llarga nisbatan, juda unumli bo’lib, u so’z turkumlarining deyarli barchasi bilan, so’z birikmalari bilan birga keladi va ularni kesim shakliga kiritadi. To’liqsiz fe’llar, shuningdek uning bir ko’rinishi bo’lgan "edi" to’liqsiz fe’li, shaxs-son, zamonni ko’rsatadi. Shunday bo’lsa ham "... To’liqsiz fe’lga nisbatan tuslanish haqida gapirish mumkin emasdir. Chunki, shaxs-son qo’shimchalari harakat bajaruvchisini ko’rsatadi. To’liqsiz
fe’dda esa bajariladigan narsa (harakat) yo’q. Shaxs-son qo’shimchalari to’liqsiz fe’lga qo’shilsada, u kesim vazifasidagi fe’lga oid bo’ladi"
-edi to’liqsiz fe’li, ko’pincha, fel va keng ma’noda ot turkumidagi so’zlar bilan birga kelib, ularni kesim shakliga kiritadi va asosan, harakat-holatning, biror voqeaning o’tgan zamonda yuz berganligini ko’rsatadi. Masalan, ot kesim hozirgi zamonni ifodalaydi, "edi" to’liqsiz fe’l bilan birga kelganda esa o’ggan zamonni ko’rsatadi: Bu bino — maktab. Bu bino maktab
edi. Fe’l kesim bilan birga kelganda uzoq o’tgan zamonni anglatadi:
U kelgan edi kabi.
"Edi" to’liqsiz fe’li, yuqoridaga kabi birgina kesim tarkibida kelish bilan birga, bir paytning o’zida, ya’ni bir gap ichida birdan ortiq kesimlar bilan qam kela oladi. Ba’zan esa uslub talabiga ko’ra "edi" to’liqsiz fe’li kesimlarning oxirgisi bilan birga kelib, hammasi uchun baravar bo’ladi. Bu fikrni A.Hojiev ham qayd etadi. Masalan, "To’liqsiz fe’l" kitobining 109-betida bu haqda kuyidagicha fikr bayon etilgan;"... edi" to’liqsiz fe’li uyushiq kesimlarda ularning eng oxirgisiga qo’shilishi mumkin". Bu fikr to’g’ri. Lekin bizning tekshirishimiz sal o’zgacharoq bo’lib, "uyushiq kesim" tushunchasidan uzoqlashadi, chunki uyushiq kesimli sodda gaplarning talqini shakl-vazifa tahlilida boshqacharoqdir. Shunday qilib, "edi" to’liqsiz fe’li bir gap ichidagi ko’p kesimlarning har biri bilan birga «qo’llanadi yoki ularning eng oxirgisi bilan keladi va hammasi uchun umumiy bo’lib, birlashtirish, uyushtirish vazifasini o’taydi».
Demak, "edi" to’liqsiz fe’li bir xil, shu bilan birga, turli xil grammatik shakldagi kesimlarni uyushtirib keladi.
Bizni esa {[(Si—Wi), (S2 —W2)}Pml qolipli uyushgan gaplar tarkibida "edi" to’liqsiz fe’l shaklining uyushgan gaplarni uyushtirishdagi vazifasini tahlil etish qiziqtiradi. Uyushgan gaplar kesimining lug’aviy asosi [Wj] va [W2] bir yoki turli so’z turkumlarida, bir xil yoki turli xil grammatik shakllarda bo’lishi mumkin. Tekshirishlarimiz uyushgan gaplar kesimining lug’aviy asosi
[W] quyidagi ko’rinishlarda ko’proq uchrashini ko’rsatadi:

1. 
   ... [Wil = ot, ... [W2] = sifatdosh + [Pm]
   
2. 
   ... [W,] = sifat, ... [W2] = sifatdosh + [Rsh];
   

v) ... [Wj] = «bor», «yo’q» so’zlari;
g) ... [Wj] = —moqda,
[W2] = harakt nomi — (i) + [Pm]
d) ... [Wi] = sifatdosh, ... [W2] =infinitiv+ [Pm];
e) ... [Wj] = son, ... [W2] = ot + [Pm]
e) ... [Wi] = ot, ... [W2] = ko’makchi + [Pm]
j) ...[Wj + Pm] = buyruq mayli
... [W2) =istak mayli (-sin, — gin) + [Pm]
z) ... [Wi + Pm] = shart mayli
...[W2] = sifatdosh, ( —sa, — (a)r) + [Pm]
i) ... [Wi + Pm] = shart mayli
...[W2 =shart mayli+ [Pm]
"Edi" to’liqsiz feli kesimlarni o’zgartirib kelganda kesim tarkibi bir xil va turli xil bo’lishi mumkin.
I. [WPm] ning tarkibida -gan formasining qo’llanilishi va "edi"ga nisbatan qanday joylashish (pozistiya)da turishi, yolgiz o’zi yoki boshqa formalar bilan qay tarzda ishlatilishini ko’rib chiqamiz:

1. 
   ..,-gan, ...-gan edi; Kun qaytgan va bahor kunlarining uchdan ikki ulushi o’tgan edi. (S.Ahmad);
   
2. 
   ...-gan, ...-yo’q edi: Qadimgi zamonda ayollar o’ziga—o’zi ayol, ya’ni mungli, mushtipar deb qarash tabiiy bo’lgan, chunki uning ko’z yoshidan boshqa opqa tayanchi yo’q edi. (A.Qahhor);
   

v) ...-gan, ..." sifat -edi: Erta yog’ib o’tgan yomg’ir chang va g’uborni yuvib ketgan daraxtlarning, yaproqlari tiniq va toza edi. (S.N); ba’zan sifatdosh bilan ifodalangan kesim eng keyingi qismga qo’shilib keladi; Ularning chaqchaygan ko’zlari nursiz, so’ljaygan yuzlari jonsiz, ko’plarining lablari oqargan (A.Tursun);
g) birinchi qism kesimi -gan. keyingi qismlar kesimi boshqa bir xil shaklli birliklar bilan shakllangan: Paxta dalalarida endi salqin kuchaygan, tungi ellar esar, mevasi og’irligidan qad bukkan daraxtlarni vazmin silkitar, sap-sariq jo’xoripoyalarni shildiratar edi (Oybek) Misoldan ko’rinib turibdiki, -gan bevosita fe’lning leksik qismiga qo’shilib kelyapti;
d) birinchi qism kesimi -gan, keyingi qismlar kesimi esa boshqa har xil shakldagi birliklar bilan shakllangan: Rostdan ham tanqidga Qalandarovning eti o’lgan, bundan bir muncha vaqt burun uni birov shunchaliq tanqid hilsa, u haqiqatan tizzasini ko’kragiga ko’yib, tilini sug’urib olishga jon- jahdi bilan urinar (A.Kahhor).
Ba’zan "edi"ga vazifasi jihatdan teng bo’ladigan –di qo’shimchasi qo’llanadi va u, ko’pincha, keyingi qism kesimiga qo’shilib keladi: Hamma bir-biridan yaxshi kiyingan lekin hech kimning kiyimi birovnikiga o’xshamasdi. (P.Tursun) Polga ham gilam singari o’t tashlangan stolda ham, deraza tokchasida ham o’tlar yotardi. (S.Boboev)

2. 
   [WPm] tarkibida -mas formasi ham turli o’rinlarda keladi. Ba’zan bu forma hamma qism kesimlariga, ba’zan birinchi qism kesimi va ayrim hollarda oxirgi kesimi tarkibida qo’llanadi. Masalan:
   

1. 
   {[Wj] + -mas, W2] +-mas edi: Siddiqjon o’ziga bundoq savol bermas va bundoq savol xayoliga ham kelmasdi. (A.Qahhor);
   
2. 
   {[Wj] + -ar, W2] +-mas edi: Xolmurod bilan ko’p gaplashgisi kelar edi. (P.Tursun)
   

3. 
   [WPm] tarkibida ravishdosh qo’shimchalaridan ~(a)r ko’p qo’llanadi va u xuddi -mas formasidek turli o’rinlarda keladi.
   

Qismlarning eng oxirgi kesimini -(a) r edi formasi shakllantiradi.
A {...[Wi] + -ar, ...[W2] + -ar} edi. Qismlar orasida teng bog’lovchilar qo’llangan: Anikin qiz bilan rus tilida gaplashar ham Komila uning fikrlarina juda tez anglar va amalga oshirishga tirishar edi. (Oybek) Qismlar orasida ba’zan-ba’zan, goh-goh, dam-dam kabi birliklar qo’llangan: Goh supa chetiga ekilgan rayhon hidi dimoqqa urilar, goh tom orqasidagi yo’ng’ichqazorda hashoratlarning bir qiyomda chirillashi e’tiborni tortar edi.
Birinchi misolning uchala qismi, ikkinchi qo’shma gapning ikki qismi ham -(a)r formasi bilan shakllangan.
B. {...[Wi] + -(a)r sifatdoshi, .. [Shg] + boshqa elementlar} +Pm] Masalan: Xolmurod uning yonida o’tirar va beixtiyor uning ko’zlariga qarab qo’yar, nazarida Fotima tobora uzoqlashib, begona bir kishiga aylanib borayotgandek edi. (P.Tursun)
{...[Wj] + -(a)r, ...[W2] + - moqda) }edi; Chorpoyaning berigi yonida qarigan Abdurahimboy, uning yonida Abduhakim va Mullasobit nomli ikkita katta o’g’li o’tirar va bularning ro’parasida tumanning boylaridan bir necha kishi o’tirmoqda edi (S.A.).
Ayrim paytlarda bir qismning kesimi -(a) r birligi, ikkinchi qismning kesimi ot bilan shakllangan bo’lib, keyingi qismda edi qo’llangan. Masalan, Kozetani hushidan
ketguncha urar-buning’ aybdori —xotin. u hish kunlari oyoh yalang yurar-buning aybdori er edi. (V.Gyugo)

1. 
   ...-(a)r, ...-mas edi: Nuri esa Gulnorning gaplariga quloq solgani kabi ko’rinar, lekin fikri boshsta narsalar bilan band bo’lgani uchun, so’zlari, savol-javoblari sira bir-biriga qovushmas edi. (Oybek) "Edi" to’liqsiz fe’li ko’p sifatdosh kesimli gaplarda ham takror, ham gap oxirida qo’llaniladi. Bu hol ancha unumli.
   

Ravishdoshlarning bunday qo’llanishi esa ancha unumsizdir. Masalan, "u kelib edi, Sanam ularnikiga borib edi", "U kelib, Sanam borib edi" kabi misollar juda kam uchraydi.

2. 
   "Ekan" to’liqsiz fe’li. Bu to’liqsiz fe’l kesimlar bilan birga kelib, ko’pincha, voqeaning yuz berish-bermasligini shaxsan ko’rish, ba’zan birovdan eshitish orqali bayon qilishni bildiradi. Ma’lumki, agar "ekan" to’liqsiz fe’li ot kesimlar bilan qo’llansa, tasdiq-inkorni, ya’ni bir narsani tasdiqlash,shu bilan birga boshqa bir narsani inkor etishni anglatadi: Bu kitob ekan. Bu bino maktab ekan. Bu yaxshi ekan kabi. "Ekan" kesim tarkibida kelib, shu yuqoridagi ma’nolarni saqlagan holda [Pm] vazifasini o’tayveradi. "Ekan" [Pm] vazifasida kelganda ikki xil qo’llanadi a) [W] bilan takrorlanadi. Bunday hollarda [Pm] umumlashtirishni emas, ta’kid ma’nosini kasb etadi: U borgan. O’zi keksalarni to’plagan, suhbatlashgan ekan.(«Guliston") Bu gapning modeli [{(Si—WJ, (S2 — WjUPm, WPm];
   

b) [Pm] oxirgi [W] bilan kelib, xuddi "edi"dek umumlashtirish, uyushtirish funkstiyasini bajaradi: Petka Penzalik kolxozchi, askarlikka urush boshlanganda chaqirilgan, u frontga Ahmadjondan uch
oy chamasi burunroq kelgan va bir necha jangda qatnashgan zkan. (A.Kahhor) Bu gapda to’rtta [W] va bitta [Pm] mavjud.
Modeli: {(Si-Wi ,W2,) (S2-W3, W4)}Pm;

XULOSA

Yuqoridagi tahlildan biz xulosa qilib quyidagilarni ayta olamiz:

1. 
   Uyushiq gap faqat murakkab qo’shma gaplar tarkibidagina bo’ladi.
   
2. 
   Uyushiq gaplar mohiyatan qo’shma gapning tarkibiy qismlaridan birining yoki har ikkalasining uyushib (mazmun va vazifa jihatidan bir xil bo’lib) kelishidir. Boshqacha qilib aytganda, uyushiq gaplar deganda bir bosh gapga bo’ysundirilgan ikki va undan ortiq bir tipdagi ergash gaplar, bir yoki bir necha bir xil tipdagi ergash gaplar bo’ysungan ikki va undan ortiq bir gapdagi bosh gaplar tushuniladi.
   
3. 
   Uyushiq gaplar qurilishiga ko’ra sodda va qo’shma gap bo’lishi mumkin. Endi uyushiq qismli qo’shma gaplarni uyushgan gaplar bilan qiyoslab chiqamiz.
   

Biz talqin etayotgan uyushgan gaplarni rus va o’zbek tilshunosligida ishlatilnb kelayotgan "uyushiq qism (komponent)li qo’shma gaplar"dan farqlash lozim. Yuqorida ayttanimizdek, uyushiq gaplar deganda bir bosh gapga tobe bo’lib kelgan ikki va undan ortaq bir tipli ergash gaplar tupguniladi , Masalan, Hamma biladiki, otam quruvchi, onam zavodda ishlaydi gapi uch qismdan iborat bo’lib, uning birinchi qismi bosh gap. Mana shy bosh gapga (hamma biladi) ikkita to’ldiruvchi ergash gap — Onam kuruvchi. onam zavodda ishlaydi — birikib keladi.Shuning uchun an’anaviy sintaksisda gaplar qurilishiga ko’ra "sodda gaplar" va "qo’shma gaplar" kabi
ikki bosh turga ajratilsa, shakl vazifa jihatdan yondashilganda ular uch asosiy turga ajratiladi:

1. 
   sodda gaplar — bitta shakllangan kesimga [WPm] ga bo’lgan gaplar;
   
2. 
   uyushgan gaplar (ikki va undan ortiq egaga, har bir egaga aloqador bo’laklarga (so’zlarga) ega bo’lib, bitta kesimning ko’rsatkichlari bilan shakllangan gaplar);
   
3. 
   qo’shma gaplar — ikki va undan ortiq shakllangan kesimga ega bo’lgan gaplar.
   

Sodda va qo’shma gaplar qurilishini belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan kesimning bo’lishidir. Egalarning miqdori, bor-yo’qligi, bir xil yoki har xilligining ahamiyati yo’q. Uyushgan gaplarni ajratishda esa bosh omil ikkitadir:

1. 
   bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
   
2. 
   ikki va undan ortiq uyushmagan eganing mavjudligi.
   

Uyushiq bo’laklar orasiga biriktiruvchi bog’lovchilarni qo’ya olganimizdek, uyushiqlik zanjirini davom ettira olganimizdek,yuqoridagi hosilalar qismlari orasida bog’lovchilarni qo’llashimiz va bu qatorni davom etgirishimiz ham mumkin. Shu bilan birga uyushiq bo’lakli
sodda gaplarning yana bir xususiyati shundaki uyushiq bo’laklarni umumlashtiruvchi boshqa bir so’z- bo’lak bo’ladi. Bog’da etilgan olma, anor, uzumlar — hammasidan oldi gapida to’ldiruvchi uyushib kelmoqda. Uyushiq to’ldiruvchilarni bir so’z — hammasidan to’ldiruvchisi uyushtirib, bu zanjirning oxirida qo’llanib kelmoqda. Masalan,Men hayron qoldim: do’kondorlarning ba’zilari kitob o’qib ,ba’zilari tasbeh o’girib, boshqa birlari esnab o’tirishardi (Yo.Shukurov). An’anaviy grammatikada bu tipdagi gaplar qo’shma gaplar qatoriga kiritilib, birinchi qism bosh gap, keyingilari to’ldiruvchi ergash gaplar deb qaraladi (qisman sabab mazmuni bor). Formal-funkstional tadqiqot "Tezislari" mualliflarining fikricha, qo’shma gapning minimal modeli qurilishiga ega. Bu turkiy tillar, jumladan, o’zbek tilining ichki agglyutinativ tuzilishi (strukturasi)dan kelib chiqadigan holdir.
Do’kondorlarning ba’zilari kitob o’qib, ba’zilari tasbeh o’girib, boshqa birlari esnab o’tirishardi' gapi uchta qismdan tashkil topgan, bularning har biri o’z navbatida [S] va [W] larga hamda hammasi uchun umumiy bo’lgan [Pm] birligiga ega. Bu umumiy birlik hamma uyushiq bo’lakli gaplarda qo’llanadigan umumlashtiruvchi so’z vazifasini bajarib kelmoqda. Buni biz gapning shaklini o’zgartirganimizda yaqqol sezamiz; Do’kondorlarning ba’zilari kitob o’qib, ba’zilari tasbeh o’girib, boshqa birlari ~esnab o’tirishlarini ko’rib hayron qoldim. Bir predikativ markazga ega bo’lgan bu birlik sodda gapdir. "Men hayron qoldim" birligining umumlashtirish, jamlab ko’rsatish xususiyatlarini hisobga olib, shartli ravishda umumlashtiruvchi gap deb atadik. Buning uyushiq bo’lakli sodda gaplarga va qo’shma gaplarga,yuqorida ko’rib o’tganimizdek, ham o’xshash, ham farqli tomonlari bor. Shunday ekan, tuzilishli hosilalarni nima deb atash va qaysi kategoriya ichida o’rganish mumkin? Yana shunisi qiziqki, kesimlikni shakllantiruvchi birlikning o’zi har xil, turli shaklda bo’ladi.
Ba’zi bir uyushgan gaplar tarkibida bir gap bo’lagi bor-u,ikkinchisida yo’q yoki aksi. Yana birlarida bir bo’lakning har xil ko’rinishlari uchrashi mumkin. Ayrimlarida esa gap bo’laklari aralash holda keladi, shu kabi qo’llanishni tekshirish uyushgan gaplar qismlari tarkibining rang-barangligini ko’rsatadi.
Quyida bunday qo’llanishni ko’rib o’tamiz:
I) uyushgan gap birinchi qismida to’ldiruvchi qo’llanadi,ikkinchisida esa qo’llanmaydi: Erta yog’ib o’tgan yomg’ir chang va g’uborni yuvib ketgan.
Daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi.
... chang va g’ubor ... yuvib ketgan
... yaproqlari ... X ... tiniq va toza edi [WPm] lar tarkibi

2. 
   birinchi qismida to’ldiruvchi yo’q, ikkinchisida — mavjud: Uyg’onganda suyaklari sirqirar, u o’zini lanj tuygandi.
   

... suyaklari ... sirqirar
... o’zini X ... lanj tuygandi [WPm] lar tarkibi

2. 
   har ikkala qismda ham to’ldiruvchilar mavjud:
   
   1. 
      vositasiz to’ldiruvchilar qo’llanadi:
      

Ahmoq horiganini bilmas, ko’sa— qariganini (Maqol) Ahmoq qizini maqtar, tentak — o’zini. (Maqol)

2. 
   vositali to’ldiruvchilar qo’llanadi:
   

Nigora qalpoqqa , ukasi velosipedga qaradi gapida qaradi so’zi qavsdan tashqariga chiqariladi va u qismlar tarkibidagi o’rtog’iga. velosipedga bo’laklarini ham uyushtirishga xizmat qiladi; Berdig’ulov ochiq chehra bilan gapirar. uning xursandligi so’zidan ham, xarakatiaan ham sezilib turar edi (S.Nazar).gapining har ikki qismida to’ldiruvchi qo’llangan, bulardan ikkinchi qismdagisi uyushgan holda kelgan. Va har bir to’ldiruvchi o’z hokim bo’lagiga tobedir.
Masalan, to’ldiruvchi-to’ldiruvchi qo’llanishini ko’rib chiqsak:

1. 
   ifodalanish materiali bir xil: Yaxshidan ot qoladi, yomondan — dog’. (Maqol) Birniki mingga uradi, mingniki tumanga. (Maqol);
   

6) ifodalanish materiali har xil: To’tiqizning onasi eri hasratida ertadan kechgacha o’tirib, do’ppi, qiyig’ , palak, so’zana,sardevorlar tikar, bularni chiqarib sotar, kichkina To’tisini o’zi boqar edi. (M.Ismoiliy) Akaskin qiz bilan rus tilida gaplashar ham Komila uning fikrlarini juda tez anglar va amalg’a oshirishga tirishar edi. (Oybek)
Keltirilgan misollar qismlarida to’ldiruvchining vositali-vositasiz ko’rinishlari bir xil shaklda (vositali-vositali yoki vositasiz-vositasiz) va har xil shaklda (vositali-vositasiz) qo’llanishi ko’rsatilgan. Qiyoslanganda misollar tarkibida to’ddiruvchining bu turlari ko’proq aralash hodda kelishi aniqlandi: Goh supa chetig’a ekilgan rayhon hidi dimog’iga urilar,goh tom orqasidagi yo’ng’ichqazorda hasharotlarning bir xilda chirillashi e’tiborni tortar edi. (P.Qodirov) Daryo tomondan g’uvillab esib turgan shabada yo’l bo’yidagi o’t-o’lanlarni tebratar hamda sarg’ayib borayotgan arpalar undan mavj urar edi. (AKahhor);
Uyushgan gaplar tarkibiy qismlarning yoyiq holda qo’llanishi juda ko’p uchraydi. Ayniqsa,tarkibida har xil bo’laklarning kelishi ham uyushgan gaplarga xos, bulardan ayrimlarini ko’rib o’tamiz:

1. 
   to’ldiruvchi-aniqlovchi: Yaxshining xammaga sharofati tegar, yomonning kasofati. ("Mushtum") Gap hammaga ta’sir qilgan, qizlarning qiy-chuvi tingan edi (gazetadan).
   
2. 
   to’ldiruvchi-hol: ... xavotir yuragidagi qo’rquvdan g’olib kelar. u borgan sari tezroq, jadalroq yurardi. (S.Zunnunova) Bu odam hamma vaqt xursand yurar, yuzidan tabassum arimasdi. Soy g’uvillab oqar va uning muzdek shamoli qirg’oqda o’sgan o’tlarni silkitar edi. (Oybek)
   

Uyushgan gaplarning bir qismida vositasiz, ikkinchisida vositali to’ldiruvchilar qo’llanadi, chunonchi, Daryo tomondan g’uvillab esib turgan shabada yo’l bo’yidagi o’t —o’lanlarni tebratar hamda sarg’ayib borayotgan arpalar mavj urar edi. (A.Kahhor) gapida ,o’t-o’lanlarni va undan to’ldiruvchilari qo’llangan hamda ularning har biri o’z kesimiga tegishli (tebratar, mavj urar)dir. Goh supa chetiga ekilgan rayhon hidi dimog’iga urilar, goh tom orqasidagi yo’ng’ichqazorda hasharotlarning bir xilda chirillashi e’tiborni tortar edi.(P.Qodirov)
Qurilma tarkibida har xil umumiy bo’lak - umumiy to’ldiruvchilarning o’ziga xos xususiy bo’laklari ham bo’lishi mumkin.
Masalan, Nigora sariq, Nargiza oq gullardan oldi gapida gullardan to’ldiruvchisi "sariq va o q aniqlovchisiga umumiy bo’lak hisoblanadi. Bu qurilmada oldi uyushtiruvchilik vazifasini bajarib kelmoqda:
Raqim xatni, Salim dasturni olish uchun keldi tipidagi gaplarda ham shunday holni ko’ramiz. Bunda [WPm] "keldi"ga teng va u qavsdan tashqariga chiqariladi. Lekin qismlardagi vositasiz to’ldiruvchilar "keldi"ga bevosita ergashadilar, yani ular uchun olish uchun elementi zarur birliklardandir: nima uchun keldi? — olish uchun. Olish uchun elementi qo’llanmasligi mumkin emas, gap mazmuniga putur etadi, u har bir to’ldiruvchidan keyin qo’llanishi mumkin, lekin kelish elementi olish uchunsiz ahamiyatsiz bo’ladi: Rahim xatni keldi, Salim dasturni keldi kabi. Bu gapda umumiy maqsad holi ikkita to’ldiruvchini tobelantirib kelmoqda.
Ishning bu bandida keltirilgan misollar, ularning tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ona tilimizda uyushgan gaplar juda ko’p qo’llanar ekan. Ma’lumki, sintaksisda "umumiy" va "umumlashtiruvchi bo’laklar" degan atama bor. Umumiy bo’lak deganda ko’p aniqlanmish uchun umumiy bo’lgan aniqlovchi, ko’p kesim uchun umumiy bo’lgan to’ldiruvchi va hol, ko’p ega uchun umumiy bo’lgan kesim, ko’p kesim uchun umumiy bo’lgan ega kabilar tushunilsa, umumlashtiruvchi bo’lak deganda uyushiq bo’laklarni jamlab ko’rsatuvchi, jins tushunchasini ifodalovchi bo’laklar tushuniladi. Sintaksisda bulardan boshqa "umumiy gap", "umumiy predikativ birlik" kabi tushunchalar ham bor. Bunday Nigora-Nargiza sariq oq — gullardan oldi qurilmalar uch xil: a) umumiy bosh gap; b) umumiy ergash gap; v)umumiy bosh, umumiy ergash gaplar.
Birinchisida ergash gaplar uyushib kelib, o’zlari uchun umumiy bo’lgan bosh gap bilan uzviy aloqada bo’lib, uni (bosh gapni) yoki bosh gapning biror bo’lagini izohlaydi.Ikkinchisiga bosh gaplar ko’p bo’ladi. Bosh gaplar o’zlari
uchun umumiy bo’lgan ergash gap tomonidan izohlanadi. Ergash gap bosh gaplarni butunicha yoki ularning biror bo’lagini izohlaydi.Uchinchisiga esa bosh gap ham, ergash gap ham ko’p bo’lib, ergash gaplarning har biri bosh gaplarning har biri bilan sintaktik munosabatda bo’ladi: Xalqlar o’rtasidagi ziddiyat tugatilsa musaffo bo’ladi, osoyishta yashaydi.("Turkiston")
Bu chizmadan bosh va ergash gapAarning bir paytda uyushib kelganligi, har bir ergash gap, har bir bosh gaplarning bir-birlari uchun umumiy bo’lganliklari ko’rinib turibdi.
Yuqorida fikr yuritilgan qurilmalarda bir xil birliklar uyushiq birliklarni umumlashtirib, uyushtirib keladi. Ba’zan esa turli xil yoki bir sathdagi birliklar uyushiq birliklarni uyushtirib, umumlashtirib keladi. Bunday vaqtda bir element qurilma shaklida (gap shaklida) bo’lsa, uyushtiruvchi birlik uyushiq qurilmalar kesimning tarkibiy qismi bo’ladi. Bir misolni tekshirib ko’raylik:
Shuni yaxshi bilingki, xalqimizning didi nozik,talabi kattadir. (Gazetadan) qurilmasi uch qismli bo’lib, uning birinchi qismi keyingi ikki qismlar (uyushiqlik hosil qiluvchi qismlar)ni birlashtirib, uyushtirib keladi. Bu uyushtiruvchi qurilmani takror qo’llash mumkin.
Shuni yaxshi bilingki, xalqimizning didi nozik, Shuni yaxshi bilingki, xalqimizning talabi katta.
Shuni yaxshi bilingki, xalqimizning didi nozik, talabi katta qurilmasida qurilma shaklidagi uyushtiruvchi elementni (Shuni yaxshi bilingki) qo’llamaslik ham mumkin: Xalqimizning didi nozik, talabi katta kabi. Ko’rinadiki,yuqoridagi tipli qurilmalarda kesimlik (predikativ) belgilarga ega bo’lgan turli sath (uroven)dagi ikki birlik uyushiqlikni hosil qiladi. Bu xil gaplarni uyushgan gaplar deyish to’g’ri bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan Xalqimizning didi nozik, talabi katta tipidagi hosilalarni uyushtiruvchi qurilmalar tabiiy, ijtimoiy xarakterga ko’ra ikki xil:

1. 
   ob’ektiv voqelikni ifodalovchi uyushtiruvchi qurilmalar; b)sub’ektiv-voqelikni ifodalovchi uyushtiruvchi qurilmalar.
   

Ob’ektiv voqelikni ifodalovchi qurilmalar voqealarning asl mohiyatini, aslida nimadan, nima sababli, nimalar natijasida yuz berganligini ko’rsatsa, sub’ektiv voqelikni ifodalovchi uyushtiruvchi birliklar kishilarning diqqatini yuz bergan voqelikka tortish, ta’kidlash, turli xil shart-sharoitlar va boshqa o’xshashlarni ko’rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI

1. 
   Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.: 2011. 2.Каримов И.А. Амир Темур ҳақида сўз.- Т.: Ўзбекистон,1996. - 62 б.
   

IILMIY ADABIYoTLAR

Абдурахмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. Т.: Ўқитувчи, 1992.

3. 
   Ахмонова О.С. Словарь лингвистических терминов. М ., 2000
   
4. 
   Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Т., 1988.
   
5. 
   Қурбонова М.ва бошқ. Ўзбек тилининг структурал синтаксиси. Т.2004
   
6. 
   Махмудов Н., Нурманов А. Ўзбек тилининг назарий граматикаси. Т.: Ўқитувчи 1995.
   
7. 
   Миртожиев М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Т.: Фан, 1992
   
8. 
   Неъматов Х., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. Т. 1999.
   
9. 
   Эрматова Ж. Мазмуний синтактик муносабатлар ва уларнинг синкретизми// Урганч Давлат Университетининг илмий ишлари. Урганч 2004.
   
10. 
    Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. Ҳозирги Ўзбек адабий тили. -Т.: Ўқитувчи, 1980. -448 б.
    
11. 
    Шоабдураҳмонов Ш. (и)н эгалик қўшимчаси // Ўзбек тили ва адабиёти. -1993. - N2. -Б. 36-38.
    
12. 
    Щедровский Г.Т. Смысл и значение // Проблемы семантики
    

-М., 1974. -С. 76-112.

3. 
   Язык и логическая теория. -М.: Наука, 1987. -208 с.
   
4. 
   Якобсон Р.О. Избранные работы. -М.: Прогресс, 1985. -456 с.
   
5. 
   Ярцева В.Н. Иерархия грамматических категорий и типологическая характеристика языков // Типология грамматических категорий. -М., 1975. -С. 117-126.
   
6. 
   Ҳожиев А. Феъл. -Т.: Фан, 1973. -192 б.
   
7. 
   Ҳожиев А. Отнинг чегара формаси // Ўзбек тили ва адабиёти. -1977. -N4. -Б. 17-
   

21.

3. 
   Ҳожиев А., Маҳмудов Н. Семантика ва синтактик позиция // Ўзбек тили ва
   

адабиёти. -1983. -N2. -Б. 27-29.

3. 
   Ҳожиев А. Ҳозирги ўзбек тилида форма ясалиши. -Т.: Ўқитувчи, 1979. -80 б.
   
4. 
   Ўзбек тили грамматикаси. I том. -Т.: Фан, 1975. -610б. Интернет материаллари: