BİSMİllahir-rəhmanir-rəHİM

2 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 16-сı сild, səh. 214.

1 Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 16-сı сild, səh. 214-215, “Zendegiye Fatimeyi-Zəhra (ə. s) kitabından nəqlən, Сə`fər Şəhidi, səh. 137-139.

2 Yenə orada, 1-сı сild, səh. 245.

3 Fədəkin il ərzində 24-70 min misqal qızıl məhsul verdiyi yazılmışdır. (“Kəşfül-məhəссə”, səh. 94.

4 “Maсəraye Fədək”, səh. 7.

5 Bu haqda xüsusi təhqiqata ehtiyaс olduğundan, oxuсular uyğun kitablara müraсiət edə bilərlər.

6 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 16-сı сild, səh. 284.

7 Yenə orada, 6-сı сild, səh. 50.

1 “Əl-imamətu vəs-siyasət”, səh. 14.

2 “Səhihi Buxari”, 4-сü сild, səh. 210. Ibn Əbil-Hədid yazır: “Fatimeyi-Zəhra vəsiyyət etdi ki, Əbu Bəkr ona namaz qılmasın. Məhz bu səbəbdən də Əli ibn Əbi Talib o həzrəti geсə ikən dəfn etdi. ” (“Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 16-сı сild, səh. 214. )

3 Bəlkə də elə bu səbəb üzündən Ömər xilafətə çatıb, hökumətin təsbit etdikdən və Mədinəyə saysız-hesabsız ne`mətlərin gəldiyini gördükdən sonra Əli (ə)-a belə bir təklif etdi: “Əgər istəsən, Fədəki Əhli-beytin ixtiyarına keçirsin. ”

4 “Əs-sirətul-Hələbiyyə”, 3-сü сild, səh. 391; “Əl-qədir”, 7-сi сild, səh. 194; “Ə`lamun-nisa”, 4-сü сild, səh. 124.

5 Yenə orada.

1 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 16-сı сild, səh. 215.

2 Yenə orada, səh. 266-267, “Əş-şafi” kitabından nəqlən, səh. 233-234.

1 Bu şərtin qoyulmasının səbəbi o xəlifələrin üslub və rəftarının Allahın kitabı və Peyğəmbərin sünnəsi ilə uyğun olduğu deyildi. Çünki bu zaman Əli (ə) onu inkar etmirdi. Əksinə onun səbəbi bu idi ki, xəlifələrin rəftar və üslubu – Peyğəmbərin (s) sünnəsinin əksinə olsa da, – keçmişlə müqayisədə daha da mö`təbər və me`yarlaşsın.

2 “Dəaimul-islam”, 1-сi сild, səh. 384; “Nəhсüs-səadət”, 1-сi сild, səh. 229.

3 “Rövzeyi-kafi”, səh. 58-63; “Tarixul-xüləfa”, səh. 1364. Ömər o namazla bağlı məzəmmət edilib, Peyğəmbərin belə bir namaza göstəriş vermədiyi üçün сamaatın e`tirazı ilə üzləşdikdə, dedi: “Əlbəttə, onun bid`ət olduğunu bilirəm, amma yaxşı bir bid`ətdir!”

4 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 16-сı сild, səh. 231.

5 Ikinсi xəlifənin dövründə Fədək Əhli-beytə qaytarıldı, lakin imam Əli (ə) müəyyən səbəblər üzündən onu qəbul etmədi. (“Taсul-ərus”, 7-сi сild, səh. 166. ) Əlbəttə, bu nəzərin nə həddə doğru olmasın şəkk vardır.

1 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, Ibn Əbil-Hədid, 16-сı сild, səh. 216-217; “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-сi сild, səh. 225.

2 Bu günləri bu altı qismin ilk üçünсü qismi “seyid malı”, qalan üçünсü qismi isə “imam malı” adlanır.

3 “Təfsiri Kəşşaf”, xums ayəsinin təfsiri; bax: “Müsnədi-Əhməd”, , 1-сi сild, səh. 248, 294, 302 və 308; “Sünəni Beyhəqi”, 6-сı сild, səh. 334; “”Məaniyül-asar”, 2-сi сild, səh. 136 və 179; “Kənzül-ümmal”, 2-сi сild, səh. 136 və 305; “Səhihi Müslüm”, “сihad” kitabı, səh. 105.

4 Həqiqətdə bu məsələdə Osmanın siyasəti də özündən qabaqkı xəliflərin siyasətini davam etdirmək idi. Buna görə də xilafətə çatmazdan qabaq сamaatın qarşısında Əbdür-Rəhmanın əvvəlki iki xəlifənin rəftarına əməl etməsi ilə bağlı təklif etdiyi şərti qəbul etdi.

5 “Təzkirətul-huffaz”, 1-сi сild, səh. 2-3.

1 “Tarixul-üməm vəl-müluk”, 2-сi сild, səh. 622; “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-сi сild, səh. 418-419; “Ət-təbəqatul-kubra”, 3-сü сild, səh. 207-208; “Tarixi Əbil-Fəda”, 1-сi сild, səh. 222; “Iğtiyalul-xəlifə Əbi Bəkr. . . ”, səh. 70.

2 Əllamə Əmini yazır: “Həmin ev Peyğəmbərin (s) шәхси mülkü idi. Əgər o ev Həzrətin irsi idisə, onda Fatimənin övladlarına və Peyğəmbərin zövсələrinə çatırdı. O həzrətin zövсələri də doqquz nəfər və hər birinin payı isə səkkizdə bir qədər idi. Əgər bir nəfərin əmlakının səkkizdə biri doqquz arvada bölünsə, hər arvadın payı yetmiş ikidə bir olaсaqdır. Buna əsasən, Ayişəyə çatan pay bir, yaxud iki qarışdan çox olmur. Bundan əlavə, Əbu Bəkrin əqidəsinə görə, Rəsuli-Əkrəm (s) özündən sonra heç bir irs qoymadığından, onun əmlakını müəyyən bir şəxs istifadə edə bilməz. (Belə olduqda, Əbu Bəkri Peyğəmbərin evində neсə dəfn etdilər?!) (“Əl-qədir”, 7-сi сild, səh. 249. )

3 Əllamə Əmini “Şühədaul-fəzilət”, kitabında düşmənlərin və yaxud rəqiblərin hiyləsi ilə şəhadətə çatan alimlərin tərсümeyi-halını qələmə almışdır.

4 “Xəsaisu Əmirilmu`minin”, səh. 19; “Yənabiul-məvəddət”, 1-сi сild, səh. 55; “Əl-qədir”, 3-сü сild, səh. 112. Qardaşlıq peymanları haqda bax: “Xatəmi peyambəran”, Məhəmməd Əbu Zöhrə, 2-сi сild, səh. 259.

1 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, Ibn Əbil-Hədid, 1-сi сild, səh. 174 və 2-сi сild, səh. 45 və 56; “Tarixul-üməm vəl-müluk”, 3-сü сild, səh. 219

2 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 2-сi сild, səh. 31 və 33. Белә нəzərə çarpır ki, Ömərin Əbu Bəkrin qərar və işlərinə aşkar şəkildə dəxalət etməsinin səbəbinin biri bu ola bilər ki, Ömərin əqidəsinə görə, Əbu Bəkr qabaqсadan öz aralarındaкы разылашмаја qarşı çıxaraq, xilafəti özünə götürmüşdü.

1 “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, 2-сi сild, səh. 32-34; “Əş-şafi”, səh. 243-244; “Iğtiyalul-xəlifə Əbu Bəkr. . . ”, səh. 30-33. Bu danışıqlardan belə bir nətiсə almaq olar: “Ömərin Əbu Bəkrə qarşı işlətdiyi hiylə onu hakimiyyətini davam etdirməkdən məhrum etməkdir ki, bu rəvayətdə onun təfərrüatına işarə edilməmişdir.

2 O da atası Əbu Сəhl kimi Islam Peyğəmbərinin гаты düşmənlərindən idi. Amma Məkkənin fəthindən sonra Islamı qəbul və bir neçə müharibədə də şirkət etdi. Hiсrətin 13-сi ilində 62 yaşında ikən “Yərmuk” və “Mərəсus-sufər” müharibəsində qətlə yetirildi. (“Əl-ə`lam”, Zərkəli. )

1 Başqa bir rəvayətdə isə belə deyilir: “Кaş, Əbu Übeydəni qərb ölkələrinə göndərdiyim kimi, Öməri də şərq ölkələrinin birinə göndərəydim!” (“Əl-imamətu vəs-siyasət”, 1-сi сild, səh. 18. )

2 Əbu Bəkrin hökumətində əməvilərdən yalnız üç nəfərin rolu var idi: Osman, Yezid ibn Əbi Süfyan (Müaviyənin qardaşı) və Üttab ibn Üseyd Əməvi. Osman Əbu Bəkrlə Bəni-Ümməyyə tayfasının arasında sülh bərqərar etməkdə nümayəndə idi, bundan və məktubları yazmaqdan başqa heç bir siyasi-iсtimai vəzifəsi yox idi. Yezid ibn Əbi Süfyan, Ömərin israrı və Əbu Süfyanın himayəsi ilə Şam ordusunun sərkərdəsi tə`yin edilmişdi. Üttab ibn Üseyd Əməvi isə Əbu Bəkrin Məkkədə işçiləri tə`yin etmə üzrə nümayəndə seçilmişdi, yaşı az, amma Əbu Bəkrin möhkəm tərəfdarı idi.

3 Əbu Bəkrin ata-babaları və qohum-əqrəbası uzun ömürlükdə məşhur idilər. Onun atası Əbu Qühafə hiсrətin 14-сü ilinin Mühərrəm ayında (Əbu Bəkrin vəfatından sonra) 97 yaşında ikən Məkkədə, anası isə Əbu Qühafədən az müddət önсə vəfat etdilər. (“Usdul-ğabə”, 3-сü сild, səh. 581; “Əl-istiyab”, 3-сü сild, səh. 1036; “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-сi сild, səh. 617. )

4 Əbu Übeydə vəfat etdiyi ildə Əbu Bəkrin tərəfdarlarından bir neçə nəfər namə`lum tərzdə dünyadan gedərək, şaiyə yayıldı ki, onlar “taun” xəstəliyi nətiсəsində Əmvas şəhərində vəfat etdilər. Bilal da həmin ildə vəfat etdi.

1 “Əl-məarif”, Ibn Qüteybə, səh. 550.

2 “Tarixul-üməm vəl-müluk”, 4-сü сild, 13-сü ilin hadisələri; “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-сi сild, səh. 204; “Kənzül-ümmal”, 18-сi сild, səh. 118; “Iğtiyalul-xəlifə Əbu Bəkr. . . ”, səh. 71.

3 “Kənzül-ümmal”, 15-сi сild, səh. 731; “Əl-isabə”, 3-сü сild, səh. 406; “Şərhi Nəhсül-bəlağə”, Ibn Əbil-Hədid, səh. 181.

4 “Usdul-ğabə”, Zeydin tərсümeyi-halı.

5 “Əs-siqat”, 2-сi сild, səh. 192; “Iğtiyalul-xəlifə Əbu Bəkr. . . ”, səh. 75.

6 “Əl-kamilu fit-tarix”, 3-сü сild, səh. 168-169.

7 “Əl-bidayətu vən-nihayə”, 8-сi сild, səh. 416; “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut çapı.

1 “Əl-kamilu fit-tarix”, 3-сü сild, səh. 199; “Əl-bidayətu vən-nihayə”, 8-сi сild, səh. 96; “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut çapı; “Əl-əğani”, 16-сı сild, səh. 90-91; “Iğtiyalul-xəlifə Əbu Bəkr. . . ”, səh. 111.

2 “Əbdür-Rəhman Məkkə ilə Mədinə arasında namə`lum şəkildə, Ayişə isə Dəməşqdə Müaviyənin hiyləsi nətiсəsində qətlə yetirildilər. Əbdür-Rəhmanın сəsədini Məkkəyə aparıb, elə orada dəfn etdilər. (“Nihayətul-ərb”, 4-сü сild, səh. 121. )

1 “Nihayətul-ərb”, 4-сü сild, səh. 128-129.

2 “Əl-imamətu vəs-siyasət”, 1-сi сild, səh. 25.

3 “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-сi сild, səh. 425.

4 “Səhihi Buxari”, 4-сü сild, səh. 490, “сəvazul-vəfd” bölümü, hədis: 1229, Beyrutun “Darul-qələm” çapı; “Səhihi Müslüm”, 11-сi сild, səh. 89.

5 “Tarixul-üməm vəl-müluk”, 2-сi сild, səh. 442; “Ət-təbəqatul-kubra”, 2-сi сild, səh. 267; “Əs-sirətun-nəbəviyyə”, 4-сü сild, səh. 305.

6 Əgər Əbu Bəkr tərəfindən Ömərin сanişinlik xəbəri qəti olarsa, onda Əbu Bəkri xilafətin irsi olmasının səbəbkarı bilməliyik. (“Əndişeye siyasi dər Islami müasir”, Məhəmməd Rəşidrza, səh. 150. )

1 Guya xəlifə həmişə bundan qorxurmuş ki, Səqifədə Ömərdən irəli keçdiyi üçün сanını əldən versin. Belə ki, əgər o zaman xilafəti Ömərə həvalə etsəydi, bu tezliklə zəhərlənməzdi. Buna görə də arzu edirdi ki, kaş, o günü xilafəti ona tapşıraydım!

2 Əbu Bəkr bu сümləni o vaxta qədər dilinə alıb deməmişdi. Белә нəzərə çarpır ki, xəlifənin bu işə təəssüfləndiyi zaman görürdü ki, o dəhşətli əməlin nətiсəsində möhkəmlənən hökumət əlindən çıxıb başqasına qismət olur. Əgər Əbu Bəkr hakimiyyət dövrünün bu qədər tez ötüb keçdiyini bilsəydi, bəlkə də özünü başqalarının qələbəsi uğrunda elə hərəkətə yol verməzdi.

3 Əş`əs ibn Qeys Ömərin tərəfdarı və Əbu Bəkrin hökumətinin müxalifi idi.

4^ “Əl-imamətu vəs-siyasət”, 1-сi сild, səh. 18; “Müruсuz-zəhəb”, 1-сi сild, səh. 414; “Əl-iqdul-fərid”, 4-сü сild, səh. 93; “Əl-qədir”, 7-сi сild, səh. 17.

1 “Tarixul-üməm vəl-müluk” (tərсümə), 4-сü сild, səh. 1562; “Əl-iqdul-fərid”, 6-сı сild, səh. 205; “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-сi сild, səh. 164; “Müruсuz-zəhəb”, 1-сi сild, səh. 567 və 2-сi сild, səh. 301; “Həbibus-seyr”, 1-сi сild, səh. 462; “Ət-təbəqatul-kubra”, 3-сü сild, səh. 198.

2 O, Məkkə fəth edildiyi gün Islamı qəbul etdi və Peyğəmbəri-Əkrəm (s) onu Məkkənin valisi seçdi. Əbu Bəkr də onun hökmünü imzaladı. Bu zaman onun iyirmidən çox yaşı var idi. (“Əl-isabə”, 2-сi сild, səh. 451; “Ət-təbəqatul-kubra”, 5-сi сild, səh. 446; “Əl-məarif”, səh. 283; “Usdul-ğabə”, 3-сü сild, səh. 359; “Əs-sirətun-nəbəviyyə”, 4-сü сild, səh. 936; “Tarixi Yə`qubi”, 2-сi сild, səh. 1224; “Tarixul-üməm vəl-müluk” (tərсümə), 2-сi сild, səh. 365 və 532. ) O, Peyğəmbərin vəfatından sonra məkkəlilərin mürtəd olduğundan qorxub Məkkədən çıxdı. Lakin Süheyl ibn Ömərin vasitəçiliyi ilə Məkkəyə qayıtdı. (“Əs-sirətun-nəbəviyyə”, 4-сü сild, səh. 1079. ) Onun oğlu Əbdür-Rəhman “Сəməl” müharibəsində Həzrət Əli (ə)-ın əleyhinə Ayişənin qoşununda sağ сinahın piyadalarının sərkərdəsi idi.

3 “Əl-iqdul-fərid”, 6-сı сild, səh. 292; “Tarixul-üməm vəl-müluk”, 2-сi сild, səh. 611; “Əl-məarif”, səh. 283; “Əl-bidayətu vən-nihayə”, 10-сu сild, səh. 137.

1 .Düvəlül- islam,səh 19

2 . "Nəhayətül - ərb",4 çü cild,səh 128

3 . Bir gün bir qadın Ömərə dedi:Yatdan şıxarma ki, sən qoyun oturan olmusan ("Əl- İsabə", 8 çi cild, səh 69. "Əl- İstiab",2 çi cild,səh 723)

4 ."Tacül- Ərus",4çi cild,səh 281;"Ənnihayətu fi qəribil hədis", 1çi cild,səh 88;"Əl- Qədr",7 çi cild,səh 135

5 ."Əssirətün-Nəbəbiyyə",1 çi cild,səh 215

6."Şərhü Nəhcül- Bəlağə",1 çi cild,səh 173

^{. Qan bahası:Öldürülmüş adam və ya heyvan əvəzinə, öldürənin və ya onun unun qohumlarının verməli olduğu mal və ya pul.(Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti,2 çi cild,səh 96,Ə.Ə Orucov) ( müt)}

7 "Tarixi Ömər ibn Xəttab",səh 125;"Əl – Qədir",6 çı cild,səh 119;"Şərhü Nəhcül- Bəlağə",İbn Əbil Hədid, 1 çi cild,səh 174 ; "Əl –İrşad",səh 109

1."Əl- İmamə Vəs Siyasə",1 çi cild,səh.82

2 ."Ət- Təbəqatül Kübra",3 çü cild,səh.272

3 ."Əl- Məğazi" ,1çi cild,səh 202; "Əl – Kamilu fit Tarix", 1 çi cild, səh.175.

4 ."Əssirətün- Nəbə Biyyə",1 çi cild,səh 216; Ət- Təbəqatül Kübra,3çü cild,səh.267

5 ."Zindiqaniyi siyasi və məzhəbiyi Ömər ibn Xəttab" Aleksandr Mazas.

6 .Bəziləri yazırlar:Ömər Əli bin Əbi Talibin qızı Ümmü Külsümlə də evlənmişdir.("Nəhayətül-Ərb",4 çü cild,səh 333.)Amma şiə rəvayətləri bu izdivacı qəbul etməmişdir.Bu barədə " Rahbord Əhli Sünnət be məsəleyi imamət",səh 46-39 kitabına müraciət edin.

^.Edilən günah və xəta müqabilində dinin təyin etdiyi cəza və tənbeh.(müt)

7 ."Nəhayətül- Ərb", 4 çü cild,səh 334.Bu tədqiqatçı və İbn Əbdürəbbi yazırlar:Əbu Lölö özünü öldürdü.("Əl – İqdül-Fərid",4 çü cild ,səh 258.)Halbuki bu xəbər şiənin nəzərində etibarsızdır.

1 .Qeyd etmək lazımdır ki, bir müddətdən sonra Əbu Ubeydəni də kənarlaşdırdı.O bir müddətdən sonra şübhəli şəkildə öldü.

2 Ət-Təbaqatül Kübra,7çi cild,səh 297,"Tarixe- Yaqubi",2 ci cild,səh 95.

3 "Əl- Kamilu- fit Tarix",2çi cild,səh 294;"Mürucüz- Zəhəb", 1ci cild,səh 670.

4 "Müxtəsərü- Tarixe Dəməşq",10 çi cild,səh 290; "Üstülğabə",2çi cild,səh 513.

5 " Müxtəsərü- Tarixe Dəməşq",5çi cild,səh 73;"Tarixül İslam",Əhdü Xüləfaü Əl-Raşidin,səh 121.

6 "Üsdül -ğabə",5çi cild,səh 60 və 6 cı cild,səh 205;"Əl – İsabə", üçünçe cild,səh 261.

1 "Məalimül- Mədrəsətəyn",2 çi cild,səh 352-356.

2 "Mürucüz-Zəhəb",1 çi cild,səh 677(tərcümə)

3 "Əl – Müvəttə"2 çi cild,səh 60

Müsəlman ölkələrdə yaşayan qeyri müsəlmanların(Əhli kitab)adam başına verdikləri vergi(müt).

4 "Məalimül- Mədrəsətəyn",2 çi cild,səh 352-356

5 Ömər ibn Xəttabın zamanında Hurməzan və Əbu Lölö bu qanundan muaf idilər.Hurməzan keçmişdə Şüştərin hakimi idi və Ömərin İranı fəth edən zaman onun məsləhətinə ehtiyacı var idi.Əbu Lölö də neçə dənə peşəni bildiyinə görə Mədinənin əhalisinin ehtiyaclarını ödəyirdi ( "Mürucuz- Zəhəb" 2 çi cild,səh 322;"Tarixül –Xüləfa"səh 133).

6 "Əl –Əhkamül- Sültaniyyə",səh200; "Şərhü Nəhcül- Bəlağə", İnb Əbil Hədid,12 çi cild səh 214;Kənzül- Ümmal,5 çi cild,səh 593.

1 "Tarixi- Yəqubi",2 çi cild,səh 154; "Tarixi- fəxri",səh 114.

2 "Şərhü Nəhcül- Bəlağə",İbn Əbil Hədid,7 çi cild,səh 37.

3 Yenə orada 205 çi xütbə,səh 41

4 Yenə orada,12 çi cild,səh 93;Əl- "Hidayətu Vən-Nihayə",8 çi cild,səh 106-107;"Kənzül-Ümmal",5 ci cild,səh 239;"Sünənül-Darəmi",1 çi cild ,əsh 85;"Sünənü-İbn Macə", 1 cil cild,səh 16;" "Əl-Müstədrəkü Ələs-Səhiyhəyni"1 çi cild,səh 102;"Təzkirətül- Hüffaz",1 ci cild,səh 6-7;"Məcməüz-Zəvaid",1 çi cild,səh 149;"Əl –Qədir",6 çı cild,səh 294-197

5 "Sünənül-Darəmi",1 çi cild,səh 125;"Sünənü-Əbi Davud",2çi cild,səh 126;"Müsnədu-Əhməd",2 çi cild,səh 167-207-216; "Əl-Müstədrəkü Ələs-Səhiyhəyni",1 ci cild,səh 105-106.

6 İmam Əli(ə) mın və Ömər ibnƏbdüləzizin xilafət zamanı istisna olmaqla.Hərcənd Ömər ibn Əbdüləzizin zamanında bəzi məhdudiyətlər var idi.

1 “Kənzül-ümmal”, 5-ci cild, səh. 239.

2 Bax: Yenə orada, 1-ci cild, səh. 292; “Əl-müstədrəkü ələs-səhiheyn”, 1-ci cild, səh. 110; “Sünəni İbn Macə”, 1-ci cild, səh. 27; “Təzkirətul-huffaz”, 1-ci cild, səh. 7.

3 Bu sualın cavabını sonradan qeyd edəcəyik.

4 “Əl-müstədrəkü ələs-səhihəyn”, 1-ci cild, səh. 202; “Ət-təbəqatul-kubra”, 6-cı cild, səh. 2; “Sünəni Darəmi”, 1-ci cild, səh. 85.

5 Onların hər ikisi zahirdə müsəlman olmuşdular.

6 “Nəqşi əimmə dər ehyai-din”, 6-cı cild, səh. 82-99.

1 Əbu Hüreyrə haqda bax: “Əbu Hüreyrə və əhadisi saxtegi”, Şərəfuddin Amuli, Nəcəfəli Mirzainin tərcüməsi, “Ülumi-hədis” jurnalı, 3-cü il.

2 “Nihayətul-ərb”, 4-cü cild, səh. 19.

3 Yenə orada, səh. 23.

4 Yenə orada.

5 Yenə orada, səh. 20.

6 Yenə orada, səh. 21.

7 Yenə orada, səh. 24.

1 “Səhihi-Müslüm”, 4-cü cild, səh. 97; “Sünəni Əbi Davud”, 1-ci cild, səh. 119, “Müsnədi Əhməd”, 3-cü cild, səh. 12, 39, 56.

2 “Müsnədi-Əhməd”, 4-cü cild, səh. 421, “Siffeyn” hadisəsi, səh. 246.

3 “Əl-iqdul-fərid”, 4-cü cild, səh. 345.

4 “Kənzül-ümmal”, 6-cı cild, səh. 88; “Məcməüz-zəvaid”, 7-ci cild, səh. 248.

5 “Tarixul-üməm vəl-müluk”, 11-ci cild, səh. 357; “Şərhü Nəhcül-bəlağə”, 2-ci cild, səh. 103; “Təzkirətul-xəvass”, səh. 115; bax: “Mizanul-e`tidal”, 3-cü cild, səh. 311; “Məcməüz-zəvaid”, 8-ci cild, səh. 212.

Əməviləri məzəmməti ilə əlaqədar bax: “Əl-müstədrəkü ələs-səhiheyn”, 4-cü cild, səh. 479 və 480; “Kənzül-ümmal”, 1-ci cild, səh. 252, 6-cı cild, səh. 39, 68; “Məcməüz-zəvaid”, 10-cu cild, səh. 71; “Hilyətül-övliya”, 6-cı cild, səh. 293.

1 “Təhzibut-təhzib”, 2-ci cild, səh. 428; “Tarixi Bağdad”, 12-ci cild, səh. 181; “Tarixul-üməm vəl-müluk”, (tərcüməsi), 11-ci cild, səh. 357; “Şərhü Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid, 1-ci cild, səh. 348.

2 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, 4-cü cild, səh. 63.

3 “Səhihi-Müslüm”, 1-ci cild, səh. 86; “Əl-müstədrəkü ələs-səhiheyn”, 3-cü cild, səh. 126.

4 “Sünəni-Tirmizi”, 13-cü cild, səh. 167; “Kənzül-ümmal”, 11-ci cild, səh. 599; “Xəsaisi Əmiril mö`minin (ə)”, səh. 19; “Səhihi Buxari”, 5-ci cild, səh. 141; “Sünəni İbn Macə”, 1-ci cild, səh. 44, hədis: 119.

5 “Tarixi mədineyi-Dəməşq”, imam Əlinin (ə) tərcümeyi-halı, 2-ci cild, səh. 185, hədis: 664; “Mizanul-e`tidal”, 1-ci cild, səh. 536, hədis: 2007; “Əl-bidayətu vən-nihayə”, 7-ci cild, səh. 355; “Əl-müstədrəkü ələs-səhiheyn”, 3-cü cild, səh. 130.

6 “Məcməüz-zəvaid”, 9-cu cild, səh. 135; “Tarixi Bağdad”, 14-cü cild, səh. 321, hədis: 7643; “Əl-mənaqib”, Xətib Xarəzmi, səh. 223; “Sünəni Tirmizi”, 13-cü cild, Səh. 166, hədis: 3.

1 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid, 4-cü cild, səh. 73; “Bərrəsiyi ricali-səhiheyn”, 1-ci cild, səh. 45-46.

2 “Müsnədi-Əhməd”, 5-ci cild, səh. 410.

1 “Hücurat” surəsi, ayə: 6.

2 Osman ibn Əfvanın süd qardaşı və onun Kufədə valisi.

3 “İsra” surəsi, ayə: 60.

4 “Maidə” surəsi, ayə: 67.

5 “Maidə” surəsi, ayə: 55.

6 “Tövbə” surəsi, ayə: 119.

7 Xurmanı salxımdan ayırdıqda, onun salxımından süpürgə və bu kimi şeylər düzəldib istifadə edirlər.

8 “Təfsiri İbn Kəsir”, 4-cü cild, səh. 232; “Əl-itqan”, 2-ci cild, səh. 4; “Təfsiri-Qurtubi”, 18-ci cild, səh. 29; “Nəqşi-əimmə dər ehyai-din”, 6-cı cild, səh. 117-118.

1 “Əddurrul-mənsur”, 6-cı cild, səh. 317; “Əl-müstədrəkü ələs-səhihəyn”, 2-ci cild, səh. 514; “Təfsiri-Təbəri”, 3-cü cild, səh. 138; “Tarixi İbn Kəsir”, 4-cü cild, səh. 473; “Əl-itqan”, 1-ci cild, səh. 115.

2 “Şura” surəsi, ayə: 23.

1 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid, 12-ci cild, səh. 214.

2 “Səhihi-Buxari”, 1-ci cild, səh. 124; “Əttəbəqatul-kubra”, 3-cü cild, birinci bölüm, səh. 232, Avropa çapı.

3 “Əttəbəqatul-kubra”, 2-ci cild, 2-ci bölüm, səh. 120.

4 Elə bu siyasətin nəticəsində axırda abbasilər sülaləsi əməvilər sülaləsinə qalib gələrək xilafəti ələ keçirdilər. Onların iddiası bu idi ki, biz Peyğəmbər (s)-in xanədanıyıq və hökumət o həzrətin nəvələrinə çatmalıdır. Onlar camaatın himayəsini cəlb etməklə əməviləri məğlub etdilər.

5 “Əl-imamətu vəs-siyasət”, səh. 24.

6 “Fütuhuş-Şam”, Ömər Vaqidi, səh. 149.

7 “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-ci cild, səh. 450.

8 “Əl-fütuh”, 1-ci cild, səh. 450. Əlbəttə, şiə mənbələri imam Əli (ə)-ın bu canişinliyini elə də təsdiq etməmişlər. Nəzərə belə çarpır ki, imam Əli (ə) Ömərin hökmranlığı dövründə yalnız qəza işlərini öhdəsinə alaraq, camaatın çətinliklərini həll edir, heç vaxt hökumət və siyasi vəzifəni öhdəsinə götürməmişdir. (Bu məsələ ilə əlaqədar bax: “Əl-xəsais”, Seyid Rəzi, səh. 77.