BİSMİllahir-rəhmanir-rəHİM

TƏLHƏ VƏ ZÜBEYRIN ROLU

Tarixə istinadən, Təlhə və Zübeyr suyu Osmanın üzünə bağlayan ilk şəxslərdir. Onlar xəlifənin evini mühasirə etməkdə camaata rəhbərlik edirdilər.¹ Təlhə beytül-malın açarlarını ələ keçirdi və camaat özlərinə məxsus olan hissəni almaq üçün Təlhənin ətrafına toplaşdılar. Bu zaman Əli (ə) Mədinədən kənarda olan bağlarda əkinçiliklə məşğul idi. O həzrətə xəbər verdilər ki, Osman sudan məhrumdur və səndən kömək istəyir. Əli (ə) şəhərə qayıdıb Təlhəni danladı. Beytul malın qapısını sındırıb malları camaatın arasında böldü. Təlhə çox çalışırdı ki, hakimiyyətə çatmaq üçün camaatın narazılığından sui istifadə etsin.² Tarixçilər onu Osmanın ən qatı müxalifi hesab edirlər.³ O, Osmanın evinin mühasirəsi zamanı Mədinə məscidində camaat namazı qılırdı.⁴ İmam Əli (ə) Təlhənin Osmanın ölümündə olan rolu və məqsədi haqqında buyurur: “Camaatın arasında Osmana qarşı olan müxaliflərdən ondan (Təlhədən) üstünü yox idi. Camaatı, aşkar şəkildə dəxalət etdiyi işdə səhvə salmaq istəyirdi.⁵ And olsun Allaha! Təlhə qorxurdu ki, Osmanın intiqamını ondan tələb etsinlər. Buna görə o Osmanın qanını tələb etmək üçün meydana (Cəməl müharibəsinə) daxil oldu. Çünkü o camaat arasında Osmanın ölümünə digərlərindən çox həris idi.⁶ Bilazəri yazır: “Peyğəmbərin (s) səhabələrindən heç biri Osmana qarşı olan müxalifətdə Təlhə və Zübeyrə çatmazdı.”⁷ İbn Əbil Hədid deyir: “Osman mühasirə zamanı belə deyirdi: “Həzrəminin oğlundan (Təlhə) Allaha pənah aparıram! Ona nə qədər qızıl parçaları verdim, amma o mənim qanımı tökmək istəyir və camaatı da məni öldürməyə sövq edir. Ikinci xəlifə Təlhəni xilafətə namizəd etdikdən sonra hakimiyyət onun fikrini bütünlükdə özünə cəlb etmişdi. Osman seçildikdən sonra, rəqabət və kinə ona əzab verirdi. Osman öldükdən sonra Təlhənin xilafətə çatması onun həyatında ən gözəl an idi. Amma camaatın Əliyə (ə) tərəf olduğunu gördükdə, səbri tükəndi və Əli (ə)-la müharibə fikirinə düşdü. Imam Əli (ə) buyurur: “Əgər Təlhə Osmanın qanını mübah və halal bilirdisə, düzgün deyildi ki, qanı halal olan şəxs üçün mənimlə əhd sındırıb, müharibə etsin. Amma əgər onun qanının tökülməyini haram bilirdisə vacib idi ki, camaatı Osmanın ətrafından kənarlaşdırsın. Əlbəttə, belə bir iş görmədi. Əgər bu məsələdə şübhə edirsə lazım idi ki, kənara çəkilib, uzaqlaşsın.”⁸ İbn Əbil Hədid yazır: “Demək olmaz ki, Təlhə əvvəldən Osmanın qanını halal bilirdi və sonradan bu fikirindən dönüb, onu öldürənlərdən qisas almaq fikirinə düşdü. Çünki (bu nöqteyi-nəzərdən onun özündən qisas alınmalı idi) Təlhənin dilindən nəql olunmamışdır ki, Osmana qarşı etdiyindən peşman olsun.⁹”

AYİŞƏ VƏ MÜAVİYƏNIİN ROLU

Osmanın xilafəti əsnasında Ayişənin xəlifə ilə arası dəydi. Səbəbi də bu idi ki, Osman əməvi qohumlarını öz yerində möhkəmlətmək fikrində idi. Bu həqiqət qeyri-əməviləri ictimai şəxsiyyətini öldürməkdən əlavə, Əməvi olmayan Tələnin xilafətə çatmasının da qabağını alırdı. Təlhə Əbubəkrin əmisi oğlu idi və illər boyu xilafətə çatmaq üçün pusquda durmuşdu. Ayişə onun ən böyük hamisi idi. Ayişə Peyğəmbərin (s) cavan həyat yoldaşı, birinci xəlifənin qızı və zirək bir qadın idi. O, həmişə Osmanı Nəsələ (yəhudi qocaya) oxşadır və deyirdi: “Bu nəsəli Öldürün! Çünki kafir olub!”¹ Camaat bu cümləyə əsasən Osmanı dindən xaric olmuş hesab edir və onu qoca yaşlarında düşünülməmiş işlər görən kimi tanıyırdılar. İbn Əbil Hədid yazır: Müəllimim Əbu Yəqub belə deyirdi: “Osmanın öldürülməsinə ən çox can atan şəxs Ayişədir. Camaatı onu öldürməyə çağırırdı.²” Şübhəsiz, Əbubəkrin ölümü və tərəfdarları vasitəsi ilə zəhərlənmə ehtimalı və Ömərin canişini olması üçün Osmanın zəhməti, Təlhə və Ayişəni intiqam hissi ilə yaşadırdı. Osmanın Ömər ibn Xəttab ilə həmkarlığı səbəb oldu ki, Ömərin on illik hökumətindən sonra, xilafət on iki il Təym tyfasından olan Əbubəkr xanədanından uzaqlaşdı və beləliklə bu tayfadan olan Təlhənin intizarı çox uzandı.

Osmanın ölümündə Ayişə Məkkədə idi. Həcc mərasimini tamamladıqdan sonra Mədinəyə qayıdanda, Osmanın ölümündən və tərəfdarların Əli (ə)-la beyətindən xəbərdar olduqda çox narahat oldu və özünə ölüm arzuladı. Oradan (Sərf aadlı məntəqədən) Məkkəyə qayıtdı və belə deyirdi: “Osman məzlum öldürüldü! And olsun Allaha, onun qanını yerdə qoymayacağam!” Osmanın ölüm xəbərini gətirən şəxs dedi : “Dünənə qədər camaatı xəlifəni öldürməyə təşviq və onu kafir hesab edirdin. Bu gün onu məzlum hesab edirsən?!” Ayişə dedi: “İnqilabçılar ilk öncə onu tövbəyə dəvət edib, sonra öldürdülər!”³ Osmanın ölümündə Müaviyənin rolu İbn Abbasın məktubunda özünü göstərir: “And olsun Allaha! Sən Osmanın ölümünü gözləyir və onun yoxluğunu istəyirdin. Camaatı ona kömək etməkdən yayındırırdın. Onun məktubu və səsi sənə çatdı, amma əhəmiyyət vermədin. Bilirdin ki, camaat onu öldürməyincə əl çəkməyəcəklər. Osman məzlum öldürülübsə, ən böyük zalım sənsən!”⁴

Əmirəl-möminin Əli (ə)-ın Müaviyəyə olan məktubunda belə yazılmışdir: “ Sənin köməyin Osmana lazım olan zaman ona kömək etmədin. Onun adı sənin işlərinin qabağa getməsi üçün lazım olduqda isə, “vay Osman” deyə səsini ucaltdın”⁵

Müaviyə, Osmanın diriliyindənsə ölümündən yaxşı bəhrələndiyini və Osmanın damarlarında axan qandansa, yerə tökülən qanından güc aldığını bildikdə , onun ölümünə zəmin hazırladı. Ona kömək etməyə qadir olduğu və onun ölümünün qabağını ala bildiyi bir halda, onu hadisələrin caynağında tək qoydu.⁶ Osman həyatına davam edib Bəni Üməyyənin yaşamasına hər nə qədər səy göstərsəydi belə, Bəni-Üməyyənin çünkü siyasi həyatı çox çətin ki, davam edə biləydi. Amma əgər olduğu vəziyyətdə öldürülsəydi ümmətin ikitirəliliyi və siyasi bəhrələnmək üçün yxşı zəmin yaranardı.

1 Əllamə Seyid Mürtəza Əskəri yazır:Təbəri başqa tarixcilərdən daha çox mövhumat nəql etmişdir("Nəqşi Əimmə dər Ehyaye Din",6 ci cild,səh 53).O Seyf bin Ömərdən 701 hədis nəql etmişdir.Halbuki o tətqiqatcılar yanında yalan hədis söyləməklə məşhur idi.("Əl-Qədir",8 ci cild,səh 327) Xətib Bağdadi yazır:Yer üzündə ən yalancı adam Əbu Məşərdir.("Tarixi-Bağdad",13 ci cild,səh 429)Belə ki,Təbəri öz kitabında onun söylədiyi hədislərdən bəhrələnmişdir("Əl-İmamus-Sadiq-vəl Məzahübul Ərbəə",1 ci cild,səh 265)

1 Əhli-sünnə və şiəlik arasında “vəli” ( وَلِى ) kəlməsinin təfsiri haqqında çoxlu nəzərlər vardır. Bu sözün bir çox mə`naları o cümlədən: mehriban, köməkçi, dost, qoruyucu, kiməsə sahib olmaq, tərbiyəçi, ne`mət verən, nemət verilmiş və s. vardır. (“Müntəhəl-irəb fil-lüğəti-ərəb”, səh. 1339.) Əhli-sünnə alimləri vilayəti “Dost və mehriban”, şiyə alimləri isə işlərə “öhdədar” mənasında təfsir etmişdir. Doğrudan da, görəsən, Peyğəmbər həcdən qayıtdığı zaman camaatı saatlarla Ərəbistanın şiddətli istisində, çöl-biyabanda, günün altında “Əli Mənim və sizin dostunuzdur” deməyə saxlamışdı?! Bizim fikrimizcə, ikinci məna üçün ən yaxşı dəlil hədisin öz mənasıdır. Peyğəmbərin bu xütbədə dediyi sözlərin məzmunu vilayət kəlməsindən məqsədin “işlərdə öhdədar olma ” mənasını daşımasını çatdırır.

2 Əhli-sünnənin bütün tarixçiləri və bir çox təfsir alimləri e`tiraf etmişlər ki, “Maidə” surəsi, ayə: 5. اليوم اكملت لكم دينكم Əli ibn Əbi Talibin vilayətinin elan olunması, ümum müsəlmanların onunla beyəti və Allahın Rəsulundan (s) sonra rəhbər təyin olunmasından sonra nazil olmuşdur. “Tarixu mədinətd-Dəməşq”, 2-ci cild, səh. 75 və 577 və “Şəvahidüt-tənzil”, 1-ci cild, səh. 157. “Mənaqibu Əli ibn Əbi Talib”, səh. 19 və onlarla başqa kitab. Daha artıq məlumat üçün “Qədir həmasəsi”, səh. 125 müraciət etmək olar).

3 Bu hədis, hədis və tarix kitablarında islamın əziz Peyğəmbərinin (s) 146 səhabəsindən rəvayət olunmuşdur. Bu şəxslərin, eləcə də “Qədir” hədisini açıqlamış adlarını bilmək üçün “Həmaseyi Qədir”, səh. 38 – 86 və “Əl-qədir”1-ci cildə, müraciət etmək olar.

1 Şiə və sünnü alimlərin e`tiqadına görə, Əli (ə)-ın məqamı barəsində ilk dəfə (inzar) günü Məkkədə Peyğəmbərin (s) qohumlarını islama dəvəti zamanı danışılmışdı. Şiə və sünnü tarixçiləri Peyğəmbərin (s) belə buyruğunu rəvayət etmişlər:

فايكم يوازرنى على هذا الامر على ان يكون اخى و وصيّى و خليفتى؟ ( “Sizlərdən kim Mənə risalət vəzifəsini yerinə yetirməkdə kömək edər ki, bununla qardaşım, vəsim və canişinim olsun?!” Bununla belə İbn Cərir Təbəri o həzrətin cümləsini belə dəyişdirmişdir: على ان يكون اخى و كذا و كذا (“Cameul bəyan fi təfsiril qur`an”, 19-cu cild, səh. 74)(və bununla qardaşım və sair və sair olsun) “Cameül-bəyan fi təfsiril-Qur`an” 19-cu cild, səh. 74.

2 “Tövbə” surəsi, ayə: 101.

3 “Zirar” məscidi Mədinənin yaxınlığında münafiqlər tərəfindən tikilmliş bir məscid olmuşdur. Onlar Peyğəmbərdən (s) bu məsciddə namaz qılmasını istəmiş, Peyqəmbərsə (s) İlahi göstəriş əsasında onu yerlə yeksan etmişdi. Onlar Peyğəmbərin (s) bu məsciddə namaz qılmasından sui istifadə edərək sonradan bu yeri özlərinə mərkəz edib islamın əleyhinə fəaliyyət aparmaq istəyirdilər. (Müt).

*Qədir xum vadisi Mədinə, Misr və İraqa yol ayrıldığı yerdir. (Bu yer əslində “Ğədir xum”adlanır və danışıqda “Qədir xum” adıyla məşhurdur. Müt).

1 Şiə və sünnülərdən yetişən bu hədisin sənədi haqqında: “Həmasei Qədir”, səh. 107 və 156, “Müsnədi-Əhməd”, , 4-cü cild, səh. 372, “Şəvahidült-Tənzil” 2-ci cild, səh. 266, “Təfsiri Sələbi”, 18-ci cild, səh 278, “Əl-minar”, 6-cı cild, səh. 464, və “Əl-mustədrəku ələs- səhiheyn”, 2-ci cild, səh. 502 kitablarına müraciət etmək olar.

2 Bunların adını bilmək istəyən hər kəs adları çəkilən bu kitablara: Əllamə hillinin “Kəşfül yəqin”, “İrşadül qulub”, səh. 1 , 12 və 135, “Biharül ənvar”, 28-ci cild, səh. 86 və 114 kitablara müraciət edə bilərlər.

1 İbn Əbil-Hədid özünün “Nəhcül-bəlağə” yə yazdığı şərhində Əmr ibn As , Əbu Musa Əş`əri və Əbu Süfyan kimi adamları adlarını sadalamışdır (“Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 13-cü cild, səh. 314 , 315, və 6-cı cild, səh. 291).

1 “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-ci cild, səh. 318 və “Tarixül üməm vəl-muluk” səh. 225.

2 “Əs-sirətüн-Nəbəviyyə”, 2-ci cild, səh. 642 və “Ənnəssu vəl-ictihad”, səh. 12.

3 Əbu Bəkrin xilafəti zamanı Usamənin ordusu Şama ҝетмиш, qırx, yaхуд yetmiş gündən sonra geri dönmüşdü.

4 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, Иbn Әbil-Hədid, 2-ci cild, səh. 25, “Əl-müraciat”, səh. 275, 276. (“Miləl və Nihəl”, (Şəhristani) 4-cü müqəddimə, səh. 29.

5 Qoşunun hərəkəti сəfər ayında baş versə də tədarük Məhərrəm ayında görülmüşdü.

6 “Tarixül uməm vəl muluk” 3-cü cild, səh. 186, “Şərhи Нəhcül-Бəlağə”, Иbn Әbil-Hədid” 1-ci cild, səh. 159-162.

1 “Əl-bidayətü вән-nihayə”, 5-ci cild, səh. 222, “Tarixül uməmi vəl-muluk“, 2-ci cild, səh. 224 “Əl-kamilu fit-tarix” 2-ci cild, səh. 317.

2 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid” 2-ci cild, səh. 20 və 6-cı cild, səh. 52, “Əlmüraciat” səh. 275-276, “Miləl və nihəl Şəhristani” dördüncü müqəddimə səh. 29.

*Mədinənin Şama tərəf 5 km olan məntəqəнин адыдыр.

3 “Müsnədи-Əhməd” 1-ci cild, səh. 356, “Ət-tәbəqatül-kübra” 2-ci cild, səh. 217-242-245, “Tarixül uməm vəl muluk” səh. 192-193. İbn Əbil-Hədid deyir: Belə ehtimal vermək olar ki, Usamənin düşərgədən geri çağırılması və qoşunun hərəkət etməsinin qarşısı alınması Peyğəmbərin yataғı kənarına yığılan adamların əli ilə müəyyən hədəflərə görə olmuşdur. ( “Nəhcül-Бəlağənin şərhi” 12-ci cild, səh. 82-90).

4 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, Иbn Әbil-Hədid” 2-ci cild, səh. 20 , “Əlmüraciat” səh. 275-276, “Miləl və nihəl”, Şəhristani, dördüncü müqəddimə səh. 29. Bir çox tarixçilərin itaətsizlik edənlərin lənətlənməsini rəvayət etdikləri halda “Təbəri ”о həzrətin buyruqunu belə yazmışdır: “Mənim Usamənin ordusu haqqında verdiyim göstərişə əməl edin. Peyğəmbərlərinin qəbrini məscidə çevirənlərə Allahın lənəti olsun! (“Tarixul-uməmi vəl-muluk” 2-ci cild, səh. 225). Burda soruşmaq lazımdır ki, Təbərinin həzrətdən rəvayət etdiyi bu iki cümlə arasında nə кими əlaqə vardır?!

5 “Ənsabul-Əşraf” 1-ci cild, səh. 474.

6 “Ət-təbəqatul-Kübra” 2-ci cild, birinci hissə səh. 136-137, “Əlmәğazi” 3-cü cild, səh. 856, “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid” 1-ci cild səh. 160 və 6-cı cild, səh. 52.

1 “Tarixul-uməmi vəl-muluk” 2-ci cild, səh. 224 , “Əl-kamilu fit-tarix” 2-ci icld. səh. 318.

2 Tarixçilər Peyğəmbərin (s) məşhur səhabələrindən olan iki nəfərin adını çəkərək yazırlar: Bu iki nəfər bir çox döyüşlərin həssas vaxtında döyüşü tərk edib qaçmışlar (Halbuki, onlar Usamənin ordusunda vardılar). “Əttəbəqatül Kübra” 3-cü cild, səh. 155, “Əs-sirətüн-nəbəviyyə”, 1-ci cild, səh. 431, “Əl-bidayətü vən-nihayət” 4-cü cild, səh. 29, “Kənzül ummal” 10-cu cild, səh. 268-269, “Həyatüs-səhabə” 1-ci cild, səh. 359, “Əl-müstədrəkü ələs-səhiheyn” 3-cü cild, səh. 27.

3 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid 1-ci cild, səh. 159, 2-ci cild, səh. 21, 17-ci cild, səh. 177. “Əlkamilu fittarix” 2-ci cild, səh. 317, “Əttəbəqat” 4-cu cild, səh. 46 və 136, “Təhzibу mədinətид-Dəməşq”, 2-ci cild, səh. 391 və 3-cu cild, səh. 215, “Kənzül-ummal”, 5-ci cild, səh. 312, “Tarixül-xəmis”, 2-ci cild, səh. 172, “Tarixи-Yəqubi” 2-cild, səh. 93, “Həyatu Muhəmməd” səh. 467, “Əlisabə ibn Həcər” 8-ci cild səh. 124, “Əl-mәğazi” 3-cü cild, səh. 118, “Tarixуl-üməm vəl-muluk” 2-cild, səh. 224.

4 “Tarixül-uməmi vəl-muluk”, 4-cü cild, səh. 1353, “Əl-kamilu fit-tarix” 2-ci cild, səh. 26, “ Tarixу mədinətид-Dəməşq” 1-ci cild, səh. 117.

1 “Şərhi Nəhcül-bəlağə”, İbn Əbil-Hədid” 6-cı cild, səh. 52, “Milə və nihəl Şəhristani” 1-ci cild, səh. 23, “Ənnəsу вәл-ictihad”, səh. 19-dan etdiyi rəvayətə görə

2 “Tarixül-uməmi vəl-muluk” 2-ci cild, səh. 462.

3 Bir dəstə адам Öməri vasitəчи edərək Əbu Bəkrin yanına göndərib Usamənin yerinə bir başqasını təyin etməsini istədilər. Əbu Bəkr qəzəblənib dedi: “Ey Xəttbın oğlu! Onu Peyğəmbər təyin etmişdir! Sən məndən tələb edirsən ки, ону ишдән чыхарым? Bu zaman özü düşərgəyə gedir və gecikmədən Usaməni yola salır. (“Əl-kamilu fit-tarix” 2-ci cild, səh. 335, “Ət-təbəqatül-Kübra” 2-ci cild, birinci hissə, səh. 137, “Əl-bidayətü vən-nihayə” 6-cı cild, səh. 305, “Tarixül-üməmi vəl-müluk”, , 2-ci cild, səh. 246 və “Tarixi-Yəqubi”,” 2-ci cild, səh. 117).

4 “Tarixül-üməmi vəl-müluk”, , 2-cild, səh. 245, “Əl-kamilu fit-tarix” 2-ci cild, səh. 334.

1 “Əl-muraciat”, 91 .

2 “Həyatу Muhəmməd (s)”, səh. 468-470.

3 “Nəhcul-Бəlağənin şərhi” İbn Əbil-Hədid, 17-ci cild, səh. 176, “ Tarixin ən qara həftəsi” səh. 37-dən nəqlән.

4 “Həşr”surəsi, ayə: 7.

5 “Nisa”surəsi, ayə: 65.

1 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 12-ci cild, səh. 83 (İbn Əbil-Hədid).

2 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 9-cu cild, səh. 197 (İbn Əbil-Hədid).

3 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 1-ci cild, səh. 161 (İbn Əbil-Hədid)

1 “Səhihи-Бuxari”, 4-cü cild, səh. 85 və 8-ci cild, səh. 9, “Müsnədи-Əhməd”, 1-ci cild səh. 425, “Ət-təbəqatül-kübra” 2-ci cild, səh. 224. Buxari burada xəbəri deyənиn adынын çəkməsə də, (Livanın “Дarul fikir” çapxanasının çapının) 5-ci cild səh. 243-də ad çəkir. Daha artıq məlumat üçün “Səhihi-Buxari” 5-ci icld, səh. 137-224 və 7-ci cild, səh. 9-a müraciət eдә биләрсиниз.

2 Abbdullah ibn Abbas Peyğəmbərin əmisi oğlu вә аlimdir. Abbasın kiçik oğlu və Quran təfsirçisi kimi tanınır. Hicrətdən üç il qabaq dünyaya gəlmişdir. Cəməl, Нəhrəvan və Siffeyn müharıbələrində Əli (ə) qoşununda иштирак етмиш вә о həzrətин tərəfindən Bəsrənin hakimi olmuşdur. Əli (ə) xilafətinin sonlarına yaxın , beytül-malı mənimsəməsi və dünyaya olan əlaqəsinə görə həzrət tərəfindən хәбәрдарлыгла мәзәммәт олундугда, Bəsrədən Məkkəyə getmişdi. Əbdullah ibn Zübeyrin xilafəti zamanı Məkkədə idi. İbn Zübeyr onu Taifə sürgün etmiş , orada da dünyadan getmişdir. “Əl-isabə” 2-ci cild, səh. 22, “Usdül ğabə” 3-cü cild, səh. 192, “Əl-istiyab” 2-ci cild, səh. 345” Əbdullah o biri iki qardaşından elm, Quran təfsiri, fiqh və hədisdə üstün иди амма, ömrünün sonuna qədər Əli (ə) himayə etmədə o, iki qardaşının mərtəbəsinə çata bilməz.

3 “Ət-təbəqatul-kübra”2-ci cild, səh. 242.

1“Səhihи-Бuxari” 5-ci cild, səh. 137 üçüncü hədis, mərəzunnəbiyy babı.

Qeyri şiədən olan rəvayətlərdə бүтүн рәвајәтләр Иbn Abbasın tamam rəvayət olunmur. Lakin başqa hədislərlə јан-јана qoјuqda vəsiyyətin qalan hissəsidə məlum olur. Təbəri, Əhməd ibn Hənbəl və Buxari yazırlar: ليست الثالثة الا الامر الذى اراد النبيّ (ص)ان يكتبه: Üşüncü iş Allahın Rəsulunun yazmaq istədiyi məsələдән башга бир шеј дејилди, (amma başqaları imkan vermədi. ) “Tarixül-üməmi vəl-müluk”, , 2-ci cild, səh. 436, “Müsnədи-Əhməd” 1-ci cild, səh. 222, “Səhihи-Бuxari” 4-cü cild, səh. 85, 5-ci cild, səh. 75 və 6-cı cild, səh. 11: Həmçinin “Ən-nəssü vəl-ictihad” 16 və “Əlmüraciat” 86.

2 “Səhihи-Бuxari” 4-cü cild, səh. 85 və 121, 6-cı cild, səh. 11, 7-ci cild, səh. 156. “Nəhcül bəlağənin şərhi İbn Əbil-Hədid” 1-ci cild, səh. 182 və 2-ci cild, səh. 20, “Əttəbəqatul kübra” 2-ci cild, səh. 242. “Əl-izah” Иbn Şazan səh. 186 Beyrut çapı, “Müsnədi-Əhməd”, 1-ci cild, səh. 22 və 90 3-cu cild, səh. 343 , “Tarixу mədunətiд-Дəməшq” 6-cı cild, səh. 451, “Əs-sirətul-Һələbiyyətu” 3-cü cild, səh. 381, “Səhihi-Müslim” 2-ci cild, səh. 11 və 5-ci cild, səh. 75 və 11-ci cild, səh. 89 , “Kənzul ummal” 3-cü cild, səh. 138.

3 Bu рәвајәт “Səhihи-Бuxari və Səhihи-Mülüm” kitablarında yeddi yerdə qeyd olунmuşdur. Ömər ibn Xəttabın adı çəkilən üç yerdə cümlə belə deyilir: قَدْ غَلَبَ عَلَيْهِ الوَجَعُ- xəsləlik Peyğəmbərə qələbə etmişdir (qarışıq sözlər danışır) Ömərin adı çəkilməyən digər yerlərdəsə cümlə belədir: هَجَرَ رَسثولُ اللهِ-Allahın Rəsulu sayıqlayır. (“Seyri dər səhiheyn” səh. 367)

Necə yazılmasından asыlı olmayaraq mənbələrdə Ömər ibn Xəttabdan savayı bir kəsin danışması və вәсијјәтин yazılmasının qarşısının alınmasında iştirak etməsi qeyd olунmamışdır. Təkcə bunu: “digərləri də Ömərlə həmrəy oldular” – deməklə kifayətlənmişlər ki, onlardan biri də Osman ibn Əffan olmuşdur.

4 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 1-ci cild, səh. 61(ubn əbil Hədid).

5 “Nəcm”surəsi, ayə: 2-5.

1 “Haqqə” surəsi, ayə: 40-46.

2 “Əsrarи Səqifə” (Səqifənin sirləri).

1 Siyahtərin həfteye tarix”(Tarixin ən qara həftəsi), səh. 231-232.

2 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 12-ci cild, səh. 83(İbn Əbil-Hədid. )

3 Bu haqda sonradan “Peyğəmbərin canişini” bəhsimdə danışacağıq.

4 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 3-cü cild, səh. 97 (Əl-muraciatdan nəqlән, s. 106)

5 Јенә орада.

1 Hakim Nişapuri onu belə rəvayət etmişdir: لن تضلوا ان اتذبعتموها O, ikiсинә itaət etsəниz, heç zaman azmazsıныz. ( “Əl-müstədrəkü ələs-səhiheyn” 2-ci cild, səh. 109.) Şiə və sünnü təhqiqçiləri Peyğəmbərin bu cümləni buyurduğu yerləri saymışlar. Әлавә мəlumat üçün “Səhihi-Tirmizi”, 5-ci cild, səh. 462, 3786-cı hədis, “Əl-qədir”, 1-ci cild. )

2 İbn Əbil-Hədid deyir: Peyğəmbərin itrəti və övladlarıdır. Onun qəbiləsini itrəti adlandırmaғımız düz olmaz. Əbu Bəkrin “Səqifə” günü, “biz Peyğəmbərin itrətiyik” – deməsi (diqqət et! Müt.) bir növ məcazи мәнадыр. Necə ki, Ədnanın övladlarının, “biz Peyğəmbərin əmisi oğlanlarıyıq” deməsi дә məcazи мә`на иди. Çünki onlar Peyğəmbərin əmisi oğlanları deyilдиlər. Sadəcə, Qəhtan tayfasının qarşısında fəxr etmək üçün özlərini Peyğəmbərin əmisi oğlanları bilirдиlər. Allahın Rəsulu (s) өzü itrətin mənasını “Səqəleyn” hədisində buyurmuşdur. Mənim itrətim, yə`ni Mənim əhli beytim. Öz Әhli-beytini də “Təyhir”ayəsiндә;

انّما يريد الله ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و يطهّركم تطهيراً (“Əhzab”surəsi, ayə: 33) əbanı qızı Fatimə, Həsən, Hüseyn, kürəkəni və əmisi oğlu Əlinin üstünə çəkərək açıqlamış və demişdir: “Allahım bunlar Mənim əhli beytimdir. (“Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 6-ci cild, səh. 375. ).

Əhli sünnətin bir çox mötəbər kitabları, Әmirәl-möminin Əli, imam Həsən, imam Hüseyn və Fatimеји-Zəhranı (s) Peyğəmbərin Әhli-beyti bilirlər (“Müstədrəki-Hakim”, 2-ci cild, səh. 414, 3-cü cild, səh. 147, 4-cü cild, səh. 107. “Dəlalis-sidq”, 2-ci cild, səh. 67.

1 “Əs-səvaiqul-muhriqə”, 9-cu bab, ikinci fəsиl, səh. 75.

1 “Əsrari-Səqifə”, səh. 122.

2 “Əs-səvaiqul-muhriqə”, 2-ci fəsиl, 9-cu bab, səh. 75, “Baharul ənvar” 22-ci cild, səh. 472.

3 “Nəcm”surəsi, ayə: 2-4.

4 “Əhzab”surəsi, ayə: 57.

5 “Nisa”surəsi, ayə: 14.

6 “Cinn”surəsi, ayə: 23.

7 “Əhzab”surəsi, ayə: 36.

1 Gələcək bəhslərimizdə qeyd olунan ünvanların hər biri üçün, Әhli-sünnəнin mötəbər mənbələrindən sənədlər gətirəcəyik.

1 “İsra”/82.

2 “Əl-kamilu fit-tarix”, 2-ci cild, səh. 302, “Tarixül-üməmi vəl-müluk”, , 2-ci cild, səh. 205.

3 “Tarixi-Yəqubi”,” 2-ci cild, səh. 109.

4 Јенә орада.

5 “Əl-кamilu fit-Tarix” 2-ci cild, səh. 318.

6 “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, 3-cü cild, səh. 189-190.

7 “Fussilət” surəsi, ayə: 6, “Al-İmran”surəsi, ayə: 144.

8 ”Əl-bidayətü vən-нihayə” 5 və 6-cı cild, səh. 323(Beyrut çapı).

9 “Əl-kamilu fit-tarix” 2-ci cild, səh. 302, “Tarixül- üməmi vəl-muluk” 2-ci cild, səh. 205.

10 “Əl-qədir”, 1-ci cild, səh. 11.

11 “Sirətül-Mustafa” səh 709, “İbn Əbil-Hədidin nəhcül bəlağəyə olan şərhi” 3-cü cild, səh. 189-190

2 “Müsnədi-Əhməd”, 3-cü cild, səh. 16 və 17.