5. Iqtisodiyot va etika. Iqtisodiy faoliyatga etikaviy qarashlar. Ko'pgina faylasuflar va iqtisodchilar Iqtisodiyot va etika fanining uyg'unligi muammosiga katta e'tibor berishgan. Ba'zi tadqiqotchilarning xulosalari bir-biriga zid bo’lgan, lekin bir narsa aniq: axloq va iqtisod bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Ma'lumki, sof iqtisodiy jarayonlar mavjud emas, chunki ularning barchasi inson burchining axloqiy ifodasi bo'lgan odat yoki qonun bilan tartibga solinadi.
Insonning iqtisodiy faoliyat sohasida qabul qiladigan qarorlari iqtisodiy va axloqiy motivlarning murakkab o'zaro bog'liqligi bilan bog'liq. Iqtisodiyot axloqdan xoli emas. Bir tomondan, u iqtisodiy qonunlar bilan tartibga solinadi, ikkinchi tomondan, uni tanlashda doimo axloqiy g'oyalar mavjud bo'lgan odamlar belgilaydi.
Har qanday jamiyat normal faoliyat ko'rsatishi uchun ma'lum tamoyillarga rioya qilish kerak. Hatto erkin tadbirkorlik ham doimo ma'naviy chegaralar bilan cheklanadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, axloqiy jihatlar va shaxsiy manfaatga intilish (xudbinlik) bir-biriga mos kelishi mumkin, aniqrog'i, samarali ijtimoiy tizim yaratish uchun zarurdir.
Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning erkin faoliyati jamiyatda uyg'unlikka olib keladi, ya'ni. davlat iqtisodiyotga minimal aralashuv bilan cheklanishi kerak. Klassik siyosiy iqtisod maktabi ana shu tamoyilga, xususan, A.Smit asarlariga asoslanadi.
U sub'ektning shaxsiy manfaatini umumiy manfaatga qarshi qo'ymaydi. Smitning fikricha, “boylik iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qadriyatlar yig'indisiga teng. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning manfaatdorligi jamiyat farovonligining o‘sishiga olib keladi. Bunga faqat "ko'rinmas qo'l" mexanizmi orqali individual ravishda erishilgan maqsadlarni muvofiqlashtirish orqali erishiladi”3.
S. fikricha, har bir odam xoʻjalik faoliyatida dastlab oʻz shaxsiy manfaatini koʻzda tutadi, ammo bu holatda ham koʻp holatlardagi kabi, "koʻrinmas qoʻl" uni boshqa maqsad sari yoʻnaltiradi. "Koʻrinmas qoʻl" — bu obʼyektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. S. foyda (manfaat) ketidan quvish va raqobatni butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraydi. S qarashlarida kapitalistik jamiyat tabiiy tuzum; jamiyat 3 sinfga: kapitalist, ishchi va yer egalariga ajratiladi. Har bir sinf i.ch. omillari (kapital, mehnat, yer) va daromad (foyda, ish haqi, renta)ga ega boʻlib, ular oʻrtasida hech qanday qaramaqarshilik yoʻq deb izoxlanadi. S. qiymatning mehnat nazariyasini yanada rivojlantirib jamiyat (xalq) boyligi i.ch. jarayonidagina mehnat tufayli paydo boʻladi, iqtisodiy rivojlanish (progress)ning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keladi.
S. nuqtai nazariga koʻra, xalqlarning boyligi jamiyatda unumli mehnat bilan band boʻlgan aholi hissasi va mehnat unumdorligi darajasi bilan belgilanadi. S. daromad va ish haqi masalalarini chuqur tadqiq etadi. Har bir sinf oʻzining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, yer egalari esa renta oladilar. S. ish haqi tirikchilik minimumidan ancha ortiq boʻlishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi, ish haqi milliy boylik oʻsishiga bevosita boglik boʻlishi kerak degan fikrni olgʻa suradi. U fanga asosiy (S) va aylanma kapital (V) tushunchalarini kiritgan. S. iqtisodiyotda davlatning oʻrni masalasiga katta eʼtibor beradi. S. xalqaro erkin tashqi savdo eksport va import harajatlari afzalligi tufayli amalga oshadi deb hisoblangan ("mutlaq afzallik tamoyili").
"Ko'rinmas qo'l" ning ishlash tamoyilini tavsiflab, Smit nafaqat iqtisodiy jihatga, balki dunyoqarashga ham e'tibor beradi - ilg'orlik hikmatiga ishonish, inson ongining chegaralarini tan olish kabilarni keltirib o’tadi. Smit fikricha, jamiyatning mavjudligi adolatli iqtisodiy tizim qonunlarining amalga oshirilishiga bog’liq. Uning uchun narsalarning tabiiy tartibiga mos keladigan narsa to'g'ridir va shuning uchun insonning o'z manfaati uchun harakat qilishi tabiiy va adolatlidir.