Investitsiyaga talab. Sof keltirilgan qiymat mezoniga ko`ra, investitsiya
o`zini oqlaydi, agar
bo`lsa. Bu erda
Demak,
investitsiyaga talab funktsiyasi. Ushbu funktsiyaning grafigi
kamayuvchi bo`lib, investitsiya "narxi" bilan, ya’ni foiz stavkasi bilan
investitsiyaga qilinadigan harajatlar o`rtasidagi teskari aloqani ifodalaydi (3-rasm).
(
)
N P V
(
)
t 0
I
R
C
t
t
,
t
(
, ,... , )
t
T
1 2
N P V
I
R
C
i
R
C
i
R
C
i
T
T
T
1
1
2
2
2
1
1
1
(
)
(
)
...
(
)
,
i
i
T
N P V 0
N P V 0
t
N P V
I
R
C
i
.
N P V
I
f i
( )
0
f i
R
C
i
t
t
t
t
T
( )
.
1
1
I
f i
( )
271
23-rasm. Investitsiyaga talab funktsiyasi grafigi.
Investitsiyaga talab funktsiyasi berilgan loyiha investorlar tomonidan kapital
mablag` qo`yishi mumkin bo`lgan maksimal foiz stavkasini ifodalaydi. Yuqori foiz
stavkasida yuqori foyda berishi mumkin bo`lgan loyihalar amalga oshiriladi. Foiz
stavkasi kamayganda kapital mablag` qo`yish masshtabi kengayadi, ya’ni kam
foyda beradigan loyihalar ham mablag` bilan ta’minlanadi.
Inflyatsiyaning ta’siri. Inflyatsiya yoki narxlarning umumiy darajasining
o`sishi joriy va kelajakda olinadigan mablag`lar nisbatini o`zgartiradi. Shuning
uchun ham inflyatsiya darajasi loyihalarni baholashda e’tiborga olinishi zarur.
Agar barcha tovarlarga, xizmatlarga va ishlab chiqarish resurslariga (ish
haqiga ham) bo`lgan narxlarning darajasi o`sganda, ular o`rtasidagi nisbat
o`zgarmasa, bunday o`zgarishga balanslashgan inflyatsiya deyiladi. Bunday holda,
ya’ni narxlarning o`sish sur’ati bir xil bo`lganda loyihani tahlil qilishda
inflyatsiyani hisobga olmasa ham bo`ladi. Nominal narxlardan, nominal foiz
stavkasidan foydalanib daromadlar va harajatlarni hisoblab, ularni solishtirish
mumkin. Foyda va harajatlarni belgilangan (solishtirma) narxlarda ham hisoblash
mumkin, lekin bunday holda real foiz stavkasidan foydalanish kerak bo`ladi.
Agar har bir tovar, xizmat va resurs o`zining narx o`sish sur’atiga ega bo`lsa,
inflyatsiya balanslashmagan bo`ladi. Balanslashmagan inflyatsiya loyiha bo`yicha
hisob-kitoblarni murakkablashtirib yuboradi.
Nominal foiz stavkasi - bu joriy pul birliklarida ifodalangan jamg`armaga
yoki ssudaga bo`lgan daromad normasi.
Real foiz stavkasi - bu o`zgarmas (ya’ni, inflyatsiya darajasiga ko`ra
o`zgartirilgan) pul birliklarida ifodalangan jamg`arma yoki ssudaga bo`lgan
daromad normasi.
Faraz qilaylik,
nominal,
- real foiz stavkasi bo`lsin.
- inflyatsiya
darajasi sur’ati, ya’ni
bu erda - joriy narx darajasi;
- ma’lum vaqt o`tgandan keyingi (bir yildan keyingi) narx darajasi.
Faraz qilaylik, qandaydir joriy qiymat
berilgan bo`lib, u bir yildan keyin
bo`lsin. U holda
.
i
P
P
P
1
0
0
,
P
0
P
1
M
0
M
1
M
M
i
1
0
1
f i
I
( )
I
f i
( )
f i
I
( )
i
I
0
272
Pulning sotib olish kuchini aniqlaymiz. Bu erda
hozirgi sotib olish kuchi;
- kelajakda sotib olish kuchi.
U holda
Bundan real foiz stavkasi quyidagiga teng:
ya’ni,
yoki
Inflyatsiya darajasi (sur’ati) kichik bo`lganda real foiz stavkasi quyidagicha
hisoblanishi mumkin:
Umuman olganda, firmalarning talabi moddiy kapital ne’matga (uskuna,
texnologik liniya) emas, balki vaqtincha bo`sh bo`lgan pul mablag`igadir. Ushbu
pul mablag`ini moddiy kapitalga sarflab, ulardan foydalanish natijasida kelajakda
oladigan foydaning bir qismini pul egasiga qaytarish kerak bo`ladi. Shuning uchun
ham investitsiyaga talab, bu pul jamg`armasiga bo`lgan talab, foiz to`lovi esa
qarzga olingan pulning narxidir.
Misol. Nominal stavka
- real stavka;
- inflyatsiya darajasi;
Formulaga ko`ra quyidagini yozamiz:
yoki real foiz stavkasi
Zayomlarning qiymatini diskontirlash. Zayomlar to`lov majburiyati bo`lib,
ularning mohiyati shundan iboratki, zayom beruvchi zayom oluvchiga (kreditorga)
ma’lum muddat o`tishi bilan ma’lum summada pul to`laydi. Faraz qilaylik, davlat
yoki biror korxonaning zayomi yaqin 10 yil ishlab chiqarishda har yilda 100
so`mdan daromad keltiradi, 10 yil o`tgandan keyin pirovard dividend 1000 so`m
bo`lsin. Ushbu zayomga zayom oluvchi qancha to`lashini ko`rib chiqamiz. Buning
uchun daromadlarning diskontirlangan summasini hisoblab chiqamiz.
M
P
0
0
M
P
1
1
M
P
M
i
P
M
P
1
1
0
0
0
0
1
1
1
.
r
M
P
M
P
M
P
i
1
1
0
0
0
0
1
1
1,
1
1
1
i,
i
1
.
i
.
i 6 0 % ;
9 0 % .
1
1
0 9
1
0 6
,
,
1 5 8 % .
,
273
Bu erda ham zayom qiymati foiz stavkasiga bog`liq. 4-rasmda zayomning har
xil foiz stavkalarida diskontirlangan qiymati keltirilgan. Foiz stavkasi qancha ko`p
bo`lsa, zayomning qiymati shuncha past bo`ladi. Masalan, 5 foizli stavkada zayom
narxi 1386 so`mni tashkil qilsa, 15 foizda u 747 so`mga teng bo`ladi.
Zayomlar muddatsiz bo`lganda zayom olgan shaxs cheklanmagan muddatda
har yili ma’lum o`zgarmas summa olib turadi. 1000 so`mlik dividend beradigan
cheksiz muddatli zayomning narxi quyidagiga teng:
Bunday holda
quyidagicha hisoblanadi:
Shunday qilib, agar foiz stavkasi 5% bo`lsa, muddatsiz zayomning qiymati
so`m bo`ladi. Agar foiz stavkasi 20% bo`lsa, zayomning qiymati
5000 so`mga teng bo`ladi.
24-rasm. Zayom qiymatidan olinadigan diskontirlangan
daromadlar yig`indisi.
4.Yer bozori
Iqtisodiy nazariyada er deganda, uning tabiiy resurslari tushuniladi, ya’ni:
erning hosildorligi, undagi foydali qazilma boyliklar va hokazolar. Bunda biz
erning ustki qatlamini qaraymiz, ya’ni uning ustki qatlamidan qishloq xo`jaligi
mahsulotlari etishtirishda yoki qurilishda (uy-joy, maktab, korxona va hokazo)
foydalanish mumkin.
P D V
i
i
i
i
1 0 0
1
1 0 0
1
1 0 0
1
1 0 0 0
1
1
2
1 0
1 0
...
.
( )
P D V
i
i
i
1 0 0 0
1
1 0 0 0
1
1 0 0 0
1
2
3
...
P D V
P D V
i
1 0 0 0
.
1 0 0 0
0 0 5
2 0 0 0 0
,
0,
7
2,
0
1,
5
1,
2
1,
0
0,
6
0,
5
0,2
0
0,1
5
0,1
0
0,0
5
PDV daromad,
ming dollar
274
Erning o`ziga xos xususiyatlaridan biri, u har doim cheklangan va uni u
joydan boshqa joyga, ya’ni kapitalni ko`chirganday ko`chirib bo`lmaydi.
Er taklifi. Er taklifiga ta’sir etuvchi asosiy omillar - bu uning hosildorligi va
qulay joylashganligidir. Ma’lumki, sifatli erlar har doim va har erda cheklangan
bo`ladi. Sifatli, shaharlarga yaqin bo`lgan erlar yanada ko`proq cheklangan bo`ladi.
Ma’lumki, erning hosildorligi erning sifatiga, ob-havo sharoitiga, suv bilan
ta’minlanishi mumkinligiga, unda mehnat qiladiganlarning bilimiga, tajribasiga va
foydalaniladigan texnikaga, ekiladigan urug` sifatiga va hokazolarga bog`liqdir.
Yuqoridagi omillarning ko`pchiligi o`zgaruvchan bo`lib, ularning ta’siri ham
o`zgaruvchandir. Lekin, qishloq xo`jaligida foydalaniladigan kapitalning va
mehnatning o`zgarishi har doim ham bir xil sodir bo`lmaydi. Ular odatda ma’lum
muddat o`tgandan keyin o`zgaradi.
Er taklifining cheklanganligi shuni ko`rsatadiki, uning taklif chizig`i absolyut
elastik emas. Shuning uchun erning taklif chizig`i grafikda vertikal ko`rinishga ega
bo`ladi (25-rasm).
Taklif chizig`ining ayusolyut elastik emasligidan shu kelib chiqadiki, uning
narxi (bir gektariga) qanchalik oshmasin, yer taklifi o`zgarmaydi. Erning real narxi
qanday bo`lishini aniqlash uchun unga bo`lgan talabni tahlil qilish kerak bo`ladi.
Taklif o`zgarmasa, bozor narxini o`rnatilishida talab katta rol o`ynaydi.
25-rasm. Yer taklifi.
Erga talab. Erga bo`lgan talab ikki xil bo`ladi: qishloq xo`jaligida
foydalanish uchun bo`lgan erga talab va noqishloq xo`jaligida foydalanish uchun
bo`lgan talab.
D = D
q/x
+ D
noq/x
,
bu erda D - umumiy talab;
D
q/x
- qishloq xo`jaligi uchun talab;
D
q/x
- noqishloq xo`jaligi talabi.
Ushbu talablarni grafikda quyidagicha tasvirlash mumkin (26-rasm).
S
Q
*
P
Q
0
275
26-rasm. Yerga talab.
Bu erda qishloq xo`jaligi uchun bo`lgan talab chizig`i manfiy yotiqlikka ega.
Nega deganda, yer unumdorligining kamayish qonuniga asosan, mavjud texnika va
texnologiya o`zgarmaganda foydalaniladigan erning ortib borishi, uning
hosildorligini kamayib borishiga olib keladi. D.Rikardoning (1772-1823) ilmiy
asarlari yer unumdorligining kamayish qonunini keng tarqalishida muhim rol
o`ynagan.
Noqishloq xo`jalik sohalarining yerga bo`lgan talab chizig`i ham manfiy
yotiqlikka ega. Bu erda ham qurilish uchun nafaqat shahar ichidagi erlardan
foydalaniladi (ular cheklangan), balki shahar atrofidagi erlardan ham foydalanishga
to`g`ri keladi. Hozirgi vaqtda qishloq xo`jaligi bilan bog`liq bo`lmagan sohalar
uchun erga bo`lgan talab o`sish tendentsiyasiga ega. Ushbu talab o`z ichiga uy-joy
qurish uchun bo`lgan talabni, infratuzilma ob’ektlari uchun va sanoat ob’ektlari
qurish uchun bo`lgan talablarni oladi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo`lganda
ko`pchilik ortiqcha pulini er sotib olishga sarflaydi (yerga bo`lgan inflyatsion
talab). Shuning uchun ham er boylikni saqlash va uni ortishini ta’minlash ob’ekti
sifatida qaraladi. Noqishloq xo`jalik yerlarga talab yerning hosildorligiga bog`liq
bo`lmay, ko`proq uning qulay joylashuviga (shaharga yaqin) bog`liqdir. Odatda
shahar markazlaridagi yer narxi yuqori bo`ladi, shahar markazidan yiroqlashgan
sari esa uning narxi kamayib boradi.
Qishloq xo`jaligi uchun kerak bo`lgan erlarga talab uning hosildorligiga va bu
hosildorlikni oshirish imkoniyatlariga, erning joylashuviga (qishloq xo`jalik
mahsulotlari iste’molchilaridan uzoqlashish darajasiga) bog`liq.
Qishloq xo`jalik yerlariga talab oziq-ovqat mahsulotlariga bo`ladigan talab
bilan belgilanadi. Ma’lumki, oziq-ovqat mahsulotlariga talab noelastikdir. Insonlar
oziq-ovqatsiz yashay olmaydilar. Shuning uchun am oziq-ovqat mahsulotlarining
asosiy turlariga bo`lgan talab, ularning narxi qanchalik oshmasin, kam o`zgaradi.
Oziq-ovqat mahsulotlariga talabning noelastikligi shuni bildiradiki, ularning
taklifini kam miqdorda qisqartirish, mahsulotlar narxini keskin oshib ketishiga
sabab bo`lishi mumkin va aksincha, taklifning ko`payishi (hosildor yil kelganda),
oziq-ovqat mahsulotlari narxini keskin kamayib ketishiga olib kelishi mumkin.
P
Q
D = D
қ/х
+ D
ноқ/х
D
ноқ/х
D
қ/х
276
Yer rentasi - cheklangan yer resurslaridan (boshqa tabiiy resurslardan)
foydalanganlik uchun to`lov.
Iqtisodiy renta yer rentasiga ko`ra kengroq ma’noga ega, buni yuqorida
ko`rgan edik.
Absolyut renta - bu barcha yer egalari tomonidan yerning sifatiga bog`liq
bo`lmagan holda oladigan rentadir (absolyut renta K.Marks tomonidan kiritilgan).
Yer rentasini tahlil qilish uchun quyidagi shartlar bajarilgan deb faraz
qilinadi:
*
ishlab chiqarilgan barcha mahsulot bozor uchun ishlab chiqariladi;
*
barcha yerlar mukammallashgan bozor sharoitida ijaraga beriladi;
*
barcha yerlardan asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun
foydalaniladi;
*
barcha yerlarning unumdorligi bir xil.
Yer taklifi absolyut elastik bo`lmagani uchun, yer taklif chizig`i vertikal
ko`rinishda bo`ladi (27-rasm).
27-rasm. Yer bozorida muvozanat holat.
Yerga bo`lgan talab chizig`i
(yer unumdorligining pasayish qonuniga
ko`ra) manfiy yotiqlikka ega.
Yer taklifi chizig`i ni talab chizig`i
bilan kesishgan nuqtasi
yer
bozoridagi muvozanat holatini bildiradi. muvozanat renta bo`lib, u har oyda
ijarachi tomonidan er egasiga to`lanadi.
to`rtburchak yuzi barcha yerdan
foydalanish uchun to`lanadigan umumiy renta. Agar asosiy mahsulot bug`doy
bo`ladigan bo`lsa, bug`doyga bo`lgan talabning ortishi, yerga bo`lgan talabning
ortishiga olib keladi
, natijada bir gektar yerga to`lanadigan renta dan ga
ko`tariladi. Ushbu holat umumiy (absolyut) renta
to`rtburchak yuziga teng
D
S
D
1
E
1
P
1
P E Q
E
1
1
0
D
3
P
1
P
3
0
3
3
P E Q
E
P
P
3
P
1
P
2
S
E
3
D
3
E
1
E
D
1
D
2
0
Q
Q
E
277
bo`ladi. Agar bug`doyga bo`lgan talab kamaysa, har oyda to`lanadigan renta ham
kamayadi va umumiy renta qiymati
to`rtburchak yuzigacha kamayadi.
Ko`rinib turibdiki, taklif absolyut elastik bo`lmaganda yer rentasi asosan unga
bo`lgan talabga bog`liq.
Differentsial renta. Absolyut rentani qaraganimizda, yerning sifati,
joylashuvi bir xil deb faraz qilgan edik. Haqiqatda esa yerlar hosildorligi bo`yicha
hamda joylashuviga ko`ra bir-biridan farq qiladi.
Faraz qilaylik, tabiiy hosildorligi bo`yicha 3 xil yer bo`lsin, ya’ni, yaxshi,
o`rtacha va yomon yerlar. Bu yerlarning hosildorligi har xil bo`lganligi uchun,
ularning teng o`lchamdagi uchastkalariga teng miqdorda kapital va mehnat
sarflasak, turli xil natija olamiz. Hosildorligi yuqori bo`lgan erdan, boshqa yerlarga
nisbatan ko`proq hosil olamiz va bu ortiqcha olingan hosil yerning faqat tabiiy
hosildorligi bilan bog`liqdir. Yaxshi hosildor yerga renta o`rtacha yer rentasiga
ko`ra yuqori, o`rtacha yer rentasi esa yomon yer rentasiga ko`ra ko`p bo`ladi,
yomon yer egasi esa sof iqtisodiy (absolyut) renta oladi (28-rasm).
Eng yaxshi er egasi har bir gektar erdan har oyiga differentsial renta
ni
oladi, o`rtacha er egasi -
rentani. Yomon erning rentasi nolga teng. biz bu erda
yaxshi, o`rtacha va yomon erlarning o`lchami teng deb faraz qildik. Xuddi shunga
o`xshash differentsial rentalarni erlarning joylashuviga ko`ra ham aniqlash
mumkin.
28-rasm. Differentsial renta.
Biz yuqorida erlarni tabiiy hosildorligi bo`yicha rentalarni ko`rdik. Lekin, yer
hosildorligini unga qo`shimcha kapital sarflab ham (masalan, optimal darajada
o`g`it berish, yangi agrotexnikani qo`llash) oshirish mumkin. Masalan, yaxshi
yerga qo`shimcha kapital sarflasak, u quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: a)
qo`shimcha kapital ishlab chiqarish samaradorligini oshirishi mumkin (bu holda
0
2
P E Q
E
P
1
P
1
S
P
E*
E
1
P
1
E'
P
1
'
E
2
P
2
Q
E
1
P
1
*
D
1
*
D
M R P
1
1
D
1
'
D
M R P
2
2
D
M R P
3
3
278
yer rentasi dan
ga oshadi); b) sarflangan qo`shimcha kapital ishlab chiqarish
samaradorligini kamayishiga olib keladi (bu holda yaxshi yer rentasi pasayib ni
tashkil etadi). Bordi-yu, qo`shimcha kapital sarfi samaradorlik darajasini
o`zgartirmasa, yer rentasi ham o`zgarmaydi.
Dostları ilə paylaş: |