Biznes va tadbirkorlik



Yüklə 14,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/51
tarix07.03.2020
ölçüsü14,48 Mb.
#30618
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   51
2- Mikroiqtisodiyot Oquv Uslubiy Majmuasi 24.08.2018.2019


Investitsiyaga  talab.  Sof  keltirilgan  qiymat  mezoniga  ko`ra,  investitsiya 

o`zini oqlaydi, agar 

 bo`lsa. Bu erda 

 

Demak, 



 investitsiyaga  talab  funktsiyasi.  Ushbu  funktsiyaning  grafigi 

kamayuvchi  bo`lib,  investitsiya  "narxi"  bilan,  ya’ni  foiz  stavkasi  bilan 

investitsiyaga qilinadigan harajatlar o`rtasidagi teskari aloqani ifodalaydi (3-rasm). 

 

 



 

 

 



(

)

N P V

(

)

 0



I

R

C

t

t

,  


t

(

, ,... , )



t

T

 1 2


N P V

I

R

C

i

R

C

i

R

C

i

T

T

T

  




 



1



1

2

2



2

1

1



1

(

)



(

)

...



(

)

,



i

i

T

N P V  0

N P V  0



 

N P V

I

R

C

i

  


.

N P V



I

f i

  


( )


0



f i

R

C

i

t

t

t

t

T

( )


.





1

1

I



f i

( )



271 

 

 



23-rasm. Investitsiyaga talab funktsiyasi grafigi. 

Investitsiyaga talab funktsiyasi berilgan loyiha investorlar tomonidan kapital 

mablag` qo`yishi mumkin bo`lgan maksimal foiz stavkasini ifodalaydi. Yuqori foiz 

stavkasida yuqori foyda berishi mumkin bo`lgan loyihalar amalga oshiriladi. Foiz 

stavkasi  kamayganda  kapital  mablag`  qo`yish  masshtabi  kengayadi,  ya’ni  kam 

foyda beradigan loyihalar ham mablag` bilan ta’minlanadi. 



Inflyatsiyaning  ta’siri.  Inflyatsiya  yoki  narxlarning  umumiy  darajasining 

o`sishi  joriy  va  kelajakda  olinadigan  mablag`lar  nisbatini  o`zgartiradi.  Shuning 

uchun ham inflyatsiya darajasi loyihalarni baholashda e’tiborga olinishi zarur. 

Agar  barcha  tovarlarga,  xizmatlarga  va  ishlab  chiqarish  resurslariga  (ish 

haqiga  ham)  bo`lgan  narxlarning  darajasi  o`sganda,  ular  o`rtasidagi  nisbat 

o`zgarmasa, bunday o`zgarishga balanslashgan inflyatsiya deyiladi. Bunday holda, 

ya’ni  narxlarning  o`sish  sur’ati  bir  xil  bo`lganda  loyihani  tahlil  qilishda 

inflyatsiyani  hisobga  olmasa  ham  bo`ladi.  Nominal  narxlardan,  nominal  foiz 

stavkasidan  foydalanib  daromadlar  va  harajatlarni  hisoblab,  ularni  solishtirish 

mumkin. Foyda va harajatlarni belgilangan (solishtirma) narxlarda ham hisoblash 

mumkin, lekin bunday holda real foiz stavkasidan foydalanish kerak bo`ladi. 

Agar har bir tovar, xizmat va resurs o`zining narx o`sish sur’atiga ega bo`lsa, 

inflyatsiya balanslashmagan bo`ladi. Balanslashmagan inflyatsiya loyiha bo`yicha 

hisob-kitoblarni murakkablashtirib yuboradi. 



Nominal  foiz  stavkasi  -  bu  joriy  pul  birliklarida  ifodalangan  jamg`armaga 

yoki ssudaga bo`lgan daromad normasi. 



Real  foiz  stavkasi  -  bu  o`zgarmas  (ya’ni,  inflyatsiya  darajasiga  ko`ra 

o`zgartirilgan)  pul  birliklarida  ifodalangan  jamg`arma  yoki  ssudaga  bo`lgan 

daromad normasi. 

Faraz  qilaylik, 

nominal, 

-  real  foiz  stavkasi  bo`lsin. 

-  inflyatsiya 

darajasi sur’ati, ya’ni 

 

bu erda   - joriy narx darajasi; 



 -  ma’lum vaqt o`tgandan keyingi (bir yildan keyingi) narx darajasi. 

Faraz qilaylik, qandaydir joriy qiymat 

 berilgan bo`lib, u bir yildan keyin 

 bo`lsin. U holda 







P

P

P

1

0



0

,

P

0

P

1

M

0

M

1





M

M

i

1

0



1





f i

I

( ) 


 

I

f i

( )



 

f i

I

( ) 


 

i 

I 



272 

 

Pulning sotib olish kuchini aniqlaymiz. Bu erda 



 hozirgi sotib olish kuchi; 

 - kelajakda sotib olish kuchi. 

U holda 

 

Bundan real foiz stavkasi   quyidagiga teng: 



 

ya’ni, 


 yoki 

 

Inflyatsiya  darajasi  (sur’ati)  kichik  bo`lganda  real  foiz  stavkasi  quyidagicha 



hisoblanishi mumkin: 

 

Umuman  olganda,  firmalarning  talabi  moddiy  kapital  ne’matga  (uskuna, 



texnologik liniya)  emas,  balki vaqtincha  bo`sh bo`lgan  pul mablag`igadir.  Ushbu 

pul mablag`ini moddiy kapitalga sarflab, ulardan foydalanish natijasida kelajakda 

oladigan foydaning bir qismini pul egasiga qaytarish kerak bo`ladi. Shuning uchun 

ham  investitsiyaga  talab,  bu  pul  jamg`armasiga  bo`lgan  talab,  foiz  to`lovi  esa 

qarzga olingan pulning narxidir. 

Misol.  Nominal  stavka 

 -  real  stavka; 

-  inflyatsiya  darajasi; 

 

Formulaga ko`ra quyidagini yozamiz: 



 

yoki real foiz stavkasi 

 

Zayomlarning qiymatini diskontirlash. Zayomlar to`lov majburiyati bo`lib, 

ularning mohiyati shundan iboratki, zayom beruvchi zayom oluvchiga (kreditorga) 

ma’lum muddat o`tishi bilan ma’lum summada pul to`laydi. Faraz qilaylik, davlat 

yoki  biror  korxonaning  zayomi  yaqin  10  yil  ishlab  chiqarishda  har  yilda  100 

so`mdan  daromad  keltiradi,  10  yil  o`tgandan  keyin  pirovard  dividend  1000  so`m 

bo`lsin. Ushbu zayomga zayom oluvchi qancha to`lashini ko`rib chiqamiz. Buning 

uchun daromadlarning diskontirlangan summasini hisoblab chiqamiz. 

M

P

0

0



M

P

1

1







M

P

M

i

P

M

P

1

1



0

0

0



0

1

1



1







.



r







M

P

M

P

M

P

i

1

1



0

0

0



0

1

1



1,

 



1

1



1

 



 



i,







i

1

.



 



i

.

 6 0 % ;





 9 0 % .



1



1

0 9


1

0 6






,

,



 1 5 8 % .

,


273 

 

 



Bu erda ham zayom qiymati foiz stavkasiga bog`liq. 4-rasmda zayomning har 

xil foiz stavkalarida diskontirlangan qiymati keltirilgan. Foiz stavkasi qancha ko`p 

bo`lsa, zayomning qiymati shuncha past bo`ladi. Masalan, 5 foizli stavkada zayom 

narxi 1386 so`mni tashkil qilsa, 15 foizda u 747 so`mga teng bo`ladi. 

Zayomlar  muddatsiz bo`lganda  zayom  olgan shaxs  cheklanmagan  muddatda 

har  yili  ma’lum  o`zgarmas  summa  olib  turadi.  1000  so`mlik  dividend  beradigan 

cheksiz muddatli zayomning narxi quyidagiga teng: 

 

Bunday holda 



 quyidagicha hisoblanadi: 

 

Shunday  qilib,  agar  foiz  stavkasi  5%  bo`lsa,  muddatsiz  zayomning  qiymati 



 so`m  bo`ladi.  Agar  foiz  stavkasi  20%  bo`lsa,  zayomning  qiymati 

5000 so`mga teng bo`ladi. 

 

 

 



 

 

 



 

24-rasm. Zayom qiymatidan olinadigan diskontirlangan  

daromadlar yig`indisi. 

4.Yer bozori 

Iqtisodiy  nazariyada  er  deganda,  uning  tabiiy  resurslari  tushuniladi,  ya’ni: 

erning  hosildorligi,  undagi  foydali  qazilma  boyliklar  va  hokazolar.  Bunda  biz 

erning  ustki  qatlamini  qaraymiz,  ya’ni  uning  ustki  qatlamidan  qishloq  xo`jaligi 

mahsulotlari  etishtirishda  yoki  qurilishda  (uy-joy,  maktab,  korxona  va  hokazo) 

foydalanish mumkin. 









P D V



i

i

i

i



 





1 0 0

1

1 0 0



1

1 0 0


1

1 0 0 0


1

1

2



1 0

1 0


...

.

( )







P D V

i

i

i





1 0 0 0



1

1 0 0 0


1

1 0 0 0


1

2

3



...

P D V

P D V

i

1 0 0 0



.

1 0 0 0


0 0 5

2 0 0 0 0

,



0,



2,



1,

1,



1,



0,

0,



0,2


0,1


0,1


0,0




PDV daromad, 

ming dollar

 


274 

 

Erning  o`ziga  xos  xususiyatlaridan  biri,  u  har  doim  cheklangan  va  uni  u 



joydan boshqa joyga, ya’ni kapitalni ko`chirganday ko`chirib bo`lmaydi. 

Er taklifi. Er taklifiga ta’sir etuvchi asosiy omillar - bu uning hosildorligi va 

qulay  joylashganligidir.  Ma’lumki,  sifatli  erlar  har  doim  va  har  erda  cheklangan 

bo`ladi. Sifatli, shaharlarga yaqin bo`lgan erlar yanada ko`proq cheklangan bo`ladi. 

Ma’lumki,  erning  hosildorligi  erning  sifatiga,  ob-havo  sharoitiga,  suv  bilan 

ta’minlanishi mumkinligiga, unda mehnat qiladiganlarning bilimiga, tajribasiga va 

foydalaniladigan  texnikaga,  ekiladigan  urug`  sifatiga  va  hokazolarga  bog`liqdir. 

Yuqoridagi  omillarning  ko`pchiligi  o`zgaruvchan  bo`lib,  ularning  ta’siri  ham 

o`zgaruvchandir.  Lekin,  qishloq  xo`jaligida  foydalaniladigan  kapitalning  va 

mehnatning o`zgarishi har doim ham bir xil sodir bo`lmaydi. Ular odatda ma’lum 

muddat o`tgandan keyin o`zgaradi. 

Er taklifining cheklanganligi shuni ko`rsatadiki, uning taklif chizig`i absolyut 

elastik emas. Shuning uchun erning taklif chizig`i grafikda vertikal ko`rinishga ega 

bo`ladi (25-rasm). 

Taklif  chizig`ining  ayusolyut  elastik  emasligidan  shu  kelib  chiqadiki,  uning 

narxi (bir gektariga) qanchalik oshmasin, yer taklifi o`zgarmaydi. Erning real narxi 

qanday bo`lishini aniqlash uchun unga bo`lgan talabni tahlil qilish kerak bo`ladi. 

Taklif o`zgarmasa, bozor narxini o`rnatilishida talab katta rol o`ynaydi. 

 

 



 

 

 



 

25-rasm. Yer taklifi. 



Erga  talab.  Erga  bo`lgan  talab  ikki  xil  bo`ladi:  qishloq  xo`jaligida 

foydalanish uchun bo`lgan erga talab va noqishloq xo`jaligida foydalanish uchun 

bo`lgan talab. 

D = D

q/x


 +D

noq/x 


bu erda D - umumiy talab; 



D

q/x


 - qishloq xo`jaligi uchun talab; 

D

q/x


 - noqishloq xo`jaligi talabi. 

Ushbu talablarni grafikda quyidagicha tasvirlash mumkin (26-rasm). 



S 

Q

*

 

 



 

P 

Q 



275 

 

 



 

 

 



 

 

26-rasm. Yerga talab. 

Bu erda qishloq xo`jaligi uchun bo`lgan talab chizig`i manfiy yotiqlikka ega. 

Nega deganda, yer unumdorligining kamayish qonuniga asosan, mavjud texnika va 

texnologiya  o`zgarmaganda  foydalaniladigan  erning  ortib  borishi,  uning 

hosildorligini  kamayib  borishiga  olib  keladi.  D.Rikardoning  (1772-1823)  ilmiy 

asarlari  yer  unumdorligining  kamayish  qonunini  keng  tarqalishida  muhim  rol 

o`ynagan. 

Noqishloq  xo`jalik  sohalarining  yerga  bo`lgan  talab  chizig`i  ham  manfiy 

yotiqlikka  ega.  Bu  erda  ham  qurilish  uchun  nafaqat  shahar  ichidagi  erlardan 

foydalaniladi (ular cheklangan), balki shahar atrofidagi erlardan ham foydalanishga 

to`g`ri  keladi.  Hozirgi  vaqtda  qishloq  xo`jaligi  bilan  bog`liq  bo`lmagan  sohalar 

uchun erga bo`lgan talab o`sish tendentsiyasiga ega. Ushbu talab o`z ichiga uy-joy 

qurish  uchun  bo`lgan  talabni,  infratuzilma  ob’ektlari  uchun  va  sanoat  ob’ektlari 

qurish  uchun  bo`lgan  talablarni  oladi.  Inflyatsiya  darajasi  yuqori  bo`lganda 

ko`pchilik  ortiqcha  pulini  er  sotib  olishga  sarflaydi  (yerga  bo`lgan  inflyatsion 

talab). Shuning uchun ham er boylikni saqlash va uni ortishini ta’minlash ob’ekti 

sifatida  qaraladi.  Noqishloq  xo`jalik  yerlarga  talab  yerning  hosildorligiga  bog`liq 

bo`lmay,  ko`proq  uning  qulay  joylashuviga  (shaharga  yaqin)  bog`liqdir.  Odatda 

shahar  markazlaridagi  yer  narxi  yuqori  bo`ladi,  shahar  markazidan  yiroqlashgan 

sari esa uning narxi kamayib boradi. 

Qishloq xo`jaligi uchun kerak bo`lgan erlarga talab uning hosildorligiga va bu 

hosildorlikni  oshirish  imkoniyatlariga,  erning  joylashuviga  (qishloq  xo`jalik 

mahsulotlari iste’molchilaridan uzoqlashish darajasiga) bog`liq. 

Qishloq  xo`jalik  yerlariga  talab  oziq-ovqat  mahsulotlariga  bo`ladigan  talab 

bilan belgilanadi. Ma’lumki, oziq-ovqat mahsulotlariga talab noelastikdir. Insonlar 

oziq-ovqatsiz  yashay  olmaydilar.  Shuning  uchun  am  oziq-ovqat  mahsulotlarining 

asosiy turlariga bo`lgan talab, ularning narxi qanchalik oshmasin, kam o`zgaradi. 

Oziq-ovqat  mahsulotlariga  talabning  noelastikligi  shuni  bildiradiki,  ularning 

taklifini  kam  miqdorda  qisqartirish,  mahsulotlar  narxini  keskin  oshib  ketishiga 

sabab bo`lishi mumkin va aksincha, taklifning ko`payishi (hosildor yil kelganda), 

oziq-ovqat mahsulotlari narxini keskin kamayib ketishiga olib kelishi mumkin. 



P 

 

Q 



D = D

қ/х


+D

ноқ/х


 

D

ноқ/х


 

D

қ/х


 

276 

 

Yer  rentasi  -  cheklangan  yer  resurslaridan  (boshqa  tabiiy  resurslardan) 

foydalanganlik uchun to`lov. 

Iqtisodiy  renta  yer  rentasiga  ko`ra  kengroq  ma’noga  ega,  buni  yuqorida 

ko`rgan edik. 

Absolyut  renta  -  bu  barcha  yer  egalari  tomonidan  yerning  sifatiga  bog`liq 

bo`lmagan holda oladigan rentadir (absolyut renta K.Marks tomonidan kiritilgan). 

Yer  rentasini  tahlil  qilish  uchun  quyidagi  shartlar  bajarilgan  deb  faraz 

qilinadi: 

 ishlab chiqarilgan barcha mahsulot bozor uchun ishlab chiqariladi; 



 barcha yerlar mukammallashgan bozor sharoitida ijaraga beriladi

 barcha  yerlardan  asosiy  oziq-ovqat  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  uchun 



foydalaniladi; 

 barcha yerlarning unumdorligi bir xil. 



Yer  taklifi  absolyut  elastik  bo`lmagani  uchun,  yer  taklif  chizig`i  vertikal 

ko`rinishda bo`ladi (27-rasm). 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

27-rasm. Yer bozorida muvozanat holat. 

Yerga  bo`lgan  talab  chizig`i 

 (yer  unumdorligining  pasayish  qonuniga 

ko`ra) manfiy yotiqlikka ega. 

Yer  taklifi  chizig`i   ni  talab  chizig`i 

 bilan  kesishgan  nuqtasi 

 yer 

bozoridagi  muvozanat  holatini  bildiradi.   muvozanat  renta  bo`lib,  u  har  oyda 



ijarachi  tomonidan  er  egasiga  to`lanadi. 

 to`rtburchak  yuzi  barcha  yerdan 

foydalanish  uchun  to`lanadigan  umumiy  renta.  Agar  asosiy  mahsulot  bug`doy 

bo`ladigan  bo`lsa,  bug`doyga  bo`lgan  talabning  ortishi,  yerga  bo`lgan  talabning 

ortishiga olib keladi 

, natijada bir gektar yerga to`lanadigan renta   dan   ga 

ko`tariladi. Ushbu holat umumiy (absolyut) renta 

 to`rtburchak yuziga teng 



D

S

D

1

E

1

P

1

P E Q



E

1

1



0



D

3

P

1

P

3

0



3

3

P E Q



E

 

P

3

 

P



1

 

P

2

 

S 



E

3

 



D

3

 



E

1

 



E 

D

1

 



D

2

 





Q 

Q

E

 



277 

 

bo`ladi. Agar bug`doyga bo`lgan talab kamaysa, har oyda to`lanadigan renta ham 



kamayadi va umumiy renta qiymati 

 to`rtburchak yuzigacha kamayadi. 

Ko`rinib turibdiki, taklif absolyut elastik bo`lmaganda yer rentasi asosan unga 

bo`lgan talabga bog`liq. 



Differentsial  renta.  Absolyut  rentani  qaraganimizda,  yerning  sifati, 

joylashuvi bir xil deb faraz qilgan edik. Haqiqatda esa yerlar hosildorligi bo`yicha 

hamda joylashuviga ko`ra bir-biridan farq qiladi. 

Faraz  qilaylik,  tabiiy  hosildorligi  bo`yicha  3  xil  yer  bo`lsin,  ya’ni,  yaxshi, 

o`rtacha  va  yomon  yerlar.  Bu  yerlarning  hosildorligi  har  xil  bo`lganligi  uchun, 

ularning  teng  o`lchamdagi  uchastkalariga  teng  miqdorda  kapital  va  mehnat 

sarflasak, turli xil natija olamiz. Hosildorligi yuqori bo`lgan erdan, boshqa yerlarga 

nisbatan  ko`proq  hosil  olamiz  va  bu  ortiqcha  olingan  hosil  yerning  faqat  tabiiy 

hosildorligi  bilan  bog`liqdir.  Yaxshi  hosildor  yerga  renta  o`rtacha  yer  rentasiga 

ko`ra  yuqori,  o`rtacha  yer  rentasi  esa  yomon  yer  rentasiga  ko`ra  ko`p  bo`ladi, 

yomon yer egasi esa sof iqtisodiy (absolyut) renta oladi (28-rasm). 

Eng  yaxshi  er  egasi  har  bir  gektar  erdan  har  oyiga  differentsial  renta 

 ni 

oladi, o`rtacha er egasi  - 



 rentani. Yomon erning rentasi nolga teng. biz bu erda 

yaxshi, o`rtacha va yomon erlarning o`lchami teng deb faraz qildik. Xuddi shunga 

o`xshash  differentsial  rentalarni  erlarning  joylashuviga  ko`ra  ham  aniqlash 

mumkin. 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



28-rasm. Differentsial renta. 

Biz yuqorida erlarni tabiiy hosildorligi bo`yicha rentalarni ko`rdik. Lekin, yer 

hosildorligini  unga  qo`shimcha  kapital  sarflab  ham  (masalan,  optimal  darajada 

o`g`it  berish,  yangi  agrotexnikani  qo`llash)  oshirish  mumkin.  Masalan,  yaxshi 

yerga qo`shimcha kapital sarflasak, u quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: a) 

qo`shimcha  kapital  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishi  mumkin  (bu  holda 

0

2

P E Q



E

P

1

P

1

 

S 



P 

E* 

E

1

 



P

1

 



E' 

P

1

'



 

E

2

 



P

2

 



 

E

1

 



P

1

*



 

D

1

*



 

D

M R P

1

1



 

D

1

'

 



D

M R P

2

2



 

D



M R P

3

3



 


278 

 

yer rentasi   dan 



 ga oshadi); b) sarflangan qo`shimcha kapital ishlab chiqarish 

samaradorligini kamayishiga olib keladi (bu holda yaxshi yer rentasi pasayib   ni 

tashkil  etadi).  Bordi-yu,  qo`shimcha  kapital  sarfi  samaradorlik  darajasini 

o`zgartirmasa, yer rentasi ham o`zgarmaydi. 



Yüklə 14,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2025
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin