Biznes va tadbirkorlik
Mikroiqtisodiyotning ahamiyati
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.4. Bozor va uning vazifasi
- Tayanch so`z va iboralar
- Samaradorik
- 2.2. Biror narsaning qiymati, unga erishish uchun voz kechilgan narsadir
- 2.3. Oqil odam chegarani o`ylaydi
|
1.3.Mikroiqtisodiyotning ahamiyati
Mikroiqtisodiyotning ahamiyati alohida tadbirkorlar, korxonalar, uy xo`jaliklari, oddiy fuqarolar faoliyatida zarur. Amalda bizning asosiy mahsadlarimizdan biri xo`jalikka oid qarorlarga kelinganda qanday qilib mikroiqtisodiyot tamoyillari qo`llanishini ko`rsatishdan
11
iboratdir. Mikroiqtisodiyotning amalda qo`llanishini ko`rsatuvchi jahon amaliyotida yuz bergan misolni keltiramiz. Korporatsiya darajasida bir qarorga kelish. 1985 yilning oxirida «Ford» oldingi g’ildiraklari tortadigan va samarali aerodinamik shaklga ega bo`lgan «Tauras» nomli yangi avtomobil modelini bozorga taqdim etdi. Mashina katta muvaffaqiyatga ega bo`ldi va 1987 yilga kelib «Ford» foydasini deyarli 2 marta ko`paytirdi. Bu mashinaning dizayni va samarali ishlab chiqarilishi muhandislik tafakkurining eng yangi yutuqlarini qo`llash bilan bog’liq edi, u ancha-muncha iqtisodiy masalalarga ham daxldor bo`ldi. Firma menejerlari yangi dizayn xaridorlar tomonidan naqadar ma’qullanishini tushunib yetishlari kerak edi. Iste’molchilarni mashinaning texnik tavsiflari va tashqi ko`rinishi qoniqtiradimi? Dastlabki talab qancha bo`ladi, u vaqt o`tishi bilan qanday o`zgaradi va bunga avtomobilning narxi qanday ta’sir etadi? Iste’molchilarning talab-ehgiyojini o`rganish, yangi mashinaga bo`lgan talabni prognozlash, mashina narxi o`zgarganda unga talabning o`zgarishi «Tauras» dasturining muhim qismini tashkil etdi. So`ng «Ford» model qiymatini belgilashi kerak edi: ishlab chiqarish xarajatlari va ularning yiliga qancha mashina chiqarilishiga qarab o`zgarishini aniqlash zarur edi. Shuningdek, kasaba uyushmasi bilan ish haqining miqdori to`g’risidagi muzokaralar natijasi, po`lat va boshqa xom ashyolar narxi ham hisobga olinishi kerak edi. Ishlab chiqarishda tajriba ko`paygan sari ishlab chiqarish xarajatlarining pasayish miqdori va tezligini ham tahlil etishga to`g’ri keldi. Bu ma’lumotlar maksimal foydani qanday olish mumkin, buning uchun yiliga qanday miqdorda mashina chiqarishni rejalashtirish kerak, degan savollarga javob topish uchun talab qilinar edi. «Ford» narx shakllantirish strategiyasini ishlab chiqishi kerak edi, bundan tashqari raqobatchilarning bu strategiyaga qanday javob berishini ham chamalab ko`rishiga to`g’ri kelar edi. Masalan, mashinaning dastlabki «yengillashtirilgan» modeliga past narx, lekin uning gidravlik boshqarish tizimi bor, havo konditsioneri mavjud individual modelga esa yuqori narx qo`yish kerakmi? Yoki mashinalarni «standart» qilib ishlab chiqarish va ularning jamiga ancha yuqori narx belgilash yanada qulay bo`ladimi? Bunga GM («General motors) va «Kraysler» kabi raqobatchilar «Ford» qo`ygan narxdan qatiy nazar, qanday javob qaytaradilar? GM va «Kraysler» o`z mashinalari narxini tushirish orqali «Ford»ni ham narxni tushirishga majbur etadimi? «Ford»ning ham narxni pasaytirishga harakat qilishi xavfi GM va «Kraysler»ning narxlarni pasaytirishdan tiyib tura oladimi? «Tauras» dasturi yangi ishlab chiqarish uskunalariga katta kapital qo`yishni talab qilgan, kompaniya esa bu bilan bog’liq riskka va uning kutilayotgan oqibatlariga baho berishi zarur edi. Riskning bir qismi benzinning bo`lg’usi narxi aniq bo`lmasligi bilan (benzinning yuqori narxi kam litrajli mashinalarga talabni oshirib yuboradi), riskning boshqa qismi esa firma ishchilariga beriladigan ish haqi miqdorining aniq bo`lmasligi bilan bog’liq edi. Agar neftning jahon bozoridagi narxi 2—3 marta oshsa yoki hukumat benzinga yangi soliq joriy etsa nima bo`ladi? Kasaba uyushmalari ish haqi to`g’risidagi muzokaralarda naqadar kuchlilik qiladi va bu ish haqi miqdoriga qanday ta’sir etadi?
12
Kapital qo`yish haqida qarorga kelinganda bu savollarga javoblarning noaniqligini qanday hisobga olish kerak? «Ford» birlashgan firma bo`lib ma’lum tashkiliy muammolarni ham hal etishi kerak edi, chunki uning bir bo`linmasi mashina ayrim qismlarini ishlab chiqaradi, boshqalari esa yig’ish bilan shug’ullanadi. Turli bo`linmalar menejerlariga mukofot puli ajratilishi ham kerak. Avtomobilni yig’uvchi bo`linmalar boshqa bo`linmalardan oladigan dvigatellarga qanday narx qo`yishi lozim. Hamma detal va qismlarni o`z zavodlaridan olish kerakmi yoki ulardan ba’zilarini tashqaridan olish ma’qulmi? Nihoyat, «Ford» o`z faoliyatida hukumat va qonun chiqaruvchi idoralarning talablarini hisobga olishi kerak. Masalan, avtomobilning yangi modeli tashqi muhitga chiqaradigan gazlar federal me’yor, eng ko`p deganda, yo`l qo`yilgan darajadagi kontsentratsiya talabiga javob berishi zarur bo`ladi, mashinalarni uzluksiz yig’ib borish esa xavfsizlik texnikasi va mehnatni muhofaza qilish qonunlariga mos kelishi kerak edi. Mazkur qoida va me’yorlar vaqt o`tishi bilan o`zgarishining eng ko`p ehgimoli qanday? Bular kompaniyaning xarajatlari va daromadlariga qanday ta’sir eta oladi? 3
1.4. Bozor va uning vazifasi Bozor iqtisodiyoti asosiy iqtisodiy vazifalarni hal etishda unga teng keladigan muqobil variantning yo`qligini isbotladi. Birinchidan, bozor ishlab chiqarish va iste’molning o`zaro bog’liqligini ta’minlaydi. Bu funktsiyani u taklifni to`lov qobiliyatli talab hajmiga muvofiqligini o`rnatish orqali amalga oshiradi. Ikkinchidan, xolis ishlab chiqaruvchilar mehnatining natijalarini ijtimoiy baholashni kafolatlaydi. Bunday baholash mexanizmi oddiy, samarali va ob’ektivdir. U bir narsadan: oldi-sotdi bo`lidimi yoki yo`qligidan iborat. Uchinchidan, bozor ishlab chiqarishning yuqori samaradorligi uchun sharoit yaratadi. Bunga qoloqlarni ilg’orlardan «ajratuvchi» raqobat yordam beradi. «Sof» bozor hech qachon mavjud bo`lmagan, bu hayoliy tizim - «mukammal raqobat» deb ataluvchi «hayoliy» modeldir. Erkin bozor yoki «mukammal raqobat» ishi qator majburiy shartlar, institutlar mavjudligi bilan aniqlanadi: xususiy mulkchilik; tadbirkorlik va tanlash erkinligi; shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi sifatida; raqobat; bozor narxlari tizimiga tayanish; davlat rolining cheklanganligi. Bu barcha institutlar xo`jalik faoliyatini rivojlantirish asosi sifatida iqtisodiy rag’batlantirish tizimini vujudga keltiradi. Xususiy mulkchilik- bu fuqaro yoki firmani iqtisodiy ne’matga egalik qilish, foydalanish, taqsimlash huquqidir.
3 Microeconomics, Second Edition bv Robert S. Pindyck, 12 bet 13
Agar mulkchilik huquqlari yaqqol aniqlangan va ishonchli himoyalangan bo`lsa, bunday tizim resurslardan yaxshiroq foydalanishni ta’minlaydi. Tadbirkorlik erkinligi har qanday inson tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi mumkinligini: resurslarni sotib olish va o`z tanloviga ko`ra har qanday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni tashkil etish, ularni bozorda sotish, pullarni bankka qo`yish va boshqalarni ko`zda tutadi. Tanlash erkinligi resurs egalarini ularni o`z hohishiga qarab foydalanish: xodimlar uchun har qanday faoliyat turi bilan shug’ullanish, iste’molchilar uchun o`z pul daromadlariga tovar va xizmatlarni sotib olish imkoniyatini ko`zda tutadi. Tanlovning to`g’riligi va tadbirkorlik erkinligi iqtisodiyot holati haqidagi axborot to`la hajmining mavjudligi bilan aniqlanadi. Shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi rag’bat, xo`jalik faoliyati sababidir. Bozorda faoliyat ko`rsatayotgan barcha sub’ektlar o`zining shaxsiy manfaatini ko`zlaydi, ularni Adam Smit ta’biricha «ko`rinmas qo`l» boshqaradi. U bozorning barcha qatnashchilarini barcha uchun farovonlikni oshishini ta’minlovchi yo`nalishda harakat qilishga undaydi. Har bir odamnm boylikka intilishi umuman butun jamiyatning boyligiga olib keladi. Raqobat – cheklangan resurslarning ko`proq miqdoriga, ulardan eng ko`p qaytim olish maqsadida ularni o`z ihtiyoriga olish uchun xo`jalik sub’ektlari o`rtasidagi musobaqadir. Odatda, raqobat odamlarni cheklangan resurslarni olish va ishlatishning eng oqilona yo`llarini izlashga uyg’otib, ijobiy rol o`ynaydi. Bozor narxlari tizimiga tayanish. Narx bozorda iqtisodiy vaziyat ko`rsatkichi bo`lib xizmat qiladi va uchta funktsiyani bajaradi: xaridor va sotuvchilar harakatini yo`naltiruvchi axborotni beradi; ishlab chiqarishning samaraliroq yo`llarini rag’batlantiradi; bozor sub’ektlari o`rtasida daromadlarni taqsimlaydi. Narxlar bu uchta funktsiyani bajarishi uchun, ularga erkin harakatlanishni ta’minlash zarur bo`ladi. Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida yechiladi: - optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olish; - muqobil xarajatlar tamoyili - noyob resurslardan foydalanish yo`nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali. Iqtisodiy sub’ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko`ra o`z maqsadlariga erishishi uchun xo`jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy sub’ektlar berilgan resurslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun xarajatlarni kamaytiradi. Mikroiqtisodiyot iqtisodiy sub’ektlarni ikkiga bo`lib qaraydi - iste’molchilar (uy xo`jaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Iste’molchining maqsadi - mumkin darajada o`zining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bo`lsa, ishlab chiqaruvchilarning maqsadi - foydani yoki boshqa bir faoliyat ko`rsatkichlarini
14
maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir. Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo - bu iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir: 1) ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi mahsulotdan qancha ishlab chiqaradi) muvofiqlashtirish; 2)
iste’molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan, qancha iste’mol qiladi) muvofiqlashtirish; 3) ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo`yicha qabul qilingan qarorlarni muvofiqlashtirish. Bu muammo tovarlar aylanmasi modeli orqali tahlil qilinadi (1-chizma).
1-chizma. Muvofiqlashtirishning bozor mexanizmi Modeldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u muammoning ikkinchi darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Modelda ikki turdagi o`zgaruvchilar ishlatiladi: ekzogen va endogen. Ekzogen o`zgaruvchilar tashqi o`zgaruvchilar bo`lib, ular oldindan beriladi va modelga kiritiladi. Endogen o`zgaruvchilar model ichida, hisob-kitoblar asosida shakllanadi. Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki sektorga bo`linadi: uy xo`jaliklari va firmalar. Uy xo`jaliklari o`z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni) firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o`zlarining tovar va xizmatlarini sotib undan tushgan daromadni uy xo`jaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar. Ko`rinib turibdiki, xaqiqatdan ham nima iste’mol qilish kerak, demak, nima ishlab chiqarish kerak, degan masalani uy xo`jaliklari hal qiladi. Uy xo`jaliklarining bunday qarori, firmalarning ishlab chiqarish rejalarini tuzish uchun asos bo`lishi kerak. Firmalar, o`z navbatida, noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo`jaliklari iste’mol qilish uchun rejalashtirgan ne’matlarni olishlari kerak, ya’ni ular iste’mol qilish bo`yicha qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi kerak bo`ladi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish resurslari bozori va iste’mol ne’matlari bozori. Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori bilan uy xo`jaliklari sektori o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor Фирмалар Ресурслар бозори
хўжаликлари бозори
Истеъмол неъматлари бозори
15
tovarlar bozorida oldi-sotdi bo`yicha o`zaro munosabatda bo`lsa, talab va taklif modeli tovar narxini va sotiladigan tovar hajmini aniqlaydi. Agar ular resurslar bozorida oldi-sotdi bo`yicha o`zaro munosabatda bo`lsalar model sotiladigan resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi. Har bir bozor o`zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilar va xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne’matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xo`jaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bo`lib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning o`zida jamiyatdagi noyob ne’matlarni taqsimlash muammosini echish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni cheklash to`g’risida signal bo`lsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatni tiklash to`g’risida muhim axborot bo`lib xizmat qiladi. Narxlar noyob resurslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, ne’matlarni ratsional iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx er, kapital va resurslar egalarining daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi. Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog’liq xarajatlarga transaktsion xarajatlar deyiladi. Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar qarorlarini vaqt bo`yicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne’matlar (fyuchers) bozorining vujudga kelishi bilan bog’liqdir. Kelajakdagi ne’matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari to`g’risida tasavvurga ega bo`lishga, ularning kelajakda nisbatan noyobligi to`g’risida axborot beradi. Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko`ra, o`zlarining joriy xo`jalik rejalarini qayta ko`rib chiqadilar va o`zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar.
resurs, muqobil qiymat, ijtimoy ne’mat, bozor, optimallashtirish. 16
4
2.1. Odamlar tanlovga duch keladilar 2.2. Biror narsaning qiymati, unga erishish uchun voz kechilgan narsadir 2.3. Oqil odam chegarani o`ylaydi 2.4. Odamlar rag`batlarga ta’sirchandirlar 2.5. Savdo hammaga foydali va bozorlar odatda iqtisodiy faoliyatni tashkil etishda yaxshi bir yo`ldir 2.6. Davlat ba`zan bozor faoliyati oqibatlarini yaxshilashi mumkin 2.1. Odamlar tanlovga duch keladilar Iqtisodiyotning birinchi tamoyili odamlarning tanlovni amalga oshirish jarayoniga taalluqli bo`lib, bu tamoyil mikroiqtisodiyotda ham keng qo`llaniladi. Bu tamoyilning mazmuniga e`tiborimizni qaratamiz. O`zimiz yoqtirgan bir narsaga erishishimiz uchun, odatda biz o`zimiz yoqtirgan boshqa narsadan voz kechishimizga to`g’ri keladi. Qarorlar qabul qilishda bir maqsadni boshqa bir maqsad bilan qarama-qarshi qo`yish talab etiladi. Keling bir talabani o`zining eng qimmatbaho resursi bo`lgan vaqtini taqsimlash muammosini hal etishini ko`rib chiqaylik. U o`zining hamma vaqtini iqtisodiyotni o`rganishga, yoki hamma vaqtini psixologiyani o`rganishga sarflashi, yoki ikkala fanni o`rganish o`rtasida teng sarflashi mumkin. U bir fanni o`rganish uchun sarflagan har soati, uni shu soatni boshqa fanni o`rganishi uchun sarflash imkoniyatidan mahrum qiladi, shuningdek u bu soatda o`rganayotganligi tufayli, u boshqa shu soatda qilinishi kerak bo`lgan mudrash, velosiped haydash, televizor ko`rish va vaqtbay hisobiga pul topishdan voz kechadi.
Yoki ota onani oila a’zolari o`rtasida daromadni qay darajada taqsimlashiga e’tibor qarataylik. Ular oziq-ovqat, kiyim-kechak yoki oila bayramlariga xarajat qilishadi. Yoki ular oila daromadlarini bir qismini nafaqa yoki bolalari kelgusida ta’lim olishiga saqlashlari mumkin. Qachonki odamlar jamiyatga kirishganda ular turli xil qarorlarga duch kelishadi. Ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni qiymati oshishiga atrof muhitni himoyalashga firmalar o`z resurslarini bir qismini yo`naltirishini ko`zda tutuvchi qonunlar olib keladi. Yuqori narxlar tufayli bu firmalar kamroq oylik to`laydi, kamroq foydada ishlaganlari uchun yuqoriroq narxlarni belgilaydilar, yoki har uchchalasini birlashtiradilar. Shunday qilib ifloslanishni tartibga solish, toza atrof
4
kitobining I bobi asosida tayyorlangan.
17
muhitni yo`lga qoyish natijasida salomatlikni yaxshilab, u fermerlar, boshliqlar, ishchilar va xaridorlar o`rtasida daromadni past darajadagi qiymatini tartibga soladi. Yana bir farq jamiyat samaradorligi va tenglik o`rtasidadir. Samaradorik bu jamiyat cheklangan resurslardan eng yuqori foydani olishidir. Tenglik jamyat a’zolari o`rtasida o`sha foydalarni teng taqsimlash demakdir. Odamlarni qaror qabul qilishga tanlash tanishtirilganda, ular bizlarga qanday qaror qabul qilishlarini aytishadi. Talaba psixologiyani o`qishni to`xtatdi, chunki iqtisodiyotni o`qishni foydali deb topib, o`qishni kuchaytirdi. Jamiyat tabiatni himoya qilishni to`xtatmaydi, chunki tabiatni tartibga solish bizning yashash tarzimizdagi materiallarni kamaytiradi. Shunday qilib iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo`lgan mikroiqtisodiyotni o`rganish, hayot tanlovlarini tan olish bilan boshlanadi.
2.2. Biror narsaning qiymati, unga erishish uchun voz kechilgan narsadir Insonlar tomonidan ongli ravishda qarorlarni qabul qilishida tanlovning zaruriyati muqobil harakat yo`llarining xarajatlari va ne’matlarni solishtirishni talab etadi. Biroq, ko`p hollarda xarajatlar birinchi qarashda ko`rinishi mumkin bo`lganidek oddiy emas. Oily ta`lim olishga qaror qabul qilishni ko`rib chiqaylik. Intellektual boyish va kelajakda yaxshiroq ishga ega bo`lish hayotning asosiy afzalliklari va imkoniyatlari bo`lgan foydani nazarda tutadi deylik. Lekin xarajatlari qanday bo`ladi? Bu savolga javob sizning o`qish uchun, kitoblar, xona va doska kabilarga muayyan pul miqdorini to`lashingizni zaruriyati bo`lishi mumkin. Shu bilan birga bir necha yil davomida oily ta`lim muassasasida ta’lim olish uchun siz nimalardan voz kechganingiz haqiqatdan ham xarajatlarda aks etmaydi.
Bu hisoblash ikki xil muammoni yuzaga keltiradi. Birinchidan, bu oily ta`lim muassasasiga borishning biror narsani o`z ichiga oluvchi haqiqiy xarajatlari bo`lmaydi. Ikkinchidan, oily ta`lim muassasasiga borishingizda sizning eng katta e’tiborga olmaydigan xarajatingiz vaqtingizdir. Siz bir yilni ma’ruza tinglab, darsliklar o`qib va yozib vaqtingizni o`qishga sarflaganingizda, bu vaqtni boshqa ishga sarflash mumkin bo`lmaydi. Ko`pchilik talabalar uchun, oily ta`lim muassasasiga qatnab pul topishdan voz kechishlari ularni ta’lim olishlarining yirik yagona xarajatlari bo`ladi.
Bizga birinchi bobdan ma`lumki, muqobil qiymat bu biror narsaga erishishingiz uchun boshqasidan voz kechishingiz kerak demakdir. Qachonki, qaror qabul qilinayotganda qaror qabul qiluvchilar har bir ijobiy holat uchun imkoniyat darajasini inobatga olishlari kerak. Aslida ular sport bilan shug`ullanuvchi talabalar bo`lsalar, agar ular oily ta`lim olishdan voz kechsalar va professional sport bilan shug`ullanib millionlab pul ishlab topadigan bo`lsalar, ularning imkoniyati oily ta`lim muassasasi darajasidan baland bo`ladi. Bu 18
ajablanarli emas, ammo ular ko`pincha oliy ta’limining foydasini baholashga arzimaydi, deb o`ylashadi.
Iqtisodchilar odatda odamlarni idrokli ekanligini taxmin qilishadi. Oqil odamlar o`z maqsadlariga erishish uchun iloji bo`lgan hamma imkoniyatlardan foydalanishadi. Oqil odamlar kamdan kam hollarda hayot qonunlarini oq va qora deb bilishadi. Imtihonlar bo`ladigan vaqtda talabalarning qarorlari imkoniyatlarini qo`ldan boy bermay 24 soat mobaynida o`rganish, ammo qo`shimcha soatlarini televizor ko`rish o`rniga ma`ruza va boshqa zarur o`quv materiallarni qaytadan ko`rib chiqishga sarflaydilar. Bunda mikroiqtisodiyotda “chekli o`zgarishlar” atamasi biron bir rejaning holatini kichik o`zgartirishda qo`llaniladi. Shuni yodda tutingki, chekli “chekka” so`zining ma’nosi, siz nima qilayotganligingizning chegaralari doirasidagi chekli o`zgarishlardir. Oqil odamlar ko`pincha chekli foyda va chekli xarajatlarni solishtirish orqali qaror qabul qiladilar. Masalan, havo yo`llari korxonasi yo`lovchilarning chipta haqi qanchaligi, kim muntazam ucha olishi kabilarni o`rganib chiqqan. Uchish jarayonida faraz qiling 200 ta joy xarajatlari 100 000 AQSH dollari bo`lsin. Bu holda har bir joy uchun o`rtacha chipta narxi 100 000/200, qaysiki har bir joyga 500 dollardan to`g’ri keladi. Bu havo yo`llari kompaniyasi chiptalarni kamida 500 dollardan sotadi, deb xulosa qilishimiz mumkin. Aslida, oqil havo yo`llari kompaniyalari ko`pincha o`z daromadlarini chekli darajasini o`sirish yo`llarini topishni o`ylaydi. Tasavvur qiling, samolyot 10 ta bo`sh joy bilan havoga ko`tarilayapti, o`tirgan yo`lovchilar joy uchun 300 $ dan to`lashmoqchi, havo yollari kassasi chipta sotadimi? Albatta sotadi. Agar samolyot joylari bo`sh bo`lsa, yana bir necha yo`lovchiga xarajatlar oz miqdorda qo`shiladi. Garchi o`rtacha uchish narxi 500 $ ni tashkil etsa ham, qo`shimcha yo`lovchining chekli xarajati u iste’mol qilgan 1 paket yong’oq va ichilgan 1 banka sodali suv qiymatidan ortiq bo`lmaydi. Uzoq muddat kutgan yo`lovchi chipta sotib olish uchun chekli xarajatni ko`proq to`laydi. Chekli qaror qabul qilish, ba’zi holda ajoyib iqtisodiy tushuntirib berish hodisasiga yordam beradi. Mana klassik savol: Nima uchun suv bunchalik arzon, oltin bunchalik qimmat? Odamlar yashash uchun suvga muhtojdir, bunda oltin keraksizdir; ammo ba’zi sabablarga ko`ra, odamlar bir piyola suvga qaraganda, oltin uchun ko`proq to`lashni xohlaydilar. Sababi, har bir shaxsning xohish istaklari har bir keyingi chekli mahsulot unga keltiradigan foydaga asoslangandir. Chekli foyda shaxs yana qanchalik ko`p birlik mahsulotga egaligiga bog’liq. Suv muhim, ammo suvning mo`l ko`lligi tufayli bir stakan suvning chekli foydasi kichik. Solishtiradigan bo`lsak, hech kim jon saqlab qolish uchun oltinga muhtoj 19
emas, ammo oltin juda noyobligi tufayli odamlar oltinning chekli foydasi juda ko`p miqdorda bo`ladi, deb biladilar.
Agar chekli foyda chekli xarajatlardan ortiq bo`lsagina, oqilona qaror qabul qilinadi. Bu tamoyil nima uchun havo yollari kompaniylari chiptasini o`rtacha xarajatlardan past narxda sotadilar va nima uchun odamlar suvga nisbatan oltinga ko`proq narx to`lashayapti kabi savollarga javob beradi. Bu cheklilik qoidasiga ko`nikish biroz vaqtni talab qilishi mumkin, lekin mikroiqtisodiyotni o`rganish insonlarga amaliyotda keng imkoniyatlar beradi.
Yüklə 14,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|