Biznes va tadbirkorlik
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muzqaymoq narxi
- Rasm Muzqaymoq miqdori
- Muvozanatda bo’lmagan bozorlar
- Talab ortiqchaligi Taklif ortiqchaligi Muzqaymoq miqdori Muzqaymoq miqdori
- Misol: Talab o`zgarganda bozor muvozanatining o`zgarishi.
- Egri chiziqlarning siljishi egri chiziq bo`ylab harakatga qarshi.
- Misol: Taklif o`zgarishining bozor muvozanati o`zgarishiga ta’siri.
- Rasm Muzqaymoq narxi Muzqaymoq miqdori
- Talab hajmi oshishining muvozanatga ta’siri
- Misol: Talab va taklifning o`zgarishi.
- Rasm Muzqaymoq miqdori Muzqaymoq narxi Taklif tushishining muvozanatga
- Tezkor savol-javob
- Rasm Muzqaymoq miqdori Muzqaymoq miqdori Muzqaymoq narxi
- Talab va taklifdagi o’zgarish (a) Baho o’sishi, miqdor o’sishi
- Xulosa: narxlar qanday qilib resurslarni jalb qiladi
- Talabning narx elastikligi va uning omillari
|
Muvozanat 8 rasmda bozor taklifi egri chizigi va bozor talabi egri chizig’lari birgalikda tasvirlangan. Talab va taklif egri chiziqlari bir nuqtada kesishganigae’tibor berish lozim. Bu nuqta bozor muvozanati deb ataladi. Bu kesishish nuqtasidagi narx muvozanatli narx, miqdor esa muvozanatli miqdor deyiladi. Bu yerda muvozanatli narx $2 va muvozanatli miqdor 7 ta muzqaymoq. Lug’at muvozanat so`zini turli xil kuchlarning tenglik holati sifatida ta’riflaydi va bu bozor muvozanatini ham ifodalaydi. Muvozanat narxda, xaridorlar sotib olishga tayyor vaqodir bo`lgan tovarlar miqdori, sotuvchilar yetkazib berishga tayyor va qodir bo`lgan tovarlar miqdoriga teng boladi. Muvozanatli narx ba’zan bozorni tozalovchi narx deyiladi, chunki, bu narxda, bozorda hamma qoniqadi: xaridorlar istagan miqdorlaridagi barcha mahsulotlarini xarid qiladilar, sotuvchilar esa istagan miqdorlaridagi barcha mahsulotlarini sotadilar.
36
Xaridor va sotuvchilar harakati bozorni tabiiy ravishda talab va taklif muvozanati tomon harakatlantiradi. Sababini aniqlash uchun bozor narxi muvozanatli narxga teng bo`lmagan holatda nima bo`lishini ko`rib chiqish lozim. Dastlab tasavvur qiling, bozor narxi muvozanatli narxdan yuqori 9-shakl (a). Narx $2.50 bo`lganda taklif qilinadigan mahsulot miqdori ( 10 dona muzqaymoq) mahsulotga bo`lgan talab miqdoridan (4 dona muzqaymoq) oshadi. Bu yerda mahsulot ortiqchaligi paydo boladi: sotuvchilar mazkur narxda barcha mahsulotlarini sota olmaydilar. Qoldiq ba’zan taklif ortiqchaligi holati sifatida qaraladi. Qachonki muzqaymoq bozorida mahsulot ortiqchaligi kuzatilsa, muzqaymoq sotuvchilari muzlatgichlari ular sotishni hohlaydigan ammo sota olmaydigan muzqaymoqlar bilan to`ladi. Ular mahsulot ortiqchaligiga mahsulot narxini pasaytirish orqali javob qaytaradi. Narxlarning tushishi mahsulotga bo`lgan talab miqdorini oshiradi va taklif miqdorini kamaytiradi. Narxlar tushishi bozor muvozanatga erishguncha davom etadi. Endi faraz qiling bozor narxi muvozanat narxidan quyi holatda 9 rasm (b). Bu holatda birdona muzqaymoq uchun narx $1.50 va mahsulotga bo`lgan talab miqdori taklif miqdoridan oshadi. Bu holatda tovar taqchilligi kelib chiqadi: Talabgorlar mazkur narxda istagan mahsulotlarini barchasini xarid qila olmaydilar. Muzqaymoq narxi Taklif
Talab
Muvozanat narx
Muvozanat miqdor
Muvozanat nuqta talab va taklif egri chiziqlari kesishadigan nuqta hisoblanadi. Muvozanat narxda talab miqdori va taklif miqdori tenglashadi. Bu yerda muvozanat narx $2: bu narxda 7 dona muzqaymoq taklif qilinadi va 7 dona muzqaymoqqa talab mavjud.
37
Muzqaymoq bozorida taqchillik sodir bo`lganda, xaridorlar oz miqdordagi muzqaymoqlardan birini xarid qilish uchun uzoq navbatda turishlariga to`g’ri keladi. Ko`p xaridorlar oz mahsulot ortidan quvishi, taqchillikka sotuvchilar savdo hajmini yo`qotmagan holda narxni ko`tarish orqali javob qaytaradi. Narx o`sishi tufayli talab miqdori tushadi, taklif miqdori oshadi va bozor yana qayta muvozanat nuqtaga qarab harakatlanadi. Shunday qilib sotuvchilar va xaridorlar harakati bozor narxini avtomatik tarzda muvozanatli narx tomon suradi. Bozor muvozanatli narxga erishishi bilanoq, barcha sotuvchi va xaridorlar qoniqadi va narxda yuqoriga va pastga bosim mavjud bo`lmaydi. Qanchalik tez muvozanatga erishish qanchalik tez narx o`zgarishiga qarab, bozordan bozor farq qiladi. Ko`plab erkin bozorlarda mahsulot ortiqchaligi vaqtinchalik holat hisoblanib, narxlar muvozanatli darajasiga qarab harakatlanadi. Chindan, bu hodisa keng tarqalgan bo`lib, talab va taklif qonuni deb ataladi. Istalgan bir mahsulot narxi shu mahsulotga bo`lgan talab va taklif miqdorini muvozanatga keltirish maqsadida o`zgaradi.
Hozircha biz talab va taklif birgalikda bozor muvozanatini narx va xaridorlar sotib olgan hamda sotuvchilar ishlab chiqargan tovarlar hajmi bilan birgalikda qanday qilib aniqlanishini ko`rdik. Muvozanatli narxi va miqdor talab va taklif egri chizig’i holatiga bog'liq. Ma’lum bir voqea bu egri chiziqni o`zgartirsa, natijada sotuvchilar va xaridorlar o`rtasida yangi narx va yangi miqdor o`zgarishi yuzaga keladi. (a) qismda ortiqchalilik tasvirlangan. Bozor baxosi($2.50) muvozanat narxdan yuqori bo’lganligi sababli mahsulot taklifi miqdori ( 10 ta muzqaymoq) mahsulotga bo’lgan talab miqdoridan (4 ta muzqaymoq)oshadi. Mol yetkazib beruvchilar muzqaymoq narxini qisqartirish orqali sotish hajmini oshirishga harakat qiladi va bu narxni muvozanat nuqta tomon harakatlantiradi. (b) qismda yetishmovchilik tasvirlangan. Bozor narxi muvozanat narxdan quyida bo’lganligi sababli mahsulotga bo’lgan talab miqdori(10 ta muzqaymoq) mahsulot taklifi(4 ta muzqaymoq) miqdoridan oshadiKo’p xaridor oz miqdordagi mahsulotga talab bildirishidan sotuvchilar narxni oshirish orqali manfaat ko’radi. Shunday qilib. Ikkala holatda han narx o’zgarishi bozorni talab va taklif muvozanati tomon harakatlantiradi.
bo’lmagan bozorlar
Talab hajmi
Taklif hajmi
Taklif hajmi
Talab hajmi
Kamomad Ortiqchalik
Talab
Talab
Talab ortiqchaligi Taklif ortiqchaligi Muzqaymoq miqdori Muzqaymoq miqdori Muzqaymoq narxi Muzqaymoq narxi Rasm 38
Muvozanatga biror voqea qanday qilib ta’sir ko`rsatishini tahlil qilayotganda, biz quyidagi uch qadamni ko`rib chiqamiz. Birinchidan, tasavvur qilaylik bir voqea taklif egri chizig’iga, talab egri chizig’iga va ba’zi holatlarda ikkala egri chiziqqa ham ta’sir etdi. Ikkinchidan, egri chiziq o`ngga yoki chapga tomon o`zgardi. Uchinchidan, biz talab va taklif rasmsini dastlabki va yangi muvozanat nuqtasini narx va miqdor muvozanatiga ta’sir ko`rsatishini taqqoslash uchun foydalanamiz. 3-jadval bu 3 qadamga xulosa yasaydi. Keling ushbu qadamlar qanday qo`llanilganligini ko`rish uchun muzqaymoq bozori uchun qanday ta’sir ko`rsatishini ko`rib chiqamiz.
qilaylik bir yozda havo juda ham issiq. Bu hodisa muzqaymoq bozori uchun qanday ta’sir ko`rsatadi. Bu savolga javob berish uchun yuqoridagi uch qadamdan foydalanamiz. 1. Issiq havo talab egri chizig’iga iste’molchilarning muzqaymoqqa bo`lgan ehtiyojiga ko`ra ta’sir ko`rsatadi. Issiq havo sotiladigan muzqaymoq hajmiga ta’sir etadi, iste’molchi muzqaymoqning narxi qanday bo`lishidan qat’iy nazar sotib olishni xohlaydi. Taklif egri chizig’i o`zgarmay qoladi, chunki ob-havo firma tomonidan sotiladigan muzqaymoqqa to`g’ridan to`g’ri ta’sir etmaydi. 2. Issiq ob-havo odamlarni ko`proq muzqaymoq iste’mol qilishga undagani sababli talab egri chizig’i o`ngga siljiydi. 10-rasmda talab oshganligi sababli talab egri chizig’i
ga ko`chadi. Bu o`zgarish har qanday narxda muzqaymoqqa bo`lgan talab miqdori yuqori ekanligini ko`rsatadi. 3.
10-rasmda muvozanat narx 2.00 $ dan 2.50 $ ga ko`tarilganligini va muvozanat miqdor7 birlikdan 10 birlikka oshganligini ko`rishimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, issiq ob-havo muzqaymoq narxi va sotish hajmini oshirdi.
Issiq havo havo harorati muzqaymoqqa bo`lgan talab va narxlarni oshirganda, taklif egri chizig’i o`zgarmasdan qolsa ham firmalarning muzqaymoq taklifi hajmi ortadi. Bu holatda iqtisodchilar “taklif hajmi” ortdi, ammo “taklif” o`zgarmasdan qoldi deyishadi. 39
Taklif taklif egri chizig’ining holatiga bog’liq bo`ladi, holbuki taklif miqdori taklif qiluvchilarning sotish hajmiga bog’liq bo`ladi. Ushbu misolda taklif o`zgarmagan, chunki issiq havo firmalarning istalgan narxda sotish hohishini o`zgartirmaydi. Aksincha, issiq havo iste’molchilarning istalgan narxda sotib olish istagini o`zgartiradi va shu asnoda talab egri chizig’ini o`ngga siljitadi. Talabning oshishi muvozanat narxini oshiradi. Narxlar oshganda, taklif hajmi oshadi. Bu taklif miqdorining oshishi taklif egri chizig’ining harakatini ko`rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, taklif egri chizig’ining siljishi “taklif o`zgarishi” va talab egri chizig’ining siljishi “talab o`zgarishi” deb ataladi. O`zgarmas taklif egri chizig’ining harakati “taklif miqdori o`zgarishi” va o`zgarmas talab egri chizig’ining harakati “talab miqdori o`zgarishi” deb ataladi.
Faraz qilaylik boshqa bir yoz davomida, bo`ronshakarqamish hosilining bir qismini vayron qildi va shakar narxi oshib ketdi. Bu muzqaymoq bozoriga qanday ta’sir etadi? Bu savolga javob topish uchun biz yana bir martta uch qadamga murojat qilamiz. 1. Muzqaymoq ishlab chiqarishda shakar narxining o`zgarishi taklif egri chizig’iga ta’sir etadi. Mahsulot narxining oshishi firmalarning muzqaymoq ishlab chiqarish hajmi va istalgan narxda sotish imkoniyatini kamaytiradi. Talab egri chizig’i o`zgarmaydi, chunki xomashyo narxining yuqoriligi muzqaymoq sotib oluvchilarning sotib olish hohishiga to`g’ridan - to`g’ri ta’sir ko`rsatmaydi. 2. Taklif egri chizig’i o`ng tomonga siljiydi, chunki har qanday narxda firma sotish hajmi qisqaradi. 11-rasm talabning pasayishini talab egri chizig’ida
ga o`zgarishi orqali tasvirlangan. Rasm Muzqaymoq narxi Muzqaymoq miqdori Yuqori
narxdagi natija
Issiq ob-havoda muzqaymoqqa bo’lgan talab oshadi
Taklif Dastlabki muvozanat holat
Yangi
muvozanat holat
Talab hajmi oshishining muvozanatga ta’siri Biror hodisa har qanday narxda talab egri chizig’ini o’ngga siljitadi. Muvozanat narxi ham muvozanat miqdor ham oshadi. Bu yerda g’ayritabiiy issiq yoz
sotib oluvchlarning muzqaymoqqa bo’lgan talabini oshirmoqda. Talab egri chizig’i muvozanat narx 2.00 $dan 2.50$ga va muvozanat miqdor 7 birlikdan 10 birlikka ko’chishi natijasida dan ga ko’chadi. … va miqdorning oshishi
40
11-rasmda tasvirlanganidek, taklif egri chizig’ining ko`tarilishi muvozanatli narxni 2.00$dan 2.50 va muvozanatli hajmni 7 birlikdan 4 birlikka tushirdi. Shakar narxining oshishi natijasida muzqaymoq narxi oshdi va sotilgan muzqaymoq hajmi tushdi. Misol: Talab va taklifning o`zgarishi. Faraz qilaylik, issiq havo va bo`ron bir yozning o`zida sodir bo`ldi. Bu kombinatsiyani tahlil qilish uchun biz yana uch qadamga ergashamiz. 1. Biz ikkala chiziqning ham siljishini aniqlashimiz zarur. Issiq havo talab egri chizig’iga ta’sir etadi, chunki bu iste’molchilarning istalgan narxda sotib olishni xohlagan muzqaymoq hajmini o`zgartiradi. Bir vaqtning o`zida bo`ron shakar narxini oshirsa, bu muzqaymoq uchun taklif egri chizig’ini o`zgartiradi, chunki bu firmaning har qanday narxda muzqaymoq sotish hajmini o`zgartiradi. 2. Egri chiziqlar biz avval tahlil qilganimizdek bir xil yo`nalishda o`zgaradi: talab egri chizig’i o`ngga siljiydi va taklif egri chizig’i chapga siljiydi. 12-rasmda bu o`zgarishlar tasvirlangan.
Biror hodisa istalgan narxda taklif hajmini qisqartirsa taklif egri chizig’i chapga siljiydi. Muvozanat narx oshadi va muvozanat hajm tushadi. Bu yerda shaker narxining oshishi sotuvchilar kamroq muzqaymoq sotisiga sabab bo’ldi. Taklif egri chizig’ining dan
ga o’zgarishi muzqaymoq muvozabat narxini 2.00 $dan 2.50$ga oshishiga va muvozanat hajmini 7 birlikdan 4 birlikka tushishiga sabab bo’ldi.
Muzqaymoqning yuqori narxdagi natijasi
… va miqdorning kamayishi
Muzqaymoqqa talabning pasayishi shakar narxining oshishi
Talab
Dastlabki muvozana t holat
Yangi
muvozana t holat
41
3. 12-rasmdan ko`rinib turibdiki, ikkita mumkin bo`lgan natija talab va taklifning nisbiy o`zgarishiga bog’liq. Ikkala holatda ham muvozanatli narx oshadi. (a) rasmda taklif biroz tushganda talab ko`proq oshmoqda, muvozanatli miqdor ham oshmoqda. (b) rasm bilan qiyoslaganda, talab biroz oshganda taklif biroz tushmoqda, muvozanatli miqdor ham pasaymoqda. Shu sababli, bu hodisalar muzqaymoq narxini shubhasiz oshirmoqda, lekin sotilgan musqaymoq miqdoriga ta’siri ikki xil (bu ikki xil yo`l bilan ham ketishi mumkin).
Biz muvozanat o`zgarishini tahlil qilish maqsadida talab va taklif egri chiziqlaridan qanday qilib foydalanishni uchta misolda ko`rib chiqdik. Biror hodisa taklif egri chizig’ini, talab egri chizig’ini yoki ikkala egri chiziqni o`zgartirsa, siz bu usullardan muvozanatli miqdor va sotilgan mahsulot narxiga qanday ta’sir qilishini prognoz qilishingiz mumkin. 4-jadvalda ikkala egri chiziqning har qanday kombinatsiyasida natija qanday bo`lishini prognoz qilish mumkinligi ko`rsatilgan. Talab va taklif usullaridan qanday foydalanish kerakligini tushunganlikka ishonch hosil qilish uchun bu jadvalga bir nechta ma’lumotlar kiriting va nima sababdan jadval prognozlarni o`z ichiga qamrab olishini tushintirib bera olishingizga ishonchingiz komil bo`lsin.
Mos rasmda agarda pomidor narxi oshsa, pitsa uchun bozorda qanday o`zgarish bo`lishini ko`rsating. Boshqa bir rasmda agarda gamburger narxi tushsa, pitsa uchun bozorda qanday o`zgarish bo`lishini ko`rsating.
Biz bu yerda bir vaqtning o’zida talabning ortishi va taklifning tushishini ko’rdik. Ikkala natija ham bo’lishi mumkin. (a) chizmada muvozanat narx dan
ga o’smoqda va muvozanat miqdor dan
ga ko’tarilmoqda. (b) chizmada esa muvozanat narx yana dan
ga o’smoqda, lekin muvozanat miqdor
dan ga tushmoqda. Talab va taklifdagi o’zgarish
Talabdagi yuqori o’sish Taklifdagi kichik kamayish
Yangi
muvozanat holat
Dastlabki muvozanat holat Talabdagi kichik o’sish Taklifdagi yuqori kamayish Yangi muvozanat holat
Dastlabki muvozanat holat 42
Xulosa: narxlar qanday qilib resurslarni jalb qiladi Bu bobda bozordagi talab va taklif tahlil qilingan edi. Bizning qarorlarimiz muzqaymoq bozorini o`z ichiga olgan holda chiqarilgan bo`lsada, bu dars boshqa ko`pchilik bozorlar uchun ham o`rinlidir. Siz qachon bo`lsa ham do`konga xarid qilgani borganingizda, siz biror tovar uchun talab bildirasiz. Siz qachon bo`lsa ham ish qidirganingizda, siz mehnat xizmatiga talab bildirasiz. Chunki talab va taklif shunday tarqalgan iqtisodiy hodisa, talab va taklif modeli tahlil uchun kuchli qurol. Biz bu modeldan kelgusi boblarda takroran foydalanamiz. O`nta iqtisodiy tamoyillardan biri, ya’ni bozorlar iqtisodiy faoliyatni tartibga solib turishning yaxshi yo`li ekanligi 1-bobda muhokama qilingan edi. Bozorning oqibati yaxshi yoki yomon ekanligini hal qilishga hali erta ekanligiga qaramasdan, biz ushbu bobdan bozorning qanday qilib ishlashini ko`rishni boshladik. Har qanday iqtisodiy tizimda cheklangan resurslar raqobatchilar o`rtasida taqsimlanishi zarur. Bozor iqtisodiyotining tayanchi talab va taklifning o`zaro bir-birini to`ldirib turishidir. Talab va taklifiqtisodiyotdagi ko`plab turli xil tovar va xizmatlarning
narxini aniqlab beradi, narxlar bir tomondan resurslarni taqsimlash uchun yo`l hisoblanadi. Misol uchun, sohil yerining taqsimlanishini olaylik. Ushbu yerning cheklanganligi sababli hamma ham bu qimmat sohil yerida rohatlana olmaydi. Bu resurslarni kim oladi? Javob kimda hohish va to`lash uchun yetarli puli bo`lsa o`sha kishi. Sohil yeriga bo`lgan talab va taklifning balansi uning narxini tartibga solib turadi. Shu sababli bozor iqtisodiyotida narxlar cheklangan resurslarni tartibga soib turish uchun mexanizm hisoblanadi. Shunga o`xshash, narxlar kim har bir tovardan qancha ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Masalan, firmalarni olaylik. Bizga ovqat yashash uchun kerak, odamlarning firmada ishlashi bu muhim. Kim fermer va kim fermer emasligi qanchalik muhim? Erkin jamiyatda, bu qarorni qabul qilish uchun hukumat rejalashtirish agentliklari yo`q. Buning o`rniga, ishchilarni firmaga taqsimlash millionlab ishchilarning ish qaroriga bog’liq. Bu markazlashmagan tizim juda yaxshi ishlaydi, chunki bu qarorlar marxga bog’liq. Oziq-ovqat narxlari va firma ishchilarining maoshi (mehnat narxi) yetarlicha insonlar fermerlikni
43
tanlash uchun tartibga solib turiladi. Agarda biror shaxs bozor iqtisodiyotini harakatini biror marta ko`rmagan bo`lsa, barcha g’oyalar o`rinsiz bo`lib ko`rinishi mumkin. Iqtisodiyot ko`pchilik guruh odamlarining birgalikda faoliyat yuritishidir. Millionlab insonlarning hohish va turli xil qobiliyatlari bilan bog’liq harakatlarini nima muvofiqlashtiradi? Nima orqali biror narsaga bo`lgan ehtiyoj bilan qondiriladi? Javobi bir so`zda, ya’ni
iqtisodiyotini boshqarsa, unda narx tizimi bu iqtisodiy orkestrga dirijorlik qiluvchi o`sha ko`rinmas qo`ldir.
Biz 3-bo`limda talab tushunchasini ko`rib chiqqanimizda xaridorlar odatda tovar narxi pastroq, ularning daromadlari yuqoriroq, o`rin bosuvchi tovarlar narxi balandroq, bir birining o`rnini to`ldiruvchi tovarlarning narxi pastroq bo`lganda ko`proq tovar xarid qilishadi. Bizning tovarlarga bo`lgan talabimiz narxga bog’liq yoki bo`lmasligi mumkin. Biz o`zgarish o`lchamiga bog’liq bo`lmagan talab qilingan miqdor ko`chish yo`nalishlarini muhokama qilamiz. Bu o`zgaruvchan miqdorlardagi o`zgarishlarga qancha iste’molchilar javob berishini o`lchash uchun iqtisodchilar elastiklik tushunchasidan foydalanishadi.
Talab qonuni tovar narxining tushishi talab qilinadigan miqdorning oshishiga olib kelishi ifodalaydi. Talabning narx elastikligi - talab qilinadigan miqdor qancha bo`lganda narx o`zgarishiga javob berishini o`lchaydi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o`zgarishiga katta miqdorda ta’sir qilsa, tovar uchun talab elastik deyiladi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o`zgarishiga kichik miqdorda ta’sir qilsa, talab noelastik deyiladi. Har qanday tovar uchun talabning narx elastikligi narx oshganda iste’molchilar kamroq tovar sotib olishga qay darajada tayyor ekanliklarini o`lchaydi. Elastiklik iste’molchi afzal ko`radigan iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik
6
Ushbu bob G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 7 e.) kitobining V bobi asosida tayyorlangan . 89-111 bet 44
kuchlarga ta’sir etadi. Tajribaga asoslangan holda talabning narx elastikligini qanday omillar belgilab berishi haqidagi ba’zi umumiy qoidalarni ko`rib chiqamiz. Yüklə 14,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|