Ketrinning talabi
Nikolasning talabi
Bozorning talabi
Bozor talabi
individual talablar
yig’indisiga teng
Bozorda talabning hajmi har bir xaridorning har bir narxdagi talab
hajmining yig’indisini tashkil etadi. Bozor talabining egri chizig’i
gorizontal joylashgan yakka talabning yig’indisi deb olinadi. Agar narx
2.00$ teng bo’lsa, Ketrinning talabi hajmi 2 ta muzqaymoq, Nikolasniki
esa – 3 tani tashkil etadi. Bozorda bu narxda talab hajmi 7 ta
muzqaymoqqa teng bo’ladi.
D
Ketrin
D
Nikolas
D
Bozor
27
Talab egri chizig’ini siljishi
Talab egri chizig’i boshqa teng sharoitlarda haqqoniy bo`lsa, u vaqt o`tgan
sari turg’un bo`lmaydi. Agar nimadir talab miqdorini o`zgartirsa, bu holda talab
egri chizig’ining siljishi kuzatiladi. Masalan, deylik, Amerikalik Tibbiyot
assotsiatsiyasi odamlar ko`p miqdorda muzqaymoq iste’mol qilishsa, ular uzoq
umr ko`rishini aniqlashdi. Bunday kashfiyot talab egri chizig’ini ko`taradi. Har bir
paytdagi narxda xaridorlar ko`proq muzqaymoqni sotib olishni hohlaydilar, va shu
yol bilan talabegri chiziqi siljiydi.
3 rasmda talab egri chizig’i siljishi aks ettirilgan. Har bir narxdagi talabni
ko`paytiradigan har qanaqa o`zgarish, masalan Amerikalik Tibbiyot
assotsatsiyasining kashfiyoti, talab egri chizig’ini o`ng tomonga siljitadi va bunday
siljish talabni ko`payishi deb nomlanadi. Har bir narxdagi talabni kamaytiradigan
xar qanaqa o`zgarish talab egri chizig’ini chap tomonga siljitadi va bunday siljish
talabni pasayishi deb nomlanadi.
Talab egri chizig’iga ko`plab o`zgaruvchan omillar o`z ta’sirini ko`rsatadi.
Ulardan eng muhimi shulardir.
Daromad.
Agar siz yozda ishingizni yo`qotsangiz, sizning muzqaymoqqa
bo`lgan talabingiz qanday o`zgaradi? Umuman olganda u tushadi. Kam foyda
olganda sizning jami sarf-xarajatlaringiz kamayadi. Shu nuqtayi nazardan sizning
yaxshi tovarlarga bo`lgan xarajatingiz ham kamayadi. Agar daromad
tushganda biror mahsulotga bo`lgan talab tushsa ushbu tovar odatiy tovar
deyiladi.
Barcha tovarlar ham odatiy tovarlar emas. Agar daromad tushganda biror
tovarga bo`lgan talab oshsa, ushbu tovar past darajali tovar deyiladi. Past darajali
tovarga misol qilib avtobus chiptasini keltirishimiz mumkin. Daromadingiz
tushganda mashina haydash yoki taksi minishdan ko`ra avtobusga chiqishni ma’qul
ko`rasiz.
Rasm
Talab egri chizig’idagi o’zgarish
Mahsulot
narxi
ma’lum
bir
darajada bo’lganda iste’molchilarni
ushbu tovarni sotib olish hajmining
oshishi talab egri chizig’ini o’ngga
siljitadi. Berilgan narx darajasida
iste’molchilarning tovarlarni sotib
olish hajmining pasayishi talab egri
chizig’ini chapga siljitadi.
Muzqaymoq
narxi
Muzqaymoq
miqdori
Talabning
oshishi
Talabning
kamayishi
Talab egri chizig’i, D3
Talab egri
chizig’i, D2
Talab egri
chizig’i, D1
28
O`rin bosuvchi tovarlar narxi.
Faraz qiling muzlatilgan yogurtning narxi
tushdi. Talab qonuniga ko`ra siz muzlatilgan yogurt sotib olasiz. Ayni shu paytda
siz muzqaymoq kamroq xarid qilasiz. Chunki muzgaymoq va muzlatilgan yogurt
birdek sovuq, shirin, kremli, ular sizning ehtiyojingizni birdek qondiradi. Bir
mahsulot narxining tushishi boshqa bir mahsulotga bo`lgan talabni kamaytiradi va
bu tovarlar o`rin bosuvchi tovarlar deyiladi. O`rin bosuvchi tovarlar asosan bir
joydan xarid qilinadigan tovarlar hisoblanadi, masalan, hot-dog va gamburger,
sviter va ko`ylak, kino chiptasi va video ijarasi.
Faraz qiling suyuq shokoladning narxi tushdi. Talab qonuniga ko`ra siz undan
ko`proq sotib olasiz. Shu sababli siz ko`proq muzqaymoq ham sotib olasiz, chunki
muzqaymoq va suyuq shokolad birga iste’mol qilinadi. Bir mahsulot narxining
tushishi boshqa bir mahsulotga bo`lgan talabni oshiradi, bu mahsulotlar
to`ldiruvchi tovarlar deyiladi. To`ldiruvchi tovarlar birgalikga ishlatiladi,
masalan, benzin va avtomobil, kompyuter va dastur.
Did.
Sizning talabingizni aniqlab beradigan asosiy narsa bu sizning
ehtiyojingiz. Agr siz muzqaymoqni yoqtirsangiz uni ko`proq xarid qilasiz.
Iqtisodchilar odatda insonlarning ehtiyojini o`rganishga harakat qilishmaydi,
chunki ehtiyoj tarixan insonlarning o`ziga xos bo`lib kelgan psixologik
kuch hisoblanadi. Ammo iqtisodchilar ehtiyoj o`zgarganda nima bo`lishini tahlil
qilishadi.
J a d v a l
1
O`zgarish
O`zgarishning ta’siri
Xaridorlarga ta’sir
qiladigan
o`zgaruvchilar
Ushbu jadvalda biror
tovarni xarid
qiluvchilarning
o`zgarishiga ta’sir
etadigan omillar
keltirilgan. Bunga eng
asosiysi baho
Tovarlar
bahosi
Daromad
O`rin
bosuvchi
tovarlar
bahosi
Talab egri chizig’i bo`ylab
harakatni ifodalaydi
Talab
egri
chizig’ini
o`zgartiradi
Talab
egri
chizig’ini
o`zgartiradi
Talab
egri
chizig’ini
29
Did
Kutish
Xaridorlar
soni
o`zgartiradi
Talab
egri
chizig’ini
o`zgartiradi
Talab
egri
chizig’ini
o`zgartiradi
hisoblanadi.
Kutish.
Sizning kelajakka bo`lgan ishonchingiz bugungi kunda tovar yoki
xizmatlarga bo`lgan talabingizga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, siz keyingi oyda
yuqoriroq daromad olishga ishonsangiz, hozirda kamroq pul jamg’arasiz va joriy
daromadingizning ko`p qismini muzqaymoqqa sarflaysiz. Yana bir misol, ertaga
muzqaymoq narxini tushishiga ishonsangiz, bugungi narxda kamroq muzqaymoq
sotib olishga harakat qilasiz.
Xaridorlar soni.
Avvalgi omillarga qo`shimcha tarzda xaridorlar hatti-
harakatiga ta’sir qiliuvchi omillar bir nechta bo`lib, bozor talabi xaridorlar soniga
bevosita bog’liq. Agar Piter muzqaymoq iste’molchilari Katerina va Nikolasga
qo`shilganda edi bozordagi talab miqdori oshgan va bozor talabi o`sgan bo`lardi.
Xulosa.
Talab egri chizig’i boshqa o`zgaruvchilar o`zgarmas bo`lganda ushbu
tovarning bahosini o`zgarishi talab miqdorining o`zgarishiga qanchalik ta’sir
etishini ifodalaydi. Boshqa o`zgaruvchilardan birortasi o`zgarganda talab egri
chizig’i ham o`zgaradi. 1-jadvalda o`zgaruvchilar mahsulot sotib oluvchilar soniga
qanchalik ta’sir etishi keltirib o`tilgan. Agar siz talab egri chizig’ining siljish yoki
siljimasligi bo`chiya muammoga duch kelsangiz, 2-bo`limning ilovasi sizga
yordam beradi. Ikkala o`qdagi tegishli o`zgaruvchida o`zgarish bo`lganda o`q
joyidan siljiydi. Chunki narx vertikal o`qda joylashadi, narxdagi o`zgarish talab
egri chizig’i boylab bo`ladigan o`zgarishni ko`rsatadi. Daromad esa faqat bitta
tegishli o`qdagi o`zgaruvchi o`zgarganda siljiydi.
Chekishga bo`lgan talab miqdorini kamaytirishning ikki yo`li
Jamiyatdagi siyosatchilar insonlar chekishining hajmini kamaytirishga ko`p
harakat qilishadi. Ushbu maqsadga erishishning ikkita yo`li bor.
Birinchisi, sigareta va tamaki mahsulotlariga bo`lgan talab egri chizig’ini
o`zgartirish kerak. Ya’ni istalgan turdagi sigaretalar haqida ommaviy axborot
vositalaridan, televideniyadan chekishni ta’qiqlaydigan ko`rsatuvlarni qo`yish,
sigareta qutilariga yozish kerak. Agar bu muvaffaqiyatli bo`lsa, sigaretalarga
bo`lgan talab egri chizig’i 4 rasm (a)qismdagidek chapga siljiydi.
Keys stady
30
Muqobil yo`llardan biri siyosatchilar sigaretalar narxini oshirishi kerak.
Agar hukumat sigaret ishlab chiqarishga katta soliq joriy qilsa, masalan, soliqlar
hisobiga sigaretalar narxini oshirish kerak. Yuqori darajadagi narx chekuvchilarni
ular chekadigan sigaretalar miqdorini kamaytirishga undaydi. Shu sababdan, bu
talabni oshirmaydi. Buning o`rniga 4-jadvaldagi (b) qismdagi kabi miqdorni
kamaytiradi.
Narxni qanchaga o`zgartirsak, chekish hajmi kamayadi va qanchaga?
Iqtisodchilar sigareta narxida qancha o`zgarish bo`lishi kerakligi yuzasidan
izlanish olib bordilar. Ular aniqlashdiki, narxning 10 %ga oshishi talab
hajmini 4 %ga qisqartiradi. O`smirlar sigareta narxiga ta’sirchan bo`lishadi.
Narxning 10 %ga ortishi o`smirlar orasidagi chekishni 12 %ga kamaytiradi.
Xuddi shunday savol - sigaretalarning narxini oshishi marixuana kabi
taqiqlangan dorilarga bo`lgan talabga qanday ta’sir qiladi. Sigareta va marixuana
bir-birini to`ldiruvchi tovarlar hisoblanib, sigaretaning narxini oshishi
marixuananing iste’molini oshiradi. Ko`pchilik ekspertlar sigaret narxini pasayishi
tamaki va marixuanani paydo bo`lishiga olib kelishadi deb hisoblaydilar.
3.3.Taklif
Biz endi bozorning ikkinchi tomonidan tahlilni davom ettiramiz. Yana bir
marta fikringizni jamlang, keling muzqaymoq bozori haqida o`ylab ko`ramiz.
Taklif egri chizig’i: narx va taklif miqdori o`rtasidagi bog’liqlik
Agar sigaret qutisidagi ogohlantirish chekuvchilarni kamroq chekishga ishontirsa, talab
egri chizig’i chapga siljiydi. (a) qismda talab egri chizig’i D1dan D2ga siljiydi. Bir paketi 2$
bo’lsa, talab miqdori kuniga 20ta sigaretdan 10ta sigaretga tushadi. Natijada o’zgarish
Anuqtadan B nuqtaga tushadi. Agar sigaret narxiga soliq oshsa, talab egri chizig’i
o’zgarmaydi. Bunda talab egri chizig’ida turli nuqtalarda o’zgarishlarni ko’rishimiz
mumkin. (b) qismda narx 2$dan 4$ga oshganda talab miqdori kuniga 20ta sigaretdan
12taga pasayadi. Natijada o’zgarish A nuqtadan C nuqtaga ko’chadi.
1 pachka
sigaret narxi
Rasm
Talab egri chizig’idagi
o’zgarish
Talab egri chizig’idagi
ko’chish
Kunlik chekiladigan sigaret miqdori
Kunlik chekiladigan sigaret miqdori
1 pachka
sigaret narxi
Chekishdan umidsizlantirish
siyosati natijasida talab egri
chizig’ining chapga siljishi
Sigaret narxlariga soliqning
kutarilishi natijasida talab
egri chizig’ining o’zgarishi
Talab egri chizig’i va
talab egri chizig’ing
ko’chishi o’rtasidagi
o’zgarish
31
Biror mahsulot yoki xizmatga bo`lgan taklif miqdori ushbu tovarlarni
bozordagi xaridorlari soni bilan ifodalanadi. Taklif miqdorining bir qancha
qismlari mavjud, ammo yana bir marta narx bizning tahlilda asosiy o`rinni
egallaydi. Muzqaymoq narxi yuqori bo`lganda muzqaymoq sotish daromadli
bo`ladi va natijada muzqaymoq sotish hajmi oshadi. Muzqaymoq sotuvchilar
ko`proq ishlashadi, ko`proq muzqaymoq texnikasi xariq qilinadiva ko`p ishchi
yollanadi. Ammo muzqaymoq narxi past bo`lganda bu biznes kam daromadli
bo`ladi va sotuvchilar kam muzqaymoq ishlab chiqaradi. Ba’zi narxda bir qancha
sotuvchilar butunlay ishlab chiqarishni to`xtatadilar va ularning ishlab chiqarish
hajmi nolga teng bo`ladi. Ushbu taklif miqdori va narx o`rtasidagi bog’liqlik taklif
qonuni deyiladi. Narx oshganda taklif miqdori ham oshadi, narx tushganda taklif
miqdori ham tushadi.
5 rasmda har oyda Ben tomonidan ishlab chiqariladigan muzqaymoq miqdori
keltirilgan. Narx 1$ga tushganda Ben muzqaymoq ishlab chiqarishni butunlay
to`xtatadi. Narx oshgan
sari ishlab chiqarish hajmi ham oshadi. Ushbu jadval ishlab chiqarish hajmiga
ta’sir etuvchi boshqa omillar o`zgarmas bo`lganda narxning taklifga ta’sirini
ko`rsatadi.
5 rasmda taklif qonuni ifodalangan. Narx va taklif miqdorini bog’liqligini
ifodalovchi egri chiziq taklif egri chizig’i deyiladi. Taklif egri chizig’i oshmoqda,
chunki narxning oshishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi.
Bozor taklifi individual taklifga qarshi
Bozor talabi bu - xaridorlar talablarining umumiy yig’indisidir, bozor taklifi
esa sotucvhilar takliflarining umumiy yig’indisidir. 6 rasm bozordagi ikkita
muzqaymoq sotuvchilari- Ben va Jerryning ishlab chiqargan muzqaymoqlari
miqdorini ifodalaydi.
32
Benning taklifi chizig’i Ben ishlab chiqargan muzqaymoqlar miqdorini
bildiradi, Jerryning taklif chizig’i esa Jerry ishlab chiqargan muzqaymoqlar
miqdorini bildiradi. Bozor taklifi shu ikkala individual takliflar yig’indisiga teng.
6-rasmdagi grafik taklif jadvaliga mos keluvchi taklif egri chiziqlarini
ifodalaydi. Talab egri chizig`iga o`xshab, biz individual taklif chiziqlarini
gorizontal yig`indisi orqali bozor taklifi egri chizig`iga ega bo`lamiz. Bu degani,
biz istalgan narxdagi taklif miqdorini topish uchun gorizontal o`qdagi individual
taklif chiziqlari orqali topilgan yakka miqdorlarni qo`shamiz. Bozor taklifi egri
chizig`i tovarning narxi o`zgarishi bilan umumiy taklif miqdori qanday
o`zgarishini ko`rsatadi, bunda ishlab chiqaruvchining qancha sotishi
to`g`risidagi
qaroriga ta’sir qiluvchi narxdan boshqa omillar o`zgarmas deb qabul qilinadi.
Taklif egri chizig’idagi o`zgarish
Taklifga ta’sir etuvchi omillardan birining o`zgarishi ham taklif egri
chizig’ining o`zgarishiga sabab bo`ladi. Faraz qiling shakarning narxi tushdi.
Shakar muzqaymoq tarkibiga kiradi, shuning uchun ham muzqaymoq ishlab
chiqarish daromadli hisoblanadi. Bu musqaymoq taklifining oshishiga sabab
bo`ladi. Muzqaymoq taklifining egri chizig’i o`ngga siljiydi.
Muzqaymoq
narxi
Narxning
oshishi
Muzqaymoq
miqdori
Taklif egri
chizig’i
Taklif qilingan miqdorning oshishi
Muzqaymoq
narxi
Muzqaymoq
miqdori
Benning taklif ro’yxati
va taklif egri chizig’i
Ushbu jadval har bir narxda ishlab chiqarish hajmini ko’rsatadi.
Ushbu taklif egri chizig’i narx o’zgarganda ishlab chiqarish hajmi
qanvhalik o’zgarishinio ifodalaydi. Chunki narxning o’sishi taklif
miqdorini oshiradi va taklif egri chizig’i yuqoriga siljiydi.
Rasm
33
7 rasmda taklif o`zgarishi ifodalangan. Shakar narxining tushishi muzqaymoq
ishlab chiqarish hajmini oshishiga sabab bo`lgan. Shuningdek taklifning kamayishi
taklif egri chizig’ini chapga siljitgan va bu taklifning kamayishi deyiladi.
Taklif egri chizig’ini o`zgartiradigan bir qancha omillar mavjud bo`lib, quyida
ular bilan tanishamiz:
Xarajatlar.
Muzqaymoq ishlab chiqarishda sotuvchilar turli xil xarajatlar
qiladi: qaymoq, shakar, ta’m beruvchi preparatlar, muzqaymoq mashinasi, ishlab
chiqarish binosi hamda mahsulotni ishlab chiqaradigan va mashinalarni
boshqaradigan ishchi kuchi xarajatlari.
Yuqorida ta’kidlangan xarajatlardan biri yoki bir nechtasi miqdorining
oshishi, mahsulot foydaliligini kamaytiradi va taklif qisqarishiga olib keladi. Agar
xarajat keskin oshsa, firma yopilishi mumkin va hech qanday muzqaymoq taklifi
ham bo`lmaydi. Shu sababli mahsulot taklifi mahsulotga qilinadigan xarajat
miqdori bilan teskari bog’lanishga ega.
Bozor taklifi - individual takliflar
yig’indisi.
Bozordagi
taklif
individual
takliflarning yig’indisi hisoblanadi.
Bozor
taklifi
individual
takliflardan
kelib
chiqib
aniqlanadi. Narx 2$ bo’lganda
Ben 3ta muzqaymoq ishlab
chiqarsa,
Jerry
4ta
ishlab
chiqaradi. Ushbu narxda bozor
taklifi 7 tani tashkil qiladi.
Ben
Jarry
Bozor
Rasm
Benning taklifi
Jarryning taklifi
Bozor taklifi
Muzqay-
moq narxi
Muzqay-
moq narxi
Muzqay-
moq narxi
Muzqaymoq miqdori
Muzqaymoq miqdori
Muzqaymoq miqdori
Bozor
Muzqaymoq
narxi
34
Texnologiya.
Taklifning boshqa bir muhim omili bu xarajatlarni
muzqaymoqqa aylantiruvchi texnologiyadir. Misol uchun, mexanizatsiyalashgan
muzqaymoq mashinasining kashf qilinishi, muzqaymoq ishlab chiqarish uchun
zarur bolgan mehnat miqdorini kamaytirdi. Texnologiyadagi rivojlanish mahsulot
taklifini firma xarajatlarini qisqartirish orqali o`stirdi.
Kutish.
Firma taklif qiladigan bugungi muzqaymoq miqdori uning kelajakka
bo`lgan ishonchiga bog’liq bo`lishi mumkin. Masalan, agar firma kelajakda
muzqaymoq narxi oshishiga ishonsa, u joriy mahsulotning bir qismini omborga
joylashtiradi va bugungi taklifini qisqartiradi.
Sotuvchilar soni.
Yuqorida ta’kidlangan sotuvchilar hulqiga ta’sir etuvchi
omillarga qo`shimcha, bozor taklifi sotuvchilar soniga bog’liq. Agar Ben yoki
Jerry muzqaymoq biznesidan chetlanganda, bozordagi taklif tushar edi.
Xulosa.
Taklif egri chizig’i sotuvchilarga ta’sir etuvchi boshqa omillarni
o`zgarmas ushlab turgan holda, tovar narxi o`zgarishining, uning taklif miqdoriga
ta’sirini ifodalaydi. Qachonki,o`zgaruvchilarning boshqa biri o`zgarsa, taklif egri
chizig’i o`zgaradi. 2- jadval ishlab chiqaruvchilar taklifiga ta’sir etuvchi omillarni
ro`yxatga oladi.
Yana bir bor, taklif egri chizig’ini o`zgartirish yoki ko`chirishni hohlasangiz,
yodda tuting, ikkala o`qda ham nomi keltirilmagan aloqador omillar
o`zgargandagina egri chiziq o`zgaradi. Narx vertikal o`qda bolganligi tufayli,
narxdagi o`zgarishlar taklif egri chizig’i bo`ylab harakatni ifodalaydi.
Qiyoslaganda, tannarx, texnologiya kelajakka ishonch, hamda sotuvchilar soni
ikkala o`q bilan ham o`lchanmaganligi sababli, bulardan biridagi o`zgarish taklif
chizig’ining o`zgarishiga olib keladi.
J a d v a l
2
Sotuvchilarga
ta’sir
etuvchi
Omillar
Omillar o`zgarishi
Rasm
Muzqaymoq
narxi
Muzqaymoq
miqdori
Taklif egri chizig’i, S3
Taklif egri
chizig’i, S1
Taklif egri
chizig’i, S2
Taklifning
kamayishi
Taklifning
oshishi
Taklif egri chizig’idagi
o’zgarishlar.
Berilgan narxda ishlab chiqarish
taflifining oshishi taklif egri
chizig’ini o’ngga siljitadi, ishlab
chiqarish taklifining kamayishi
esa taklif egri chizig’ina chapga
siljitadi.
35
o`zgaruvchilar.
Jadval ishlab chiqaruvchilar taklif
miqdoriga ta’sir qiluvchi omillarni
ro`yxatga oladi. Mahsulot narxi
yaxshi o`yinlarning maxsus rolini
aks ettiradi: mashulot narxidagi taklif
egri chizig’i bo`ylab harakatni
ifodalaydi, modomiki, omillardan
boshqa birining o`zgarishi taklif egri
chizig’ini o`zgartiradi.
Tovar narxining
o`zi
Tannarx
Texnologiya
Kutish
Sotuvchilar soni
Taklif egri chizig’i bo`ylab
harakatni ifodalaydi
Taklif egri chizig’ini
o`zgartiradi
Taklif egri chizig’ini
o`zgartiradi
Taklif egri chizig’ini
o`zgartiradi
Taklif egri chizig’ini
o`zgartiradi
3.4.Talab va taklif birgalikda
Talab va taklif alohida tahlil qilingach, biz endi ularni bozorda sotiladigan
tovar narxi va miqdoriga ta’sirini aniqlash maqsadida birgalikda ko`ramiz.
Dostları ilə paylaş: |