Biznes va tadbirkorlik

 

Tayanch so`z va iboralar: 

Elastiklik, talabning narx elastikligi, umumiy daromad, 

talabning daromadlar elastikligi, talabning narxlar kesishuvi elastikligi, taklifning 

narx elastikligi 

 

63 

 

V BOB. NARX USTIDAN NAZORAT VA BOZOR FAOLIYATI  

Reja

 

5.1. Maksimal va minimal narxlar 

5.2.Narxning bozor faoliyatiga ta`siri 

5.3. Narx ustidan  nazoratning salbiy oqibatlari 

5.1. Maksimal va minimal narxlar 

Bozor  muvozanatini  ta’minlashda  iste’molchi  va  ishlab  chiqaruvchi 

ortiqchaligidan foydalanish orqali, ya’ni narxlarni davlat tomonidan nazorat qilish 

maqsadida maksimal va minimal narxlarni belgilashni ko`zda tutadi. 

Davlat  bozordagi  narxlarni  nazorat  qilish  orqali  bozor  mexanizmini  tartibga 

solishga  harakat  qiladi.  Bunda  davlat  ikkita  maqsadni  ko`zlaydi:  ishlab 

chiqaruvchilarni  qo`llab-  quvvatlash  yoki  iste’molchilarni  qo`llab-quvvatlash  . 

Iste’molchilarni narx tomondan qo`llab- quvvatlashda davlat qonuniy asosda ba’zi 

tovarlarga  muvozanat  darajasidan  pastroq  narxlarni  qayd  etgan  holda  eng  yuqori 

narxni  o`rnatadi.  Bunda  sotuvchilar  ushbu  qayd  etilgan  narxdan  yuqori  narxda 

sotishlari  taqiqlanganligi  e’lon  qilinadi.  Narx  muvozanat  narxidan  past 

o`rnatilganda,  bozorda  tovar  taqchilligi  yuzaga  keladi.  Erkin  bozor  sharoitida  bu 

taqchillik tezda yo`qoladi, biroq narxlar qayd etilgan sharoitda, bozor mexanizmi 

ishlamaydi  va  bozorda  barqaror  taqchillik  paydo  bo`ladi.  Bu  narx  chegarasining 

ijobiy  tomoni  ,  muvozanat  narxida  xarid  qila  olmagan  iste’molchilarda  bu 

tovarlarni  sotib  olish  imkoniyatining  tug’ilishidir.  Biroq,  uning  salbiy  tomonlari 

ko`proq: 

ushbu tovarni ishlab chiqarish hajmining qisqarishi 

ehtiyojlarning kamroq qismi qondirilishi 

bozorda  taqchil  tovarlarga  navbatning  ortib  ketishi,  hattoki  bu  navbatda 

turganlarga ham u etmasligi mumkin 

“qora bozor”ning paydo bo`lishi va boshqalar. 

  Davlat  ba’zida  ishlab  chiqaruvchilarni  qo`llab-quvvatlash  maqsadida 

narxlarning  quyi  chegarasini  qonuniy  ravishda  o`rnatadi.  Agar  bu  chegara 

muvozanatli  narxdan  yuqori  bo`lsa,  bozorda  barqaror  tovar  ortiqchaligi  paydo 

bo`ladi.  Demak,  davlatning  bozor  mexanizmiga  muvozanat  narxidan  yuqori 

darajadagi narxlarni o`rnatish yo`li bilan aralashuvi ham yo`qotishlarga olib keladi 

va  oqibatda u ham samarasiz hisoblanadi. 

Davlat  bozor  mexanizmini  tartibga  solishda  soliqlar  va  dotatsiyalarni  ham 

qo`llaydi.  Bu  aralashuv  ham  bozor  mexanizmini  amal  qilishini  samaradorligi 

pasayishiga va sof yo`qotishlar paydo bo`lishiga olib keladi. 

Ba’zi  vaqtlarda  bozor  narxi  davlat  tomonidan  o`rnatiladi.  Agar  o`rnatilgan 

narx   muvozanat narxidan R

e

 kichik bo`lsa 

 (

 

- muvozanat narx) va narxni 

P

~

e

P

P 

~

e

P

64 

 

undan  yuqori  belgilash  ta’qiqlansa,  bunday  narxlar  maksimal  narxlar,  aksincha 

o`rnatilgan narx   muvozanat narxidan R

e

  katta bo`lsa, 

(R

e

-muvozanat narx) 

va narxni undan pastroq belgilash ta’qiqlansa bunday narxlar minimal narxlar deb 

yuritiladi. 

Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum 

darajada ta’minlash maqsadida, minimal narx esa mahsulot ishlab chiqaruvchilarni 

himoya qilish uchun davlat tomonidan o`rnatiladi.  

Talab  va  taklif  nazariyasiga  ko`ra,  maksimal  narxning  o`rnatilishi  mahsulot 

tanqisligiga olib keladi. 

 

 

 

 

 

 

 

5.1-chizma. Narx maksimal bo`lganda mahsulot tanqisligi. 

Maksimal  narx  o`rnatilganda  bir  qator  ishlab  chiqaruvchilar  (xarajatlarini 

maksimal  narxda  qoplay  olmagani  uchun)  bozordan  siqib  chiqariladi  va  ishlab 

chiqariladigan  va  sotiladigan  mahsulot  hajmi 

e

Q

 

dan 

1

Q

 gacha  kamayadi.  Tovarni 

sotib olishni davom ettirayotgan iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va 

ularning iste’mol ortiqchaligi oshadi.  

Minimal narxning o`rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib 

keladi  yoki  mahsulotlar  sotilmasdan  omborlarda  to`planib  qolishiga  olib  keladi.  

Bu vaziyat 18-chizmada keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi 

ga teng. Agar 

davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda 

ham norasmiy bozor vujudga keladi.  

 

 

 

 

 

 

 

P

~

e

P

P 



D

S

Q

Q



S 

 

D 

 

P 

 

E

D

 

 

E 

 

P

e

 

 

P

н

 

 

P

~

 

 

Q

 

 

S

Q

 

 

e

Q

 

 

D

Q

 

 

0 

 

E' 

 

E 

 

E 

 

 

Q

 

 

S 

 

D 

 

P 

 

E

S

 

 

E

D

 

 

P

e

 

 

P

н

 

 

P

~

 

 

S

Q

 

 

e

Q

 

 

D

Q

 

 

0 

 

65 

 

5.2-chizma. Narx minimal bo`lganda mahsulot otiqchaligi. 

 

Grafikdagi   nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat 

narxdan past narxda (  narxda) sotilishi mumkin bo`lgan vaziyatni ko`rsatadi. 

Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o`zgartirishning 

oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.  

Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan maksimal narx 

P *

 o`rnatildi deylik, 

ya’ni 

e

P

P



*

 (

e

P

 

muvozanatli narx)  

Ushbu  oshgan  ortiqchalik  grafikda  qo`sh  shtrixlangan  A  to`rtburchak  yuzi 

bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni 

sotib ololmaydilar. Ularning iste’mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan V 

uchburchak  yuziga  teng.  Demak,  iste’molchi  ortiqchaligining  sof  o`zgarishini 

quyidagicha aniqlash mumkin. 

           

B

A 



 ист.

,   

 

 

 (1) 

bu erda, 

ист.



 - iste’molchi ortiqchaligining sof o`zgarishi. 

Chizmadan  ko`rinib  turibdiki, 

B

A 

 bo`lgani  uchun  sof  iste’molchi 

ortiqchaligi musbat 

.

0

ист. 



 

Endi  ishlab  chiqaruvchi  ortiqchaligini  qaraymiz.  Bozorda  qolib  ishlab 

chiqarishni  davom  ettirayotgan  ishlab  chiqaruvchilar  bozor  narxidan  past  narxda 

1

Q

 hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar grafikda ko`rsatilgan A 

to`rtburchak yuziga teng bo`lgan iste’molchi ortiqchaligini yo`qotadilar. Bozordan 

siqib  chiqarilgan  ishlab  chiqaruvchilar  tomonidan  yo`qotilgan  ishlab  chiqaruvchi 

ortiqchaligi esa S uchburchak yuzi bilan ifodalangan. 

 

 

 

 

 

 

5.3-chizma. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda iste’molchi  

va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining grafikdagi tasviri. 

'

E

н

P

P 

S 

B 

P

e

 

E 

C 

A 

P*

ma

x

 

D 

Q 

Q

2

 

Q

e

 

Q

1

 

66 

 

Demak, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining umumiy o`zgarishi teng: 

        

C

A 





 и/ч

,   

 

 (2)       

 bu erda, i/ch - ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining sof o`zgarishi. 

Maksimal  narx  o`rnatilganda  asosiy  yo`qotishlar  ishlab  chiqaruvchilar 

zimmasiga to`g’ri keladi. 

 

 

5.2.Narxning bozor faoliyatiga ta`siri 

7

 

Narxning  bozor  daromadiga  qanday  ta’siri  borligini  ko`rib  chiqish  uchun 

muzqaymoq  bozorini  tahlil  qilamiz.  Agar  muzqaymoq  erkin  raqobatbardosh 

bozorda  sotilsa,  muzqaymoqning  narxi  talab  va  taklif  muvozanatiga  ta’sir 

ko`rsatadi.  Muvozanatli  narxda  xaridorlar  sotib  olishni  hohlayotgan 

muzqaymoqning  miqdori  sotuvchilar  sotishni  hohlayotgan  miqdorga  to`g’ridan-

to`g’ri  teng  bo`ladi.  Aniqroq  qilib  aytsak,  har  bir  muzqaymoq  uchun  narx  3$ga 

teng bo`lsin. 

  Barcha  ham  ushbu  erkin  bozor  vaziyatidan  quvonmaydi.  Misol  uchun  har 

kuni  birdona  muzqaymoq  iste'mol  qilish  uchun  3$  katta  narx  ekanligidan 

noliyotgan iste`molchilar, shu bilan bir qatorda 3$ raqobatli bozorda eng minimum 

narx  bo`lib,  bu  ularga  juda  ham  kam  foyda  keltirayotganidan  noliydigan 

muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar bo`ladilar. Ularning har ikkalasi ham hukumatga 

bu  borada  kerakli  qarorni  berishi  uchun  qonun  ishlab  chiqarishni  talab  etib 

murojaat etadi. 

Albatta haridorlar har doim barcha mahsulot uchun eng kam haqni to`lashni 

hohlasalar, sotuvchilar esa  buning uchun eng yuqori haqni olishni hohlaydilar. Bu 

ikki  guruhning  hohishlari  bir-biriga  qarama-qarshi.  Agar  muzqaymoq 

iste'molchilari  o`zlarining  talablarida  mustahkam  bo`lsalar  hukumat  ular  uchun 

muzqaymoqning  sotilishida  narxning  eng  maksimal  chegarasini  belgilab  berishi 

mumkin. 

Narxni 

ko`rsatilgan 

chegaradan 

oshirish 

mumkin 

emas. 

Qonuniylashtirilgan  maksimal  narx  esa  maksimal  narx  deb  nomlanadi.  Bunga 

qarshi  ravishda  muzqaymoq  ishlab  chiqaruvchilar  harakatchan  bo`lsa,  hukumat 

narxga nisbatan minimum narxni belgilab beradi va narx ushbu chegaradan tushib 

ketishi  mumkin  emas.  Qonuniylashtirilgan  minimal  narx  esa  minimal  narx  deb 

nomlanadi.  

Agar  hukumat  muzqaymoq  iste'molchilarni  narxdan  noroziligi  ta’siri  bilan 

muzqaymoq uchun eng yuqori narxni belgilab bersa, ikki hil natija kelib chiqishi 

mumkin.  Birinchi  rasmda,  hukumat  har  bir  muzqaymoq  uchun  4$  belgilaydi.  Bu 

vaziyatda  talab  va  taklifni  muvozanatda  ushlab  turuvchi  narx  chegaradan  pastda 

bo`lgani  uchun  narx  yo`q  bolib  ketmayapti.  Bozor  tabiiy  ravishda  iqtisodiyotni 

                                                           

7

 Ushbu bob G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 

7 e.) kitobining II  bobi asosida tayyorlangan. 

67 

 

muvozanatga  olib  borib  qo`yadi  va  narxning  yuqori  darajasi  sotilgan  mahsulot 

miqodriga yoki uning narxiga ta’sir etmaydi. 

 

Ikkinchi  B  rasm  ancha  qiziqarli  natija  ko`rsatadi.Bu  holatda,  hukumat 

muzqaymoq  uchun  narx  yuqori  chegarsini  2$  etib  tayinlaydi.  Chunki  3$  

muvozanatli  narxning  yuqorisida  turibdi.  Ushbu  yuqori  chegara  esa  bozorda 

majburiy  chegara  vazifasini  bajaradi.Taklif    va  talab  narxni  muvozanat  tomonga 

qarab harakat qilishga majbur etadi. Ammo qachonki bozor narxi yuqori chegaraga 

yetsa  qonun  bilan  undan  yuqoriga  o`sa  olmasligi  mumkin.  Shunday  qilib  bozor 

narxi  narxning  yuqorisini    muvozanatlaydi.  Bu  narxda  esa  talab  etilgan 

muzqaymoq miqdori (rasmda 125 dona) taklif miqdordan oshib. (75 dona). Demak 

bu  yerda  muzqaymoq  tanqisligi  yuzaga  keladi.  50  dona  odam  muzqaymoq  sotib 

olishni hohlasa ham uni harid qila olmaydi. 

Qachonki muzqaymoq tanqisligi narx o`zgarishi tufayli ortsa, tovar yetkazib 

beruvchining  normallashtirish  mexanizmi  ham  shakillanadi.  Ushbu  mexanizm 

tovarga  bo`lgan  navbat  bo`lishi  mumkin.  Navbatga  erta  kelib,  kuta  oladigan 

iste'molchilar  natijada  muzqaymoq  oladilar,  ammo  aksariyat  kuta  olmaydigan 

odamlar  esa  sotib  olmaydilar.  Bunga  muqobil  ravishda,  sotuvchilar  muzqaymoq 

yetkazib  berishni  o`zlarining  hohishlariga  qarab.  masalan,  faqat  jamiyatning 

ma’lum  bir  guruhiga,  oila  a’zolariga,  do`stlariga  muzqaymoq  sotish  orqali 

normallashtirishlari  mumkin.  Shunga  qaramasdan,  narx  o`zgarishi  muzqaymoq 

sotib  oluvchilarga  yordam  berish  istagi  orqali  yuzaga  kelayotgan  bo`lsada,  sotib 

oluvchilarning  hammasi  ham  bundan  manfaat  ko`ra  olmaydi.  Ba’zi  bir 

iste’molchilar navbatda kutgan holda arzon narxda muzqaymoq olishlari mumkin, 

ammo  boshqalari  esa  umuman  muzqaymoq  sotib  ola  olmasliklari  mumkin. 

Muzqaymoq bozoridagi ushbu misol shunday umumiy natija ko`rsatadi: Qachonki 

Maksimal narxli 

bozor 

(A) majburiy bo`lmagan maksimal 

narx 

(b) majburiy bo`lgan maksimal 

narx 

muzqaymoq 

Narx  

  Muvozanat narxi 

Muvozanat miqdori 

Muzqaymoq  

miqdori 

Muzqaymoq 

miqdori 

Muzqaymoq 

Narxi 

  Muvozanat 

narxi 

Talab 

Miqdori  

Taklif 

miqdori 

Taklif  

 

 

 

Пред

ложит

ь 

испра

влени

е 

 

 

 

Ta'mi

nlash 

 

 

Ta'mi

nlash: 

вариа

нты 

перев

одаи

мя 

сущес

твите

льное 

 

delive

ry

 

yetkaz

ib 

berish

, 

yetkaz

ib 

berish

, eltib 

berish

Maksimal 

narx 

Talab 

Taklif  

 

 

 

Предложить 

исправлени

е 

 

 

 

Ta'minlash 

 

 

Ta'minlash: 

варианты 

переводаим

я 

существител

ьное 

 

del

ivery

 

yet

kazib berish, 

yetkazib 

berish, eltib 

berish, 

ta'minlash 

 

fee

d

 

ye

m, boqish, 

ovqatlantiris

h, ovqat, 

oziqa, 

ta'minlash 

 

im

plementatio

n

Maksimal 

narx 

 

Talab 

68 

 

hukumat  raqobatli  bozordagi  narx  o`zgaruvining  mustahkamlashishiga  aralashsa, 

tovar tanqisligi oshadi, natijada sotuvchi tanqis tovarni ko`p sonli imkoniyatli sotib 

oluvchilar orasida normallashtirishi shart. Narx o`zgarishi natijasida yuzaga kelgan 

normallashtiruv  mexanizmi  unchalik  ham  samarali  va    ma’qul  emas,  chunki 

navbatda  kutib  turish  sotib  oluvchilarning  vaqtini  oladi.  Sotuvchining  hohishiga 

qarab tovarni yoki haridorni ajratish ancha noqulay, samarasiz va shu bilan birga 

insofsizlikdir  (chunki  haridor  juda  qadrlaydigan  tovar  unga  to`g’ridan-to`g’ri 

bormaydi).  Bunga  qarshi  tarzda,  tartibli,  to`gri  yo`naltirilgan  savdo  esa  ham 

insoniylikka  to`g’ri  keladi  va  ham  samaralidir.  Qachonki  muzqaymoq  bozori 

o`zining  muvozanatiga  erishsa,  bozordagi  har  bir  tovar  uchun  pul  to`lagan 

iste'molchi  muzqaymoqni  qo`lga  kiritshi  mumkin.  Ochiq  bozor  tovarning  narxi 

bilan birga muvozanatga keladi.  

Hukumatning  boshqa  turdagi  narx  nazorati  qanday  natajalar  berishini 

kuzatishdan  oldin  keling  biz  yana  muzqaymoq  bozoriga  qaytamiz.  Tasavvur 

qilingki,  hukumat  Milliy  Muzqaymoq  Tayyorlovchilar  Haya’tiga  chiqarilgan  sud 

qarori  tomonidan  harakatga  keltirildi.Bunday  holatda  hukumat  narxning  quyi 

chegarasini  o`rganib  chiqadi.Narxning  quyi  chegarasi  huddi  uning  yuqori 

chegarasidek  hukumat  tomonidan  bozordagi  muvozanatni  ushlab  turish  uchun 

o`rnatiladi.Shunday  vaziaytda  yuqori  chegarali  narxlar  huddi  quyi  chegarali  narx 

kabi qonuniy doiradan chiqib ketmaydi. 

 

Qachonki  davlat  muzqaymoq  bozorida  quyi  narxni  belgilaganda  ikki  xil 

natija kelib chiqishi mumkin. Qachonki muvozanatdagi narx 3$ bo`lsayu, hukumat 

tovar  uchun  2$  narx  belgilasa,  biz  (A)  rasmdagi  natijaga  erishamiz.  Bunday 

holatda  narxning  quyi  chegarasi  bozor  holatiga  ta’sir  ko`rsatmaydi.  Bozordagi 

Muzqaymoq 

narxi

 

(A) majburiy bo`lmagan minimal narx 

  Muvozanat narxi 

Muzqaymoq 

narxi 

   

Muvozanat 

narxi 

 

Muzqaymoq

ning miqdori 

Muzqaymoq

ning miqdori

 

(B) majburiy bo`lgan minimal narx 

Muvozanat 

limiqdor 

Taklif 

minimal narxi 

Talab 

Qo'shimcha 

Taklif 

 

minimal narxi 

Talab 

 

69 

 

kuchlar  tabiiy  ravishda  iqtisodiyotni  muvozanatga  olib  boradi  va  quyi  narxning 

ta’siri sezilmaydi. 

B  rasm  hukumat  muzqaymoq  uchun  4$  narx  belgilanganda  nima  sodir 

bo`lishini  ko`rsatadi.  Bu  holatda  muvozanatli  narx  3$  bo`lib,  u  pastda  bo`lgani 

uchun minimal narx bozorga qarama-qarshi ta’sir o`tkazayapti. Talab va taklifning 

ta’siri natijasida narx muvozanatadgi narxga qarab harakat qiladi. Ammo qachonki 

bozor  narxi  quyi  chegaraga  u  undan  pastga  tusha  olmaydi.  Bozor  narxi  quyi 

chegaradagi narxni belgilab beradi. Bu chegarada ta’minlab berilgan muzqaymoq 

(120 dona) miqdori talab etilgan miqdordan (80 dona) oshib ketadi. Muzqaymoqni 

bozorda  harakat  qilayotgan  narxda  sotmoqchi  bo`lganlar  uni  sota  olmaydi. 

Shunday qilib, narxning quyi chegarasini belgilashning oqibati taklif qilinayotgan 

mahsulot  ortiqchaligidir.  Biz  takidlaganimizdek,  narzning  yuqori  chegarasi  va 

taqchillik, taqsimlanishining noto`g’ri mexanizimmini shakillanishiga olib keladi. 

Quyi  chegarasi  narx  natijasida,  ba’zi  sotuvchilar  o`zlarining  mahsulotlarini  sota 

olmaydilar.Haridorlarning  shaxsiy  hohish  istaklariga  qarab  harakat  qiluvchi 

sotuvchilar  boshqalar  odamlar  sota  olmagan  narxlarda  tovarlarini  sotishlari 

mumkin.  Aksincha erkin bozorda narx muvozanatni boshqaruvchi sifatida ishtirok 

etadi  va  sotuvchilar  o`z  tovarlarini  muvozanatdagi  holatda  hohlaganlaricha 

sotishlari mumkin.  

5.3. Narx ustidan  nazoratning salbiy oqibatlari 

Chizmadan  ko`rinib  turibdiki,  narxni  nazorat  qilish  umumiy  yalpi 

ortiqchalikning  ma’lum  qismini  yo`qotishga  olib  keladi  va  ushbu  yo`qotishga 

to`liq yo`qotish deyiladi. 

Ortiqchaliklarning  umumiy  o`zgarishini  aniqlash  uchun  biz  iste’mochi 

ortiqchaligi o`zgarishi ist.  va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi o`zgarishi i/ch ni 

qo`shamiz. 

.

)

(

и/ч

ист.

C

B

C

A

B

A

C

A

B

A



































        (3) 

    Shunday  qilib,  biz  V  va  S  uchburchaklarning  yuziga  teng  bo`lgan  to`liq 

yo`qotishni  olamiz.  Bu  to`liq  yo`qotish  narxlarni  nazorat  qilish  bilan  bog’liq 

davlatning  iqtisodiy  siyosatining  samarasiz  ekanligini  ko`rsatadi.  Bu  erda  ishlab 

chiqaruvchilar  tomonidan  yo`qotilgan  ortiqchalikning  iste’molchilar  yutib  olgan 

ortiqchalikdan katta ekanligini ko`rish mumkin. 

 

 

 

 

 

B 

A 

C 

S 

P 

P

min

 

E 

P

e

 

D 

P 

Q

1

 

Q

e

 

Q

2

 

70 

 

 

 

5.4-chizma. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab 

chiqaruvchilar va iste’molchilarning yo`qotishlari. 

 

Chizmadan  ko`rish  mumkinki  ishlab  chiqaruvchilar  narx  oshganda 

e

Q

 

nisbatan  ko`proq 

1

Q

 mahsulotni  ishlab  chiqarishga  harakat  qiladi.  Iste’molchilar 

kamroq (

e

Q

 

o`rniga 

2

Q

 miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi. 

Agar  biz  ishlab  chiqaruvchilar  bozorda  qancha  mahsulot  sotilsa  shuncha 

mahsulot  ishlab  chiqaradi,  deb  faraz  qilsak,  bozorga  ishlab  chiqarilgan  mahsulot 

miqdori 

2

Q  

ga teng bo`ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 

ortiqchaligi yo`qotiladi. Bu erda A to`rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning 

olgan  qo`shimcha  ortiqchaligini  ifodalaydi.  Lekin,  minimal  (

min

P

)  narxda 

mahsulotni  hajmi 

e

Q

 miqdordan 

2

Q

 ga  qisqargani  uchun  ishlab  chiqaruvchi 

ortiqchaligining bir qismi yo`qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining 

o`zgargan qismi quyidagiga teng: 

C

A 



 и/ч.

.    

 

(4) 

Iste’molchilar  minimal  (

min

P

)  narxda  har  bir  mahsulot  uchun  muvozanat 

narxdan  yuqori  narx  to`laydi  va  natijada  ularning  iste’mol  ortiqchaligiga 

chizmadagi  A  to`rtburchak  yuziga  teng  bo`lgan  miqdorda  kamayadi.  Narx 

oshganligi munosabati bilan ba’zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi 

va  tovarni  sotib  ololmaydilar  va  bunga  mos  bo`lgan  ortiqchalikni  yo`qotadi.  Bu 

yo`qotish  rasmda  V  uchburchak  bilan  ifodalangan.  Demak,  iste’molchilarning 

ortiqchaligining umumiy o`zgarishi quyidagini tashkil qiladi: 

B

A 





 ист.

.   

 

(5) 

Ko`rinib  turibdiki,  bunday  siyosat  iste’molchilarning  turmush  darajasini 

tushurib yuboradi. 

(4)-  va    (5)-  ifodalarni  qo`shib  umumiy  ortiqchalikdagi  o`zgarishni 

aniqlaymiz: 













ист.

и/ч

=i/ch.+ist.=A-S+(-A-V)=-S-V    (6) 

Demak,  davlat  tomonidan  minimal  narx  o`rnatilganda  umumiy  to`liq 

yo`qotish vujudga keladi va u ikkita S va V uchburchaklar yuzalarining yig’indisi 

bilan ifodalanadi. 

Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish 

e

Q

 miqdordan 

1

Q  

miqdorga  kengaytirilganda  qarab  chiqamiz.  Haqiqatdan  ham  minimal  narx 

muvozanat  narxdan  yuqori  bo`lganda  u  ishlab  chiqaruvchilarni 

1

Q  

miqdorga 

71 

 

mahsulot  ishlab  chiqarishga  undaydi.  Lekin,  ular  bozorda  faqat 

2

Q

 hajmdagi 

mahsulotni  sotishi  mumkin  xolos.  Ular 

2

1

0

Q

Q 





 

miqdordagi  mahsulotni  ishlab 

chiqarishga  ketgan  xarajatlarni  qoplaydigan  daromadni  olaolmaydi  (23-chizma). 

Chizmada ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan. 

Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o`zgarishi quyidagiga teng: 

                   

.

и/ч.

D

C

A









 

Demak, ishlab chiqaruvchilar  Q

1

 oraliqda mahsulot ishlab chiqarsa, umumiy 

yo`qotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi.