Biznes va tadbirkorlik
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 8.1-rasm. Tavakkalchilikka moyil bo`lmagan holat .
- Umumiy naflik Daromad (ming so’m) 40 25 11 5
- Tavakkalchiliklarni qo`shish
- Tavakkalchilikni taqsimlash
- Yashirin faoliyat: printsipal-agent, agent va ma’naviy tavakkalchilik Ma’naviy tavakkalchilik
- Mahsulot sifati noaniqligi. Avtomobil va sug’urta bozoridagi asimmetrik axborot.
- Bozordagi asimmetrik axborotlarni yo`qotish yo`llari. Bozor signallari
- Ma’lumotni aniqlash uchun tekshirish
|
Naflik darajasi Daromad 6 4 68 58 50 40 115
8.1-rasm. Tavakkalchilikka moyil bo`lmagan holat. O`rtacha qiymatga nisbatan cheklanishlar bir-biri bilan qisqarib, umumiy chetlanishlar nolga teng bo`lgani uchun ham ushbu chetlanishlar uni qiziqtirmaydi. Tavakkalchilikka befarqlik koordinata boshidan chiqadigan to`g’ri chiziq sifatida ifodalanishi mumkin (8.2-rasm). Daromadning bir tekisda o`zgarishi umumiy naflikni to`g’ri chiziq bo`yicha o`sishga olib keladi. Tavakkalchilikka moyil bo`lgan inson, shunday inson hisoblanadiki, kutiladigan daromad berilganda u kafolatlangan natijaga ko`ra tavakkalchilik bilan bog’liq natijani ustun ko`radi.
8.2-rasm. Tavakkachilikka befarqlik. Tavakkalchilikka qiziqadigan inson undan bahra oladi. Bunday turdagi insonlarga o`z taqdirini sinab ko`rishdan bahramand bo`lish uchun barqaror daromaddan voz kecha oladigan insonlar kiradi. Ular yutish ehtimoliga yuqori baho berib yuboradilar. Tavakkalchilikka moyillik grafigi keskin sur’atda ortib borayotgan parabola grafigi orqali ifodalanishi mumkin (8.3-rasm).
Umumiy naflik Daromad (ming so’m) 40 25 11 5 Umumiy naflik Daromad (ming so’m) 80 60 40 20 40 30 20 10 116
8.3-rasm. Tavakkalchilikka moyillik. Hayotda va umuman barcha bozor sub’ektlari tavakkalchilikni e’tiborga oladi. Ko`chalardagi, bozorlardagi har xil firibgarlar tavakkalchilikka moyil insonlar hisobidan boylik orttirsa, sug’urta kompaniyalari tavakkalchilikka moyil bo`lmagan insonlarni yo`qotishlarini kamaytirishga xizmat qiladilar.
Tavakkalchilikni pasaytirishning quyidagi turlari mavjud: diversifikatsiya, sug’urtalash, tavakkalchilikni taqsimlash, axborot izlash. Diversifikatsiya usulida tavakkalchilik bir necha tovarlarga taqsimlanadi, ya’ni biror tovarni sotish (sotib olish) yuqori tavakkalchilik bilan bog’liq bo`lishi boshqa bir tovarni sotishdan (sotib olishdan) bo`ladigan tavakkalchilikni kamaytirishga olib keladi. Masalan, biror firma ikki xil mahsulot ishlab chiqaradi. Ma’lumki, bir vaqtning o`zida ikkala mahsulot turiga bo`lgan talabning kamayib ketish ehtimoli, ulardan bittasiga bo`lgan talabni kamayib ketish ehtimolidan yuqori. Ko`p hollarda bir turdagi mahsulotga bo`lgan talab kamayganda ikkinchi turdagi mahsulotga bo`lgan talab oshadi. quyidagi 4-jadvalda ikki turdagi mahsulotdan olinadigan daromadlar keltirilgan.
1-tur (muzqaymoq) 6 mln. so`m 1 mln. so`m 2-tur (issiq choy) 1 mln. so`m 6 mln. so`m
117
Firma o`z ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilib yoz oyida ikkinchi tur tovar hisobidan yo`qotadigan daromadini birinchi tur tovarni ko`proq sotish hisobidan qoplaydi. Xuddi shunday qish faslidagi yo`qotishlar ikkinchi tovar hisobidan qoplanadi. Ko`rinib turibdiki firma diversifikatsiya yo`li bilan tavakkalchilikni kamaytirdi. Lekin, diversifikatsiya tavakkalchilikni to`liq yo`qotmaydi, u faqat kamaytiradi xolos.
o`zgarmas xarajatlarga aylantirish orqali tavakkalchilikni kamaytirishga qaratilgan. Ma’lumki, mulkning o`g’irlanishi, shaxsning kasal bo`lib ishga chiqmasligi, tabiiy ofatlarning bo`lishi tasodifiy bo`lib ular juda katta xarajatlarga olib kelishi mumkin. Ushbu noxush hodisalarning oqibatlarini kamaytirishda sug’urtaning ahamiyati katta. O`zbekistonda ham hozirgi vaqtda ko`pgina insonlar o`z hayotlarini, mulkini sug’urtalaydilar. Sug’urta ishlarini yo`lga qo`yish uchun respublikada maxsus qonunlar ishlab chiqilgan va bir qator davlat va nodavlat sug’urtalash firmalari faoliyat ko`rsatmoqda. Sug’urtalashda tavakkalchilikni qo`shish samaradorligi shu bilan belgilanadiki, sug’urtalangan shaxslarning tavakkalchiligi bir-biriga bog’liq bo`lmasligi kerak.
bilan bog’liq bo`lgan tavakkalchilik bilan qatnashuvchi sub’ektlar o`rtasida shunday taqsimlanadiki, oqibatda har bir sub’ektning kutiladigan yo`qotishi nisbatan kichik bo`ladi. Ushbu usuldan foydalangan holda yirik moliya kompaniyalari katta masshtabdagi loyihalarni va ilmiy izlanishlarni tavakkalchilikdan qo`rqmasdan moliyalashtiradilar. Axborot bilan ta’minlash ham tavakkalchilikni kamaytiradi. Nima uchun deganda, axborotning etishmasligi noto`g’ri qaror qabul qilishga olib keladi. Hozirgi vaqtda axborot asosiy taqchil resurslardan biri bo`lib, uni olish uchun haq to`lash kerak, ya’ni axborot olish xarajat bilan bog’liq, ba’zi axborotlar nihoyatda qimmat turadi. SHuning uchun ham kerakli bo`lgan axborotdan qancha olish kerak deganda, uning chekli xarajati bilan chekli nafini solishtirib ko`rish kerak bo`ladi. 10
8.4. Asimmetrik axborotlashgan bozor. 11
“Men sen bilmaydigan bir narsani bilaman”. Bu bolalar orasida juda mashxur 10
B. Salimov va boshqalar. Mikroiqtisodiyot. O`quv-uslubiy majmua. TDIU, 108-114
11 Ushbu bob G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 7 e.) kitobining XXII bobi asosida tayyorlangan 483-501 bet. 118
xazil, shu bilan birga uning tagida odamlar ba’zida o`zaro qanday muomalada bo`lishlarini ko`rsatuvchi haqiqat bor. Hayotda ko`pincha bir odam atrofda nima bo`layotganini boshqasidan ko`ra ko`proq biladi. Hozirgi hodisaga ta’luqli bo`lgan turlicha bilimlar farqi axborot asimmetriasi deyiladi. Misollar. Ishchi o`z ish beruvchisiga qaraganda o`z ishiga qancha kuch ketishini ko`proq biladi. Ishlatilgan mashina egasi xaridorga qaraganda mashinaning holati haqida ko`proq ma’lumotga ega. Birinchisi yashirin faoliyatga misol bo`lsa, ikkinchisi yashirin tavsifga misol bo`la oladi. Ikkala holatda ham ma’lumotga ega bo`lmagan taraf (ish beruvchi, xaridor) haqiqiy ma’lumotni bilmoqchi, lekin unga ega bo`lgan taraf (ishchi va sotuvchi) ataylab haqiqatni bir qismini berkitishi mumkin. Assimetrik axborot juda keng tarqalgani sababli iqtisodchilar yaqin o`n yilliklarda uning ta’sirini o`rganish uchun juda ko`p kuch sarflashdi. Asimmetrik axborot - bu shunday holatki, bozordagi bozor sub’ektlari o`rtasida bo`ladigan savdo-sotiqda ularning bir qismi kerakli, muhim axborotga ega, qolgan qismi esa ega emas. Bozordagi tovarlarni taqsimlanishi optimal bo`lishi tovarlar narxi va tovar to`g’risida qanchalik to`g’ri axborot berishi bilan bog’liq. Raqobatlashgan bozorni qaraganimizda biz axborotni simmetrik ravishda taqsimlangan, ya’ni sotuvchilar va sotib oluvchilar axborot bilan to`liq ta’minlangan, deb faraz qilgan edik. Bunday holatda narxlar sotiladigan ne’matlarning al’ternativ xarajatlari to`g’risida to`liq axborot beradi. Aniq va to`liq axborotning bo`lishi bozordagi ne’matlarning optimal taqsimlanishiga yordam beradi. Lekin, bozorda ahvol butunlay boshqacha. Sotuvchilar o`z tovarlari sifatini yaxshi bilsada, ushbu axborotni xaridordan yashiradi. Xuddi shunday xaridorlar ham o`zlarining bozordagi hatti-harakatlarini yashirib, har xil yo`l bilan savdo-sotiqda bir tomonlama yutuqqa erishishga harakat qiladi. Bozor narxi o`zida juda ko`p axbortni mujassamlashtiradi. Ushbu axborotni bozor qatnashchilari qancha to`liq bilsa, savdo-sotiq ikki tomon uchun shuncha samarali bo`ladi, ya’ni ikki tomon ham maksimal foyda ko`radi. Yuqoridagidan kelib chiqib aytish mumkinki, bozorda axborotlar asimmetrik (to`liq) bo`lmaganligi uchun bozor mexanizmi ham etarli darajada mukammal emas. Haqiqattan 2001 yil iqtisod sohasida Nobel mukofoti sovrindorlari bo`lgan uchta iqtisodchi (Jorj Akerlof, Maykl Spens va Jo`zef Stiglitz) larga aynan shu yo`nalishdagi ilk qadamlari uchun ushbu mukofot berilgan. Keling bu izlanishlar ochib bergan ba’zi tushunchalarni ko`rib chiqamiz. Yashirin faoliyat: printsipal-agent, agent va ma’naviy tavakkalchilik Ma’naviy tavakkalchilik bu muammo bo`lib, u agent deb atalgan bir shaxs printsipal-agent deb atalgan boshqa bir shaxsning topshirig`ini bajarishida vujudga keladi. Agar printsipal-agent agentning hatti-harakatini to`liq nazorat qila olmasa, u holda agent printsipal-agent o`ylaganidan ko`ra kamroq samara bilan ishlaydi. Ma’naviy tavakkalchilik bu tavakkal yoki “havf” bo`lib, unda agent 119
noto`g`ri yoki ahloqsiz hatti harakat qiladi. Bunday holatlarda printsipal-agent koproq ma’suliyat bilan ishga yondashishi uchun xar xil rag’batlantirishlardan foydalanadi. Ish bilan bandlik munosabatlari klassik misoldir. Printsipal-agent bu ish beruvchi, agent bu ishchi. Ahloqiy havf muammosi bu yaxshi nazorat ostida bo`lmagan ishchining o`z javobgarligidagi ishdan qochishi. Ish beruvchilar bunga turlicha javob qaytarishlari mumkin: Yaxshiroq nazorat qilish. Ota onalar yonlangan enagalarni ular yo`qligida bolalariga munosabatini ko`rish uchun uyga yashirin kameralar o`rnatishadi. Maqsad ma’suliyatsiz munosabatni tutish. Yuqori darajadagi oylik. Ish xaqi samaradorligi nazariyasiga ko`ra, ba’zi ish beruvchilar o`z ishchilariga oylikni mehnat bozoridagi narxdan yuqoriroq to`lashni afzal deb bilishadi. Oddiy darajadan yuqoriroq oylik oladigan ishchi o`z ishidan noto`g’ri yo`lda foydalanishi kamroq ehtimolda, chunki agar u qo`lga tushsa va haydalsa u qayta bunday oylik to`lanadigan joy topa olmasligi mumkun. Ish beruvchi ahloqiy havf kamaytirish uchun ushbu yo`llardan istaganini tanlashi mumkin. Mahsulot sifati noaniqligi. Avtomobil va sug’urta bozoridagi asimmetrik axborot. Faraz qilaylik, bozorda foydalanilgan avtomobillar sotiladi. Faraz qilaylik, mashinaning holati (sifati) o`rtacha holatdan yuqori bo`lsa yaxshi avtomobil, past bo`lsa - yomon avtimobil (ushbu masalani 1970 yilda birinchi bo`lib amerikalik olim A.Akerlof o`rgangan). Yaxshi avtomobillarning narxi 3000 doll. Agar bozorda ikkala kategoriyadagi avtomobillar soni bir-biriga teng bo`lsa, avtomobilning o`rtacha narxi 2000 doll. bo`ladi. Ushbu holatda yaxshi avtomobilni ham, yomon avtomobilni ham sotib olish ehtimoli 50 foizga teng. Biroq sotuvchilar o`zlarining avtomobili sifatini yaxshiroq biladi, xaridorlar bunday axborotga ega emaslar. Yaxshi mashina sotuvchilarni 2000 doll. narx qanoatlantirmaydi. Yomon mashina sotuvchilarni esa 2000 doll. narx qanoatlantiradi va bu narx ular kutgan narxdan ancha yuqori. Bozorda asimmetrik axborot bo`lgan sharoitda avtomobil bozoridagi narx avtomobil sifati to`g’risida to`liq axborotni bermaydi, natijada bozordagi savdo- sotiqlarni noratsional bo`lishiga olib keladi. Yaxshi avtomobil egalari o`z avtomobillarini 2000 doll.da sotishdan voz kechadilar. Oqibatda yaxshi avtomobillar taklifi kamayadi. Yomon avtomobillar narxi yuqori bo`lgan uchun, ularning taklifi oshadi. Bunday holatda yaxshi avtomobil olish ehtimoli 50 foizdan nolga tushib ketadi. Sug’urtalash bozori. Sug’urtalash bozorida ham avtomobillar bozoridagi holatni kuzatish mumkin. Sug’urta qilinadigan shaxs o`zining sug’urta ob’ekti to`g’risida sug’urtalovchiga qaraganda ko`proq axborotga ega. Shuning uchun ham, bu erda zaifroq, sog’lig’i yaxshi bo`lmagan shaxslar ko`proq sug’urta kompaniyasi xizmatidan foydalanishga harakat qiladilar. Ushbu holat sug’urta
120
kompaniyalarini sug’urta narxini oshishiga olib keladi va yuqori sug’urta narxi o`z navbatida sog’ligi yaxshi bo`lgan shaxslarni sug’urtalashga bormasligini kuchaytiradi. Ma’naviy tavakkalchilik (yo`qotish) - yo`qotishlar sug’urta kompaniyasi tomonidan to`liq qoplanishiga ishonib vujudga kelishi mumkin bo`lgan yo`qotishlar ehtimolini ongli ravishda oshirishga intiluvchi shaxslarning hatti- harakati. Insonlar o`z hayotini, mulkini sug’urtalagandan keyin, o`zining hayotiga, mulkining saqlanishiga ko`pincha befarq qaray
boshlaydilar. Ular
sug’urtalashgacha qilinadigan ehtiyot-choralarni bajarmay qo`yadilar. Bunday holat tavakkalchilikni kuchaytiradi va inson o`zini sug’urta qilgan voqea- hodisalarning sodir bo`lish ehtimolini oshishiga olib keladi. Ba’zi bir nopok insonlar yuqori sug’urta haqi olish maqsadida, ongli ravishda o`zining eski uyini yoqadi, mulkini yaroqsiz holatga keltiradi va hatto o`z qarindoshlarini o`ldirishgacha boradilar. Ma’naviy yo`qotishlarni quyidagi yo`llar orqali kamaytirish mumkin: * sug’urtalanadigan shaxslarni yaxshiroq tekshirish, mijozlarni yo`qotishlari bo`yicha klassifikatsiya qilish asosida sug’urta badalini differentsiatsiyalash (ya’ni, yo`qotishi yuqori bo`lgan shaxs uchun yuqori sug’urta badali belgilash); * yuqori yo`qotishga ega bo`ladigan shaxslar bilan sug’urta shartnomasini tuzmaslik (narkomanlar, spirtli ichimlik ichib avtomobil haydaydigan shaxslar); * yo`qotishni qisman qoplash sharti bilan sug’urtalash. Bozordagi asimmetrik axborotlarni yo`qotish yo`llari. Bozor signallari. Bozorda sotiladigan tovar to`g’risida, tovarni ishlab chiqaruvchi firmaning nomi to`g’risidagi axborotlar, tovar markasi, firma belgisi, firmaning obro`i, tovar sifati va kafolati to`g’risidagi axborotlar bozor signallari bo`lib xizmat qiladi va bu signallar tovar sotib olishdagi tavakkalchilikni kamaytiradi. Masalan, siz sotib olmoqchi bo`lgan tovar siz bilgan, sifatli mahsulot ishlab chiqaradigan firmaning mahsuloti bo`lsa, siz mahsulotni yo`qotishsiz sotib olasiz. Firmalar xaridorlar ularda yaxshi sifatdagi mahsulot borligini bilishi uchun reklamaga mablag’ sariflashlari mumkin. 20 – bo`limda ko`rganimizdek talabalar ishga oluvchilar ularning bilimlari yetarli darajada ekanligini bilishlari uchun oliy o`quv dargohlarini diplomini olishlari mumkin. Bilimning signal nazariyasi odam kapitali nazariyasidan farq qiladi. Odam kapitali nazariyasida diplom mavjudligi odamning qobiliyatlari Mavjudligidan emas, balki ish mahsulligini ko`rsatadi. Signal qilishning bu ikki misoli umuman turlicha ko`rinishi mumkin biroq tashqi ko`rinish ostida ular deyarli bir xil: ikkala misolda ham habardor taraf (firma, talaba), habardor bo`lmagan tarafga (xaridor, ishga oluvchi) signal orqali ular yaxwi sifatli narsani taklif qilayotkanlari haqida habar berishmoqda.
121
Biror bir harakat yaxshi signalga aylanishi uchun nima kerak bo`ladi? U qimmatga tushishi ravshan. Agar signal tekin bo`lganida hamma undan foydalanar va u hech qanday ma’lumotni uzatmas edi. Huddi shu sababga boshqa bir talab bor: yuqoriroq sifatli mahsuloti bo`lgan odamga signal kam xarajatli yoki yuqori foydali bo`lishi kerak. O`zga holda barcha signalni ishlatishni hohlab qoladi va u hech narsani bildirmay qo`yadi. Yuqoridagi ikki misolimizni yana bir bor ko`rib chiqamiz. Reklama holatida, sifatli mahsuloti bo`lgan firma reklamaga pul ketkazib yanada ko`proq daromad ko`radi chunki mahsulotni bir bor ishlatib ko`rgan iste’molchi uni yana sotib olishi ehtimoli yuqoriroq. Shuning uchun yaxshi mahsulotga ega firmaga signal (reklama) uchun mablag’ sarflash foyda, iste’molchiga esa signalni mahsulotni sifati haqida habar beruvchi ma’lumot sifatida qarash foyda desak bo`ladi. Ta’lim misoliga kelsak, iqtidori bor odam maktabni bitirishi osonroq iqtidorsiz odamga qaraganda. Shunday ekan shaxsga signalni (ta’lim) narxini to`lash, ishga oluvchiga esa bu signalga shaxsning qobiliyatlari haqida ma’lumot sifatida qabul qilish to`g’ri bo`ladi. Dunyo signallarga to`lib ketgan. Jurnallardagi reklamalarda ba’zida “televizorda ko`rganingizdek” yozuvi bo`ladi. Nega jurnalda reklamasi bor firma bu faktga urg’u bermoqchi bo`ladi? Bunga sabab korxona qimmat signaldan (televizorda) foydalanayotgani sizga uning mahsuloti yuqori sifatli ekanligidan darak bermoqchiligidadir. Xuddi shu sababga ko`ra nufuzli maktablarni bitirganlar bu faktni o`z rezumelarida aks ettirishadi.
Bir bola o`z yoqtirgan qiziga qanday sovg’a olishni o`ylayapti.”bilaman” deydi u o`ziga, “ men unga naqd pul beraman. Uning didini o`zichalik yaxshi bilmayman. Pulga esa o`zi hohlagan narsani sotib oladi”. Lekin u pulni berganida qiz xafa bo`ladi. U meni sevmas ekan deb o`ylab, munosabatlarni tugatadi. Bu voqea orqasidagi iqtisod qanday? O`ylab qarasak sovg’a berish bu g’alati odat. Misolimizdagi yigit aytganidek odamlar o`z didlarini boshqalarnikiga qaraganda yaxshiroq biladilar, shuning uchun biz hammani pulni sovg’aning bir shakli deb qabul qilishini kutishimiz mumkin. Agar sizning ish beruvchingiz oyligingizni tovarlar shaklida berganida siz bunga qarshi chiqardingiz. Lekin sizning reaksiyangiz sizni (umid qilganingizdek) sevuchi odam shunday qilsa umuman boshqacha bo`ladi. Sovg’a berishning bir talqini u o`zida asimmetrik ma’lumot va signalni saqlaganligidadir. Bizning misolimizdagi yigitning qiz bilmoqchi bo`lgan shaxsiy ma’lumoti bor: Haqiqattan ham u qizni sevadimi? Qiz uchun yaxshi sovg’a tanlashi bu uning signali. Sovg’a tanlash pul bergandan ko`ra signal bo`lish uchun to`g’riroq xarakteristikalarga egaligi aniq. U qimmat (vaqt oladi), va uning narxi
122
shaxsiy ma’lumotga asoslangan(qanchalik sevishi). Agar yigit haqiqattan ham qizni sevsa to`g’ri sovg’a tanlash oson bo`ladi, chunki u qiz haqida ko`p o`ylaydi. Agar uni sevmasa to`g’ri sovg’a tanlash qiyinroq bo`ladi. Shunday qilib to`g’ri sovg’a tanlash uning sevgisi haqidagi shaxsiy ma’lumotini izhor etishning bir yo`li. Pul berish esa u hatto sovg’a tanlashga harakat qilmaganini ko`rsatadi. Signal nazariyasining sovg’a berish bilan bog’liqligini yana bir kuzatuvi mavjud: Odamlar ta’sir kuchi muhim bo`lgan odatlar haqida ko`proq qayg’urishadi. Shunday ekan yigit yoki qizga pul berish odatda nomaqul harakat. Lekin kollej o`quvchilari ota onalaridan chek olganlarida ular kamdam kam xafa bo`lishadi. Ota-ona muhabbati shubhada bo`lishi mumkin emas shuning uchun qabul qiluvchi pulni e’tiborsizlik signali deb qabul qilmaydi. Ma’lumotni aniqlash uchun tekshirish Xabardor taraf o`z ma’lumotini oshkor etish uchun qilgan harakati signal berish deyiladi. Xabari yo`q bo`lgan taraf esa ma’lumotni bilish uchun qilgan harakati tekhirish deyiladi. Ba’zida tekhirish bu oddiy holat. Ishlatilingan mashinani sotib olayotgan shaxs uni avtomexanik tomonidan tekshirib ko`rilishini so`rashi mumkin. Bu talabni rad etgan sotuvchi o`z shaxsiy ma’lumoti, ya’ni uning mashinasi limon ekanligini oshkor etib qo`yadi. Xaridor narxni tushirishni so`rashi yoki boshqa mashinani ko`rishni afzal deb bilishi mumkin. Tekhirishning boshqa misollari nozikroq. Misol uchun, avtomobil sug’urtasi bilan shug’ullanuvchi tashkilotni ko`raylik. Tashkilot ehtiyotkor xaydovchilar uchun past narxdagi badal va tavakkal xaydovchilar uchun yuqori badal narxlarini o`rnatishni xoxlaydi. Lekin ularni qanday ajratish mumkin? Xaydovchilar ular ehtiyotkor yoki tavakkal xaydovchiliglarini bilishadi, lekin tavakkallari buni tan olishmaydi. Xaydovchining tarixi bu birqancha ma’lumot (sug’urta kompanialari undan foydalanishadi) lekin avariyalarning tasodifiy sodir bo`lishini hisobga olgan holda xaydovchining tarixi kelajakdagi xatarlardan habar beruvchi yaxshi indikator emas.
Sug’urta kompaniyasi ikki xil toifadagi xaydovchilarni ikki xil sug’urta shartlarini o`rnatib, xaydovchilarni o`zini ozi ajratishiga undashi mumkin. Birinchi sug’urta shartlari yuqori badalli bo`ladi lekin u avariyadan ko`rilgan zararni to`liq qoplab beradi. Boshqa sug’urta shartlari esa past narxdagi badalga ega bo`ladi lekin misol uchun $1000 franshizaga ega bo`ladi.(bu degani haydovchi zararning birinchi $1000 ni to`lashi kerak bo`ladi, tashkilot esa qolgan zararni to`lab beradi) E’tibor bering, franshiza tavakkalchi haydovchilar uchun ortiqcha tashvish bo`ladi, chunki ular avariyaga uchrash ehtimoli kattaroq. Shunday ekan yetarlicha yuqori franshiza bor biroq past narxdagi badali bo`lgan sug’urta ehtiyotkor haydovchilarni, franshiza bo`lmagan lekin yuqori narxdagi badali bo`lgan sug’urta tavakkal haydovchilarni qiziqtiradi. Bu ikki
123
sug’urta shartlarini ko`rib chiqib ikki toifadagi haydovchilar o`zlarining shaxsiy ma’lumotlarini qaror qabul qilib oshkor etadilar. Yüklə 14,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|