Biznes va tadbirkorlik

 

9.4.O`rtacha va chegarali mahsulot. 

 

Ishlab  chiqarish  jarayonvda  jonli  mehnatdan  foydalanishni  o`rtacha  va 

mehnat  chegarali  mahsuli  tushunchalari  yordamida  ifodalash  mumkin.  9.2-

jadvalning  4-ustuni  mehnat  o`rtacha  mahsuli  APl  ni  ko`rsatib  turibdi,  bu 

foydalanilgan  omil  birligiga  to`g’ri  keladigan  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmini 

o`zida aks ettiradi. O`rtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi Q ni umumiy mehnat 

sarflari L ga taqsimlab aniqlanadi. Bizning misolimizda o`rtacha mahsulot dastlab 

ko`payadi,  biroq  mehnat  sig’imi  4  birlikdan  oshgan  sari  kamaya  boshlaydi.  5- 

ustunda mehnat chegarali mahsulotlari MPL ko`rsatilgan bo`lib, bular mehnat sarfi 

bigga  birlikka  ko`payishi  natijasida  ishlab  chiqarilgan  qo`shimcha  mahsulot 

hajmidir. 

Masalan,  kapital  miqdorga  o`zgarmagan  holda  ya’ni  u  10  birlik  bo`lgani 

holda  mehnat  sarfini  2  dan  3  birlikka  ko`paytirish  mahsulot  hajmini  30  dan  60 

birlikka  oshiradi,  ya’ni  qo`shimcha  ravishda  30  birlik  mahsulot  (60—30)  hosil 

qiladi. Mehnat chegarali mahsuli AQ/AL tarzida yoziladi (ya’ni, mehnat sarfi AL 

bitta birlikka ko`payishi natijasida ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ya’ni AQ). 

Mehnat  chegarali  mahsuloti  foydalaniladigan  kapital  miqdoriga  ham  bog’liq. 

Masalan,  kapital sarfi  10 dan  20gacha ko`paysa,  mehnat  chegarali  mahsulotining 

ko`payishi  extimoli  bo`ladi.  O`rtacha  mahsulot  singari  chegarali  mahsulot  ham 

avval  ko`payadi,  keyin  esa  pasayadi,  biroq  u  faqat  mehnat  sarflari  3  birliqdan 

oshgandagina pasaya boshlaydi. 

Yakun  chiqaramiz:  Mehnat  o`rtacha  mahsuloti  =  ishlab  chiqarish  hajmi  / 

mehnat sarflari = Q /L. 

Mehnat  chegarali  mahsuloti  =  ishlab  chiqarish  hajmining  ko`payishi  / 

mehnat sarflarining ko`payishi / AQ/AL. 

9.2-jadvalda berilgan axborotning chizma tasviri hisoblanadi. Biz rasmdagi 

barcha  nuqtalarni  yaxlit  chiziqlar  orqali  birlashtirdik.  9.2-a  rasm  ishlab  chiqarish 

hajmi o`sishini, biroq maksimum 112 birliqdan iborat maksimumga etmaganini va 

kelgusida pasayishini ko`rsatadi. Ishlab chiqarish egri chizig’ining bu qismi uzuq-

uzuq  chiziq  bilan  belgilangan  bo`lib,  u  bilan  mehnat  sarfi  8  birlikdan  yuqori 

bo`lganda  ishlab  chiqarish  texnologik  jihatdan  samarali  emasligini  ko`rsatadi, 

demak  u  ishlab  chiqarish  fuktsiyasining  qismi  hisoblanmaydi.  «Samaradorlik» 

tushunchasi  manfiy  chegarali  mahsulotni  inkor  etadi.  9.2-rasmda  o`rtacha  va 

chegarali mahsulotlar egri chizig’i ifodalangan. 

Urtacha mehnat mahsuli — bu kiritilgan mehnat omili miqdoriga bo`lingan 

umumiy  mahsulotdir.  V  nuqtada  o`rtacha  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi  (60)ni 

140 

 

kiritilgan  omil  Zga  bo`linmasini  aks  ettiradi,  yoki  20  birlikka  teng  kiritilgan 

mehnat  omilini  yoki  mehnat  sarflarini  ko`rsatadi.  Ko`rinadiki,  ushbu  o`rtacha 

mahsulot  umumiy  mahsulot  egri  chizig’ining  dastlabki  holatdan  V  nuqgasigacha 

bo`lgan  egilishi  bilan  o`lchanadi.  Umuman,  o`rtacha  mahsulot  umumiy  mahsulot 

egri  chizig’ining  qaysi  bir  nuqtasida  keskin  egiladi.  Bu  egilish  boshlang’ich 

nuqgadan  to  shu  nuqtagacha  bo`ladi.  Hatto  yuzaki  o`rganish  ko`rsatib  turibdiki, 

o`rtacha  mehnat  mahsuli  o`zining  maksimal  miqdoriga  V  nuqgada  etadi.  Bu 

nuqtada chiziq o`zining dastlabki holatiga nisbatan eng katga burilishga ega bo`lib, 

keyin pasayadi. 

Mehnat  chegarali  mahsuli  —  bu  umumiy  mahsulotni  kiritilgan  omil 

mehnatning  yoki  mehnat  sarflarining  unchalik  katta  bo`lmagan  o`zgarishiga 

javoban  siljishini  ifodalaydi.  Geometrik  jihatdan  chegarali  mahsulot,  ishlab 

chiqarish egri chizig’ining qaysi bir nuqtasida mahsulot chiqarish egri chizig’ining 

xuddi  shu  nuqtadagi  egilish  burchagiga  teng.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  egri 

chizig’ining  og’ish  burchagi  o`z  navbatida  shu  nuqga  orqali  o`tkazilgan  urinma 

chiziqning  egilish  burchagiga teng.  Shunday  qilib,  A nuqtada chegarali  mahsulot 

20 birlikka teng bo`ladi, chunki urinma chizig’ining burchak koeffitsienti mahsulot 

ishlab  chiqarish  egri  chizig’iga  nisbatan  20ga  teng.  Urinma  chiziqlarni  mahsulot 

ishlab  chiqarish  egri  chizig’iga  nisbatan  burchak  koeffitsientlarini  o`rganar 

ekanmiz,  mehnat  chegarali  mahsuli  dastlab  o`sib borishi,  mehnat sarflari  3 birlik 

bo`lganda  o`zining  cho`qqisiga  chiqishi,  keyin  esa  S  nuqtadan  D  nuqtagacha 

siljigan  sari  pasayib  borishini  ko`ramiz.  D  nuqtada  ishlab  chiqarish  hajmi 

maksimumlashadi,  urinma  chiziqning  mahsulot  ishlab  chiqarish  egri  chizig’iga 

nisbatan  egilishi  Oga  teng  va  chegarali  mahsulot  ham  Oga  teng  bo`ladi.  Bu 

nuqtadan yuqorida chegarali mahsulot manfiylashadi. 

Kamayib boruvchi qaytim qonuni 

Mehnat  chegarali  mahsulining  (kiritiladigan  boshqa  omillarning  chegarali 

mahsuli  ham)  kamayib  borishi  anchagina  kuchli  bo`lgani  uchun  uni  ifodalashda 

kamayib boruvchi qaytim qonuni iborasidan tez-tez foydalaniladi. 

Kamayib  boruvchi  qaytim  qonuni  biron  ishlab  chiqarish  omilidan 

foydalanish  ko`payib  borgan  sari  (boshqa  omillar  o`zgarmagan  holda),  pirovard 

natijada  shunday  nuqtaga  etib  borilishi  va  unda  shu  omildan  qo`shimcha 

foydalanish  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmining  pasayishiga  olib  kelishini 

bildiradi. 

Ishlab  chiqarish  omili  sifatida  mehnatdan  foydalaniladigan  bo`lsa  (kapital 

o`zgarmagan holda), mehnat sarflarining ozgina bo`lsa-da, o`sishi mahsulot ishlab 

chiqarishni  ancha  (sezilarli)  darajada  ko`paytiradi,  chunki  ishchilar  qo`shimcha 

ravishda  ixtisoslashish  imkoniyatiga  ega  bo`ladilar.  Ammo  oxir-oqibat,  kamayib 

boruvchi  qaytim  qonuni  o`z  kuchini  ko`rsatadi.  Agar  ishchilar  soni  ortiqcha 

ko`payib  ketsa,  ayrim  ish  jarayon  (tur)lari  samarasiz  bo`lib  qoladi  va  mehnat 

chegarali mahsuli kamayadi. 

141 

 

Kamayib boruvchi qaytim qonuni qisqa muddatli davr oralig’ida qo`llanadi, 

chunki  bu  oraliqda  hech  bo`lmaganda  bitga  ishlab  chiqarish  omili  o`zgarmay 

qoladi.  Qonun  chegarali  mahsulotning  kamayishini  tasvirlaydi,  lekin  bu  manfiy 

miqdorga tushib qolishi shart emas. Masalan, 9.2-rasmda kamayib boruvchi qaytim 

qonuni  mehnat  sarflari  3  va  undan  ko`proq  birlikda  bo`lgan  ishlab  chiqarish 

jarayonida  qo`llanishi  mumkin,  biroq  chegarali  mahsulot  mehnat  sarflari  8 

birlikdan oshmaguncha manfiy bo`lmaydi. 

 

Vaqtdagi mehnat xarajatlari 

9.3-rasm Texnologik takomillashtirishning mahsulot ishlab chiqarish hajmiga 

ta’siri. 

Aytilgan  qonunni  ishlab  chiqarishning  ma’lum  texnologiyasida  qo`llash 

mumkin. Biroq, vaqgi kelganda, kashfiyotlar va boshqa texnologik yangiliklar 9.2-

rasmdagi  mahsulot  ishlab  chiqarish  egri  chizig’ining  butunlay  ko`tarilishiga  olib 

kelishi  mumkin  va  shunday  qilib,  mavjud  kiritilgan  omillar  o`zgarmagan  holda 

ko`proq  mahsulot  ishlab  chiqarish  mumkin.  Bunday  imkoniyatni  6.3-rasm 

ko`rsatib turibdi. 

Dastlab  ishlab  chiqarish  egri  chizig’i  O,  sifatida  berilgan,  ammo 

texnologiyaning  takomillashuvi  egri  chiziqni  0

2

  egri  chizig’i  tomon  yuqoriga 

siljitadi, texnologiyaning yanada tako- millashuvi uni 0

3

 egri chizig’iga aylantiradi. 

Faraz  qilaylik,  ishlab  chiqarishda  foydalanilayotgan  mehnat  miqdori 

ko`paygandan keyin ma’lum bir vaqt o`tgach texnologik takomillashtirish amalga 

oshiriladi.  Oqibatda,  mahsulot  ishlab  chiqarish  A  dan  (O,  egri  chizig’ida  mehnat 

xarajatlari  8  birlikka  teng  bo`lgan  holatdan)  V  ga  (02  egri  chizig’ida  mehnat 

xarajatlari 9 birlikka teng bo`lgan holatga) va S ga (03 egri chizig’ida 10 birlikda 

mehnat xarajatlari bo`lgan holatga) aylanadi. A dan V va S ga tomon harakatlanish 

mahsulot  ishlab  chiqarishning  ko`payishini  mehnat  xarajatlari  ko`payishi  bilan 

bog’laydi,  shuning  uchun  ham  bunda  kamayib  boruvchi  qaytam  qonuni  amal 

qilmaganga  o`xshaydi.  Biroq,  amalda  bu  qonun  bajariladi.  Mehnat  xarajatlari  8 

birlikdan ortiq bo`lganda har bir alohvda egri chiziq jonli mehnatdan foydalanish 

keltirayotgan qaytim kamayishini namoyish etadi. 

142 

 

Mahsulot  ishlab  chyqarish  egri  chiziqlarining  siljishi  kamayib  boruvchi 

qaytim qonuni harakatini ifodalaydi va bu qonun iqgisodiy o`sishga uzoq muddatli 

davrda salbiy ta’sir ko`rsatmasligi taxmin qilinadi. 

Mehnat unumdorligi 

Biz  ayrim  vaqtlarda  o`rtacha  mehnat  mahsuli  to`g’risida  gapirganda 

sanoatga  yoki  butun  iqtisodiyotga  taalluqli  mehnat  unumdorligini  tilga  olamiz. 

Mehnat o`rtacha mahsuloti mehnat sarflari birligiga ishlab chiqarilgan mahsulotni 

ifodalaydi.  Shuning  uchun  ham  sanoatning  barcha  tarmoqlarida,  shuningdek 

aloqida tarmoqtsa unumdorlikni uzoq muddatli davrga tadbiqan qiyoslash foydali, 

nisbatan  oson  ish  (chunki  umumiy  mehnat  sarflari  va  mahsuloti  hamda  ishlab 

chiqarishning umumiy hajmi sizga kerak bo`lgan birdan bir ma’lumotdir). Ustiga-

ustak  mehnat  unumdorligi  ko`rsatkichi  nihoyatda  muhim,  chunki  u  alohida 

mamlakat aholisining real turmush darajasini ifodalaydi. 

Mehnat  unumdorligi  bilan  turmush  darajasi  o`rtasida  oddiy  bog’liqlik 

mavjud. Har qanday yidda ishlab chiqarilgan tovarlar va ko`rsatilgan xizmatlarning 

jami qiymati — to`lovlar tarzidagi barcha ishlab chiqarish omillari uchun berilgan 

to`lovlar tarzidagi qiymatga tengki, bunga ish haqi, ijara haqi va firmaning foydasi 

ham kiradi. 

Oqibatda  bu  to`lovlar  yig’indisi,  ularning  shaklidan  qati  nazar,  jamiyat 

tomonidan  ishlatiladi.  Bas  shunday  ekan,  iste’molchilar  o`zlarining  iste’mol 

darajasini  uzoq  muddatli  davrda  faqat  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  umumiy 

miqdorini ko`paytirish hisobigagina oshirishlari mumkin. 

Jadvaldan ko`rinib turibdiki, Qo`shma Shtatlarda aholi jon boshiga mahsulot 

ishlab  chiqarish  boshqa  rivojlangan  mamlakatlardagiga  qaraganda  birmuncha 

yuqori.  Ammo,  urushdan  keyingi  davrda  namoyon  bo`layotgan  ikki  tamoyil 

e’tiborni  o`ziga  tortadi.  Birinchidan,  AQShda  mehnat  unumdorligining  o`sish 

sur’atlari boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda sekin bo`lgan, ikkinchvdan, 

keyingi  15—20  yilda  mehnat  unumdorligi  barcha  rivojlangan  mamlakatlarda 

avvalgi davrga nisbatan sezilarli darajada past bo`lgan. Bu ikkala qolat jadvaldan 

yaqqol ko`rinib turibdi. 

Mehnat  unumdorligi  o`sishining  eng  asosiy  manba’i  jamg’arilayotgan 

kapitalning o`sishidir. Uning ko`payishi uskunalarning miqdor va sifat o`zgarishini 

anglatadi, va shu sababli har bir ishchi bir ish soati mobaynida ko`proq mahsulot 

ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo`ladi.  

Mehnat  unumdorligining  o`sishi,  shuningdek,  iqgisodiyotning  xomashyo 

sektori  bilan  ham  bog’liq.  Neft,  tabiiy  gaz  va  boshqa  resurslar  kamayib  borgani 

sari har bir ishchiga to`g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish birmuncha pasayib 

boradi. Bu hol atrof-muhit muhofazasi to`g’risida qonunchilik qabul qilinishi bilan 

yanada kuchayadi 

143 

 

Mehnat unumdorligining pastligi sabablaridan biri nisbatan past malakali ish 

kuchidan  foydalanish  bo`lib,  uni  urushdan  keyingi  yillarda  tug’ilish  darajasining 

yuqoriligi keltirib chiqargan edi. Bunday ahvol sog’liqni saqlash, mehnat va atrof 

muhit  muhofazasiga  oid  hukumat  qarorlarining  ba’zilari  amalga  oshishiga 

to`sqinlik  qilgan.  Mehnat  unumdorligining  o`sish  sur’atlari  pastligining  sabablari 

turlicha  va  murakkab  bo`lganligidan  oldingi  davrga  qaytish  bilan  turmush 

darajasining o`sishiga erishib bo`lmaydi. Ammo istiqbol noaniq bo`lmasligi kerak. 

Kapital  qo`yilmalarni  rag’batlantiruvchi  soliq  siyosati  yordami  bilan  asosiy 

kapitalni 

ko`paytirish 

mumkin. 

Mehnat 

unumdorligining 

o`sishiga 

ko`maklashuvchi tadqiqotlarni va ishlanmalarni rag’batlantirish uchun katga kuch- 

g’ayrat zarur. 

Ikkita o`zgaruvchan omil sharoitida ishlab chiqarish 

Ishlab  chiqarish  va  unumdorlik  o`rtasidagi  o`zaro  bog’liqlik  bilan  tanishib 

chiqqanimizdan  keyin,  endi  firmaning  uzoq  muddatdagi  ikki  omilli  (bitta  emas) 

ishlab  chiqarish  strategiyasini  ko`rib  chiqamiz.  Izokvant  guruhlarining  shakliga 

ko`ra  biz  ishlab  chiqarishning  muqobil  variantlarini  o`rganib  chiqa  olamiz.  6.4-

rasmdagi  izokvantlar  6.1-rasmdagilarning  qayta  ko`chirilgani.  Ularning  barchasi 

pastga tomon og’adi, chunki mehnat va kapital ham musbat chegarali mahsulotga 

egadir.  U  yoki  bu  ishlab  chiqarish  omilining  katta  bo`lishi  mahsulot  ishlab 

chiqarishni  ko`paytiradi.  Shuning  uchun  agar,  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmini 

birdek  ushlab  turilsa,  unda  bir  omildan  qancha  ko`p  foydalanilsa  ikkinchi  omil 

shuncha kam qo`llanadi. 

 

9.5.Ishlab chiqarish omillari bir-birining o`rnini bosishi 

 

Har  bir  izokvantning  burchak  koeffitsenti,  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi 

o`zgarmagan  holda  bir  ishlab  chiqarish  omilining  o`rnini  ikkinchisi  qanday  qilib 

bosishini  ko`rsatadi.  Burchak  koeffitsientining  mutlaq  ko`rsatkichi  texnologik 

o`rnini bosishning chegarali me’yori deyiladi(MRTS). 

Kapitalni  —  mehnat  bilan  MRTS  belgilangan  mahsulotni  ishlab  chiqarishda 

bitga  qo`shimcha  mehnat  birligidan  foydalanish  hisobiga  kapital  qisqartirilishi 

mumkinligini  ko`rsatadi.  Bu  ko`rsatkich,  iste’mol  nazariyasida  esga  olingan 

chegarali  o`rnini  bosish  me’yori  (MRS)ra  o`xshashdir.  MRS  kabi  MRTS  ham 

hamisha  musbat  ko`rsatkich  hisoblanadi.  Matematik  shaklda  (MRTS)  =  - 

foydalanilgan kapital miqdorining o`zgarishi / mehnat sarflarining o`zgarishi, yoki 

MRTS = - LK /AL, 

bunda  AK  va  AL  alohida  izokvant  (yoki  doimiy  Q)  dagi  kapital  va  mehnatning 

katta bo`lmagan o`zgarishini ifodalaydi. 

Ta’kidlash joizki, 6.5-rasmda meqnat sarflari 1 dan 2 birlikka ko`paygan va 

mahsulot ishlab chiqarish 75 birlik darajasida bo`lganda texnologik o`rnini bosish 

144 

 

me’yori (-AK/AL) 2 ga teng. Biroq, mehnat sarflari 2 dan 3 birlikka ko`payib va 

keyinchalik,  2/3  dan  1/3  gacha  kamayganda  MRTS  1  gacha  pasayadi.  Kapital 

qancha  ko`p  mehnat  o`rnini  qoplasa  mehnat  unumdorligi  shuncha  past  bo`ladi, 

kapitaldan  foydalanish  esa  samaraliroq  bo`ladi.  Shuning  uchun,  mahsulot  ishlab 

chiqarish  hajmini  doimiy  miqdorda  ushlab  turish  uchun  kapitalni  minimal 

miqdorda kamaytirish zarur. Bunday holatda izokvant bir tekis tus oladi. 

Izokvantlar  egri  chiziqlari  botiq  shaklda  bo`ladi,  ya’ni  MRTS  izokvant 

bo`ylab pastga siljigan sari qisqaradi. Texnik o`rnini bosishning chegarali me’yori 

har  qanday  ishlab  chiqarish  omilining  ishlatish  samaradorligi  cheklanganligini 

ko`rsatadi. Ishlab chiqarish jarayonida kapitalning o`rnini ko`proq mehnat bosishi 

uning  unumdorligini  pasaytiradi.  Xuddi  shunday  tarzda  mehnatning  o`rnini 

ko`proq kapital bosishi uning qaytimini kamaytiradi. Ishlab chiqarish uchun ikkala 

omilning mutanosibligi zarur. 

Taxmin  qilganimizdek,  MRTS  mehnatning  chegarali  mahsuli  MPL  va 

kapitalning chegarali mahsuloti MRK bilan jips bog’liq. 

Buni  ko`rish  uchun  faraz  qilaylik,  mehnat  sarflari  bir  oz  ko`paytirilgan  va 

kapitaldan  foydalanish  mikdori  bir  oz  kamaytirilganda  mahsulot  ishlab  chiqarish 

hajmi  o`zgarmay  qoladi.  Mehnat  xarajatlarining  ko`payishi  natijasida  mahsulot 

ishlab  chiqarishning  o`sishi  qo`shimcha  mehnat  birligiga  (mehnat  chegarali 

mahsuliga)  to`g’ri  keladigan  qo`shimcha  mahsulot  ishlab  chiqarishni  qo`shimcha 

mehnat birligiga ko`paytmasiga teng.  

Xuddi  shunday  tarzda  foidalanilgan  kapitalni  kamaytirish  natijasida  ishlab 

chiqarish hajmining kamayishi — bu kapital birligiga hisoblagan ishlab chiqarish 

hajmi kamayishining (kapital chegarali mahsulini), qisqartirilgan kapital miqdoriga 

ko`paytmasiga teng: kapitalni kamaytirish natijasida ishlab chiqarishning pasayishi 

= (MRK) (DK) bo`ladi. 

 

9.5-rasm. Texnik o`rnini bosishning chegarali (marginal) me’yori. 

Barcha  izokvantlarda  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi  doimiy  qoldirilgani 

uchun mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi nulga teng bo`ladi. 

Shunday qilib: 

145 

 

(MPL) (AL) + (MRK) (DK) = 0 

Endi, shartlarni o`zgartirgan holda, ko`ramizki: 

(MPL) (MRK) = -(AK/AL) =MRTS  (6.2.) 

Tenglama  (9.2.)dan  ko`rinib  turibdiki,  alohida  izokvant  uchun  ishlab 

chiqarish jarayonida kapitalning o`rnini mehnat bosishi chegarali kapital chegarali 

mahsulotini ko`paytiradi va mehnatning chegarali mahsulotini kamaytiradi. Ikkala 

o`zgarishning  umumiy  natijasi,  bu  texnik  o`rnini  bosishning  chegarali  me’yori 

pasayishi va izokvantlarning tenglashish holatidir. 

Ishlab chitsarish funktsiyalari — ikki alohida holat 

Ishlab  chiqarish  jarayonida  bir  omilning  o`rnini  boshqasi  bosish  imkoni 

chegaralarini  hisobga  olish  uchun  ishlab  chiqarish  funktsiyasining  ikkita  alohida 

holatidan  foydalanish  mumkin.  6.6-rasmda  ko`rsatilgan  birinchi  holatda  omillar 

eng maqbul ravishda bir-birining o`rnini bosadi. 

Bu holatda MRTS izokvantning barcha nuqgalarida doimiy (o`zgarmas). Bu 

holatda bir miqtsordagi mahsulot faqat mehnat bilan, faqat kapital bilan yoki har 

ikkalasi o`zaro bog’liq holda ishlab chiqarilishi mumkin. Masalan, Q hajmda 

mahsulot ishlab chiqarish faqat kapital hisobiga (A nuqgada), faqat 

 

9.6-rasm. Ishlab chiqarish omillari eng maqbul o`rin almashganda ishlab 

chiqarish funktsiyasining o`zgarish tavsifi. 

mehnat  hisobiga  (S nuqtada)  yoki  ikkala  omillar hisobiga  (V  nuqtada)  yuz 

beradi.  Odatda  bunday  holat  uchramaydi,  biroq  bir  qator  holatlarda  firmaning 

ishlab chiqarish jarayoniga oqilona yondashishini ta’minlaydi. Masalan, yo`l yoki 

ko`prik  ustidagi  telefon-avtomatga  avtomatik  ravishda  yoki  texnik-xodimlar 

yordamida xizmat ko`rsatilishi mumkin. Boshqa misol, musiqa asboblarini ishlab 

chiqarish to`la avtomatlashgan mashinalarda yoki yuqori malakalari mutaxassislar 

mehnati bilan  amalga  oshadi. 9.7-rasm  mutlaqo teskari holatni  —  omillar tarkibi 

o`zgarmagan  holdagi  ishlab  chiqarish  funktsiyasini  ko`rsatadi.  Bu  holatda  bir 

omilni boshqa omil bilan almashtirish mumkin emas (iloji yo`q). Mahsulot ishlab 

146 

 

chiqarishning har bir ma’lum hajmi mehnat va kapitalning ma’lum nisbatda o`zaro 

bog’liqligini  talab  qiladi.  Ishlab  chiqarishni  o`stirish  uchun  mehnat  va  kapital 

sarflarini  ma’lum  nisbatda  ko`paytirish  zarur.  Natijada,  9.7-rasmda  izokvantlar 

to`g’ri burchak shakliga ega bo`ladilar. Bunday funktsiya uchun betondan qilingan 

sayrgoh  yo`lakchalarini  pnevmatik  bolg’alar  yordamida  ta’mirlash  misol  bo`la 

oladi. Ikkita ishchi va bitta bolg’ani yoki ikkita bolg’a va bitga ishchining ishlashi 

bilan  mehnat  unumdorligi  o`smaydi.  Boshqa  misol  —  taksi  xizmatiga,  kundalik 

sharoitda bir haydovchi va bir mashina kerak. 

9.7-rasmda A,V va S nuqtalari kiritilgan omillarning texnik jihatdan o`zaro 

samarali  bog’lanishini  ko`rsatadi.  Masalan,  Q  hajmdagi  mahsulotni  ishlab 

chiqarish  uchun  A  nuqgada  L  miqdorda  mehnat  va  K  miqdorda  kapital 

foydalaniladi. Agar K,da  kapital o`zgarmas bo`lsa mehnat sarflarining ko`payishi 

hsulot ishlab chiqarish hajmini o`zgartirmaydi.  

 

9.7.-rasm. Omillar tarkibi o`zgarmas bo`lgan holdagi ishlab chiqarish 

funktsiyasi. 

Shuningdek, L, da mehnat sarflari o`zgarmas bo`lsa, kapitalning ko`payishi 

mahsulot ishlab chiqarish hajmini, o`zgartirmaydi. Shunday qilib, to`g’ri burchakli 

izokvantlarning  tik  va  yotiq  qismlarida  mehnatning  chegarali  mahsuloti  ham, 

kapitalning chegarali mahsuloti ham nulga teng. Ham kapitaldan ham mehnatdan 

foydalanish ko`paysa, ya’ni ishlab chiqarish omillarining ma’lum nisbatda o`zaro 

bog’lanishi A dan V ga o`zgarsa, mahsulot chiqarish ko`payishi mumkin. 

Ishlab  chiqarish  omillari  tarkibi  o`zgarmay  (doimiy)  qolgandagi  ishlab 

chiqarish funktsiyasi shunday vaziyatni ifodalaydiki, bunda firma ishlab chiqarish 

usulini tanlashi cheklangan bo`ladi. 

Masalan, televizion spektaklni sahnalashtirish kapital (kamer ovoz asboblari 

va  hokazo)  bilan  mehnat  (rejisyor,  ijrochi  va  b.)ning  ma’lum  nisbatda  o`zaro 

bog’lanishini talab  etadi.  Televizion spektakllar sonini ko`paytirish  uchun barcha 

ishlab  chiqarish  omillarini  ko`paytirish  kerak  bo`ladi.  Xususan,  mehnat  sarflarini 

qisqartirish  hisobiga  kapital  sarflarini  ko`paytirish  murakkab,  chunki  ijrochi 

147 

 

(aktyor)lar  zaruriy  ishlab  chiqarish  omili  hisoblanadi  (ehgimol  hayvonlar 

to`g’risidagi  filmlar  bundan  mustasnodir.  Xuddi  shuningdek,  kapitalni  mehnat 

bilan  almashtirish  qiyin,  chunki  filmlar  va  spektakllarni  qo`yish  juda  murakkab 

asbob-uskunalarni talab etadi.  

 

9.6 Ko`lam samarasi 

 

Firmaning uzoq muddatli strategiyasini tahlil qilish xususiy tadbirkorlikdan 

to  jamoat  maktablarigacha,  kommunal  va  xususiy  xizmat  hamda  korxonalar 

faoliyatini tartibga solish kabi vaziyatlar uchun juda muhim. Masalan, o`rta maktab 

ishini tahlil qilish shunday xulosaga olib kelishi mumkinki, agar maktab tizimida 

uchta  kichik,  har  birida  1000  tadan  o`quvchi  bo`lgan  maktab  o`rniga  bitga  katta 

3000  o`quvchisi  bor  maktab  bo`lsa,  maktabda  o`qitash  dasturlari  samaraliroq 

(fanlar  ko`p  va  asbob  uskunalar  hamda  qo`llanmalari  yaxshi)  bo`ladi.  Telefon 

kompaniyalari  faoliyatini  o`rganish  asosida  taxmin  qilish  mumkinki,  hududiy 

telefon  kompaniyalari  mahalliy  telefon  xizmatini  yagona  milliy  telefon 

kompaniyasiga  qaraganda  yaxshiroq  ko`rsatishi  mumkin.  Uzoq  muddatli  tahlilni 

firma faoliyati ko`lamidan boshlagan yaxshiroq. Ishlab chiqarish hajmi ko`payishi 

barcha  omillardan  foydalanishga  bog’liqligi  firmaning  uzoq  muddatdagi  fao- 

liyatidagi  ayrim  xususiyatlarini  ochib  beradi.  Foydalanilgan  ishlab  chiqarish 

omillari  mutanosib  tarzda  oshganda  firmaning  mahsulot  ishlab  chiqarishi  qanday 

o`zgaradi? 

Masalan, agar omillardan foydalanish ikki baravar ko`paysa mahsulot ishlab 

chiqarish  ham  ikki  marta  ko`payadimi  yoki  u  ko`proq  yoki  ozroq  ko`payadimi? 

Agar  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi  ikki  baravardan  ortiq  ko`paysa  (ishlab 

chiqarish omillari ikki marta ko`paygan holda), bunday o`sish ko`lamning musbat 

samarasi deyiladi. 

Ishlab chiqarish shuning uchun o`sadiki, katga ko`lamdagi ishlab chiqarish 

rahbarlarga  va  ishchilarga  o`z  vazifalarini  bajarishda  ixtisoslashuvni 

chuqurlashtirish  va  yanada  murakkabroq  hamda  quvvatliroq  asbob  uskunalardan 

foydalanish imkoniyatini beradi. Avtomobil yig’uv konveyerining ijobiy samarasi 

ko`lami mashhur misol hisoblanadi.  

Daalat  siyosatini  ishlab  chiqishda  ko`lam  musbat  samarasini  hisobga  olish 

zarur. Agar ijobiy musbat ko`lam samarasi amal qilayotgan bo`lsa, unda mahsulot 

ishlab  chiqaruvchi  ko`pgina  mayda  firmalardan  ko`ra  (nisbatan  ko`p  sarfli)  bitga 

yirik  firmaga  (nisbatan  kam  xarajatli)  ega  bo`lish  iqgisodiy  jihatdan  foydaliroq 

bo`ladi. Bunday yirik firma o`zi belgilagan narxni nazorat qilishi mumkin va shu 

munosabat  bilan  narxlarni  tartibga  solish  uchun  kompaniyalar  faoliyatiga 

davlatning  aralashuvi  kerak  bo`lib  qoladi.  Masalan,  elektr  energiyasini  ishlab 

chiqarishda  ko`lam  ijobiy  samarasi  mavjudligi  yirik  energetika  kompaniyalari 

faoliyatini tartibga solib turishda davlatning aralashuviga sabab bo`ldi. 

148 

 

Ishlab  chiqarish  ko`lami  o`sishi  ta’sir  etishning  ikkinchi  toifasi  ishlab 

chiqarish  omillari  ikki  marta  ko`payganda  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi  ham 

ikki  baravar  o`sishidir.  Bunda,  ishlab  chiqarish  ko`lam  samarasi  o`zgarmagan 

sharoitda  amalga  oshadi.  Ko`lam  samarasi  o`zgarmas  bo`lgan  sharoitda  firma 

faoliyatining  miqyosi  foydalaniladigan  omillar  mahsuldorligiga  ta’sir  qilmaydi. 

Firmaning  ishlab  chiqarish  omillarining  o`rtacha  va  chegarali  unumdorligi  katga 

korxonalar uchun ham, mayda korxonalar uchun ham o`zgarmas bo`lib qolaveradi. 

Ko`lam  samarasi  o`zgarmas  bo`lganda  ma’lum  texnologiyadan  foydalanuvchi 

bitga zavodning o`rniga, ikki marta ko`p mahsulot ishlab chiqaradigan ikkita zavod 

qurish mumkin. Misol uchun, yirik sayohat idorasi bir mijozga hisoblagavda kichik 

turistik korxonasi bilan bir xilda sarflar va bir xil kapital (boshqaruv binosi) bilan 

mehnat (xodimlari) nisbatiga ega bo`lishi mumkin. 

Nihoyat, ishlab chiqarish omillari ikki baravar ko`payganda mahsulot ishlab 

chiqarish  hajmi  2  martadan  kamroq  o`sishi  mumkin.  Bunday  holatda  biz  manfiy 

(teskari) ko`lam samarasiga duch kelamiz, uni har qanday yirik firmalarda qo`llash 

mumkin.  Yirik  firmalardagi  boshqaruv  qiyinchiliklari  va  murakkab  jarayonlarni 

amalga oshirshtsdagi sarflar kapital va mehnat qaytimining pasayib ketishiga olib 

kelishi  mumkin.  Shunday  qilib,  ko`lamning  manfiy  samarasi  vazifalarni 

uyg’unlashtirish  muammolari  va  rahbariyat  bilan  ishchilar  o`rtasidagi 

munosabatlarning ta’minlanishi bilan bog’liq. 

Ko`lamning  musbat  va  manfiy  samarasi  6.9-rasmda  ko`rsatilgan.  Ishlab 

chiqarish jarayoni kapital va mehnatdan ishlab chiqarish omili sifatida foydalanish 

bo`lib, bunda 1 mashina-soat vaqtga 4 soat mehnat sarfi to`g’ri keladi. 

OR taraladigan chiziqda mehnat bilan kapitalning turlicha bog’lanishini aks 

ettiradi,  ulardan  ishlab  chiqarish  omillari  o`zgarmas  nisbatini  ta’minlagan  holda 

mahsulot ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. 

OA kesmasida ko`rsatilganidek, nisbatan katta bo`lmagan hajmda mahsulot 

chiqarish uchun  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  musbat  ko`lam  samarasini namoyish 

etadi. Ishlab chiqarish omillari nisbati  — 5 soat mehnat va 1 soat mashina vaqgi 

bo`lganida (chizmaning pastki qismida ko`rsatilgandek) 10 birlik mahsulot ishlab 

chiqariladi. Ishlab chiqarish omillari ikki baravar ko`payganda mahsulot chiqarish 

3 marta (Yudan 30 gacha) ko`payadi.  

149 

 

 

Ishlab chiqarish omillari yarmiga ko`payganda (mehnat 10 dan 15 gacha va 

mashina vaqgi 2 dan 3 gacha) mahsulot ishlab chiqarish 2 marta ko`payadi (30 dan 

60 birlikkacha). 

AR  kesmada  ko`rsatilganidek,  nisbatan  katta  hajmda  mahsulot  chiqarish 

uchun  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  manfiy  ko`lam  samarasini  namoyish  etadi. 

Omillar nisbati U

3 

gacha ko`tarilganda (mehnat 15 dan 20 soatgacha) va mashina 

vaqgi (3 dan 4 soatgacha) ko`payganda mahsulot ishlab chiqarish faqat 1/6 gacha 

(60 dan 70 donagacha) ko`payadi. 

Ishlab chiqarish omillari 50%ga (mechnat 20 dan 30 soatgacha) va mashina 

vaqti  4  dan  6  soatgacha  ko`payganda  mahsulot  ishlab  chiqarish  a  (70  dan  80 

donagacha) o`sadi, xolos 

Rasmdan ko`rinadiki, ko`lam samarasi musbat bo`lganda agar foydalanilgan 

omillar  mutanosib  oshsa izokvantlar bir-biriga  juda  yaqinlashadi.  Ammo,  ko`lam 

samarasi manfiy bo`lganda izokvantlar bir-biridan uzoqlashadi, chunki borgan sari 

ko`proq  miqtsorda  ishlab  chiqarish  omillari  kerak  bo`ladi.  Ko`lam  samarasi 

o`zgarmas bo`lganda izokvantlar teng masofada joylashgan bo`ladi (6.9-chizmaga 

qarang). 

Butun  dunyoda  firmalar  uchun  ko`lam  samarasi  muhim  ahamiyatga  ega. 

Boshqa  tamoyillarni  hisobga  olmaganda  ko`lam  samarasi  katta  bo`lgan  sanoat 

tarmoqlarida  yirik  firmalar  faoliyat  yurgizadi.  Odatda  sanoatning  ishlab 

chiqaruvchi  tarmokdari  xizmat  ko`rsatuvchi  soha  tarmoqlariga  qaraganda  katta 

ko`lam  samarasiga  ega  bo`ladi,  chunki  firmalar  eng  samarali  faoliyat  yuritishi 

uchun ishlab chiqarishdagi asbob-uskunalarga yirik miqdorda kapital qo`yish kerak 

bo`ladi. 

Xizmat  ko`rsatuvchi  soha  tarmoqlari  sermehnat  bo`lganlari  uchun  odatda 

ham  katga  hajmdagi,  ham  kichik  hajmdagi  sarflarning  samarali  bo`lishini 

ta’minlaydilar. 

Ko`pchilik  ishlarda  (kitoblarda)  «ishlab  chiqarish  ko`lami  o`sishi  bilan 

bog’liq  bo`lgan  tejash»  tushunchasini  «ko`lam  samarasining  o`sib  borish» 

150 

 

tushunchasiga sinonim sifatida foydalaniladi. Biroq, birinchi tushunchani qo`llash 

mumkin,  qachonki,  firmaning  faoliyat  qo`lami  o`sib  borsa  va  unga  etarli  vaqt 

(aytaylik bir yoki ikki yil) berilsa, toki u kiritiladigan omillarni almashtirish yo`li 

bilan  ishlab  chiqarishni  arzonlashtira  olsin.  Ko`lam  samarasi  ishlab  chiqarishni 

kengaytirish  bilan  bir  xil  bo`lishi  mumkin,  qachonki  kiritilayotgan  omillar 

mutanosib ravishda o`zgarmasdan qolsalar. Shunday qilib, firma barcha omillarni 

ikki martadan kamroq oshirib mahsulot ishlab chiqarishni ikki marta ko`laytirishi 

mumkin. Bu bilan, ko`lam samarasining oshib borishiga erishish mumkin. 

Ishlab chiqarish ko`lamini o`stirish orqali erishilgan tejam tarkibiga demak, 

alohida  holat  sifatida  oshib  borayotgan  ko`lam  samaradorligi  kiradi.  Biroq, 

umumiyroq  shaklda  ko`lam  samaradorligi  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi 

o`zgarishi  bilan  barcha  kiritilgan  omillarning  o`zaro  nisbati  o`zgarishiga  yo`l 

beradi. Ishlab chiqarish funktsiyasi foydalanilgan ishlab chiqarish omillarining har 

bir  muayyan  nisbati  mavjud  bo`lganda  firma  ishlab  chiqarishi  mumkin  bo`lgan 

mahsulot hajmini ifodalaydi. 

  

Izokvanta  egri  chiziq  bo`lib,  ma’lum  hajmda  mahsulot  ishlab  chiqarish 

imkonini  beruvchi  ishlab  chiqarish  omillarining  ma’lum  nisbatda  o`zaro 

bog’likdigini  ko`rsatadi.  Firmaning  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  gurli  darajada 

ishlab  chiqarish  hajmi  bilan  bog’liq  bo`lgan  bir  guruh  izokvantlar  bilan  berilishi 

mumkin. 

  

Qisqa  muddatli  davrda  hech  bo`lmaganda  bitta  ishlab  chiqarish  omili 

o`zgarmay  (doimiy)  qoladi,  uzoq  muddatli  davrda  esa  barcha  ishlab  chiqarish 

omillari o`zgaradi. 

O`zgarib turuvchi bir  omil  vositasida  (mehnat bilan)  amalga  oshgan  ishlab 

chiqarishni  mehnatning  o`rtacha  mahsuloti  (o`rtacha  ishchining  mehnati 

unumdorligini  aks  ettiruvchi)  va  mehnatning  chegarali  mahsuloti  (bu  ishlab 

chiqarish  jarayoniga  qo`shilgan  oxirgi  ishchining  mehnat  unumdorligini  aks 

ettiruvchi) tushunchalaridan foydalangan holda ifodalash mumkin. 

 Bir  yoki  undan  ko`p  ishlab  chiqarish  omillari  doimiy  bo`lganda  o`zgarib 

turuvchi omil (odatda mehnat sarflari) chegarali mahsulotga ega bo`lishi zarur, bu 

esa o`zgarib turuvchi omildan foydalanish o`zgarib borgan sari qisqaradi. Kamayib 

boruvchi  qaytim  qonuni  ishlab  chiqarish  jarayonida  chegarasi  mahsulotning 

kamayib borishini bildiruvchi umumiy tendentsiyani aks ettiradi. 

  

Izokvantlar  hamma  vaqt  pastga  og’gan  bo`ladi,  chunki  barcha  ishlab 

chiqarish  omillarining  chegarali  mahsulotlari  musbatdir.  Har  bir  izokvantning 

shakli  uning  har  bir  nuktasida  texnik  o`rnini  bosishning  chegarali  me’yori 

vositasida 

ko`rsatilishi 

mumkin. 

Mehnatni 

kapital 

bilan 

texnologik 

almashtirishning  chegarali  me’yori  (MRTS)  shunday  mikdorki,  qo`shimcha 

mehnat birligi foydalanilgan vaktda unga teng mikdorda kapital sarflari kamayishi 

mumkin, mahsulot ishlab chiqarish esa o`zgarmasdan qolaveradi. MRTS firmaning 

151 

 

bir  ishlab  chiqarish  omilini  boshqalari  bilan  almashtirish  imkoniyatlarini 

ko`rsatadi. 

  

Mamlakat  aholisining  turmush  darajasi  shu  mamlakatdagi  mehnat 

unumdorligi  darajasi  bilan  chambarchas  bog’liq.  Rivojlangan  mamlakatlarda 

mehnat  unumdorligi  o`sishi  sur’atlarining  pasayishi,  qisman,  kapital  qo`yishlarni 

etarli ravishda o`smaganligi bilan izoxdanadi. 

  

Har  bir  ishlab  chiqarish  funktsiyasi  uchun  ishlab  chiqarish  jarayonida  bir 

ishlab  chiqarish  omilini  boshqasi  bilan  almashtirish  imkoniyati  turlicha:  bu 

omillarni  almashtirish  imkoniyati  nihoyatda  mukammal  bo`lgan  funktsiyadan 

tortib,  to  ishlab  chiqarish  omillaridan  foydalanish  nisbatlari  o`zgarmaydigan 

funktsiyagacha  (omillardan  foydalanish  tarkiban  o`zgarmagan  holda  ishlab 

chiqarish funktsiyasi) boradi. 

  

Uzoq  muddaatli  taxdilda  biz  e’tiborni  firma  faoliyatining  zarur  bo`lgan 

ko`lamini yoki miqyosini tanlab olishga qaratdik. Ko`lamning o`zgarmas samarasi 

shuni bildiradiki barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning ikki baravar 

o`sishi  mahsulot  ishlab  chiqarishning  ikki  marta  ko`payishiga  olib  keladi. 

Ko`lamning musbat samarasi mahsulot ishlab chiqarishning ikki martadan ko`proq 

o`sganligini anglatadi, ko`lamning kamayib boruvchi samarasi esa mahsulot ishlab 

chiqarishni ikki baravardan kamroq o`sganini anglatadi.