Biznes va tadbirkorlik

Loyiha  deganda,  ma’lum  maqsadga  erishish  uchun  qilinadigan  resuslar 

investitsiyasi tushuniladi. 

Investitsiya - daromad olish uchun qo`yiladigan kapital mablag`. 

Investitsiyalash  -  bu  kapitalni  yaratish  yoki  kapital  zahirasini  to`ldirish 

jarayonidir.  Investitsiyalash deganda, yalpi va sof investitsiyalash tushuniladi. 

Yalpi investitsiyalash - kapital zahirasining umumiy o`sishidir. 

Qoplash - asosiy kapitalning ishdan chiqqan qismini almashtirish. 

Sof  investitsiya  -  yalpi  investitsiyadan  qoplash  uchun  sarflanadigan 

mablag`ni ajratgandan keyingi qolgan qismi. 

Sof investitsiya = Yalpi investitsiya - Qoplash. 

Agar  yalpi  investitsiya  qoplashdan  yuqori  bo`lsa,  sof  investitsiya  musbat 

bo`ladi  (bu  holda  kapital  ko`payadi  va  ishlab  chiqarish  kengayadi).  Agar  yalpi 

investitsiya  qoplashdan  kichik  bo`lsa,  sof  investitsiya  manfiy  bo`ladi  (mavjud 

kapital  kamayib  boradi).  Va  nihoyat,  yalpi  kapital  qoplashga  teng  bo`lsa,  kapital 

hajmi o`zgarmaydi (bu holda kapital oddiy takror ishlab chiqarilmaydi). 

Qisqa  muddatli  loyihalarni  (qisqa  muddatli  investitsiyalarni)  tahlil  qilganda 

kapitalning  ichki  o`zini  oqlash  koeffitsienti 

 dan  va  ssuda  foizi 

 dan 

foydalaniladi.  Qisqa  muddatli  oraliqdagi  investitsiyalarning  (bir  yillik  oraliqdagi) 

chekli  sof  oqlashi  ularning  chekli  ichki  oqlash  koeffitsientidan  ssuda  stavkasi 

foizini ayirish orqali aniqlanadi: 

 

bu erda 

 - chekli sof qoplash; 

 - chekli ichki qoplash; 

r

i

 r

r

i



 ,

 r

r

263 

 

 - ssuda stavkasi foizi. 

Agar 

 bo`lsa, investitsiyadan olinadigan foyda maksimal bo`ladi. 

Faraz qilaylik, firma mandarin sotish bilan shug`ullanadi, deylik. Firma sotish 

quvvati  turli  bo`lgan  do`konlarni  qurmoqchi.  Do`konlarni  qurish  uchun 

sarflanadigan  kapital  mablag`lar,  sotish  uchun  sarflanadigan  harajatlar  quyidagi 

jadvalda keltirilgan (1-jadval). Ssuda foizi stavkasi 10 foiz bo`lsin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-jadval. 

Bir yillik investitsiya qaytimlari 

Do`kon-

larning 

sotish 

quvvati 

(bir 

kunlik), 

kg 

Umumiy 

investitsi-

ya (kapital 

mablag` 

sarfi), 

so`m 

Chekli 

inves-

titsiya, 

so`m 

Kapitalga 

to`lanadi-

gan 

chekli 

foiz, so`m 

Chekli 

sotish 

harajatlari, 

so`m 

Chekli 

umumiy 

xarajat-

lar, so`m 

(MC) 

Investi-

tsiyadan 

olinadigan 

daromad, 

so`m 

(MR) 

Chekli 

foyda, 

so`m 

1000 

100000  100000  10000 

5000 

115000  120000 

5000 

2000 

200000  100000  10000 

7500 

117500  120000 

2500 

3000 

300000  100000  10000 

10000 

120000  120000 

0 

4000 

400000  100000  10000 

12500 

122500  120000 

-2500 

5000 

500000  100000  10000 

15000 

125000  120000 

-5000 

 

Bir  kunda  1000  kg  mandarin  sotadigan  do`kon  qurish  uchun  100000  so`m 

sarflanadi, 2000 kg uchun esa 200000 so`m sarflanadi va hokazo. Sotish masshtabi 

1000  kgga  oshganda  umumiy  sarflanadigan  capital  hajmi  100000  so`mga 

o`zgaradi. Foiz stavkasi 10 foiz bo`lgani uchun chekli investitsiya 100000 so`mga, 

to`lanadigan  mablag`  10000  so`mga  teng.  Har  bir  100000  so`mlik  chekli 

investitsiyadan  olinadigan  chekli  daromad  bir  xil  bo`lib,  u  120000  so`mga  teng. 

Sotish quvvati 1000 kg bo`lganda, chekli umumiy harajat (chekli investitsiya plyus 

kapitalga to`lanadigan chekli foiz plyus chekli sotish harajati) 115000 so`m bo`ladi 

va chekli foyda 120000-115000 = 5000 so`mni tashkil etadi. Sotish quvvati 2000 

kg  bo`lgan  do`kon  uchun  ushbu  ko`rsatkichlar  mos  ravishda  117500  va  2500 

so`mga  teng  bo`ladi.  Agar  chekli  harajat 

 chekli  daromad 

 ga  teng  bo`lsa 

,  kapitaldan  olinadigan  foyda  maksimal  bo`ladi.  Do`konlarning  bir 

kunlik  sotish  quvvati  3000  kg  bo`lganda  foyda  maksimal  bo`ladi,  ya’ni 

5000+2500=7500 so`m. Ushbu holat quyidagi 1-rasmda ifodalangan. 

Ishlab chiqarish masshtabi oshishi bilan birga chekli harajat ham oshib boradi, 

shuning  uchun  ham 

 chizig`i  musbat  yotiqlikka  ega.  Chekli  daromad  120000 

i

r

i



M C

M R





M C

M R



M C

264 

 

ga  teng  bo`lganligi  uchun 

 chizig`i  120000  nuqtadan  o`tib  abtsissa  o`qiga 

parallel  bo`ladi. 

 chizig`i  bilan

 chizig`ining  kesishgan  nuqtasi  maksimal 

foydani  ta’minlaydigan  optimal  sotish  quvvati  3000  kg  ga  teng  ekanligini 

aniqlaydi. 

 

 

 

 

 

 

21-rasm. Qisqa muddatli oraliqdagi investitsiya. 

Endi  chekli  qoplash  normasi  koeffitsienti   ni  va  ssuda  foiz  stavkasi   bilan 

taqqoslaymiz (2-jadval). 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-jadval. 

Bir yillik qo`yilgan investitsiyaning chekli oqlash normasi. 

Sotish 

quvvati,  

kg 

 - chekli 

oqlash normasi, 

% 

Ssuda 

foizi stavkasi  , 

% 

Investitsiyani chekli 

sof oqlash normasi 

, 

% 

1000 

15,0 

10,0 

5,0 

2000 

12,5 

10,0 

2,5 

3000 

10,0 

10,0 

0,0 

4000 

7,5 

10,0 

-2,5 

5000 

5,0 

10,0 

-5,0 

 

Sotish  masshtabi  oshishi  bilan  o`zini  oqlash  normasi  15  foizdan  5  foizga 

tushadi. 

 bo`lganda,  investitsiyadan  olinadigan  daromad  maksimallashadi, 

ya’ni sotish hajmi 3000 kilogrammga etadi. Ushbu vaziyat 2-rasmda keltirilgan. 

 

 

M R

M C

M R

r

i

r 

                                                                                     

r

i





 r

i

r



Chekli foiz to`lovi + chekli foyda 

Chekli investitsiya 

100% 

* 

 

MR, MC 

MC 

MR 

MR=120000 

Sotish 

quvvati 

Q 

3000 

265 

 

 

 

 

 

 

 

22-rasm. Chekli oqlash normasi va ssuda foizi stavkasi dinamikasi. 

Ssuda  foizi  stavkasi  o`zgarmas  bo`lib  10%  ga  teng  bo`lgani  uchun,  uning 

chizig`i  abtsissa  o`qiga  parallel  joylashadi.  Chekli  oqlash  normasi  do`konlarning 

sotish  quvvatiga  qarab  o`zgaradi,  ya’ni   sotish  masshtabi  oshishi  bilan  pasayib 

boradi. 

Chekli  oqlash  normasi  chizig`i  investitsiyaga  bo`lgan  talab  chizig`ini 

ifodalaydi.  Talab  chizig`idan  ko`rish  mumkinki,  foiz  stavkasi  qancha  yuqori 

bo`lsa, kapitalga bo`lgan talab shuncha kam va aksincha, foiz stavkasi qancha past 

bo`lsa,  kapital  mablag`ga  bo`lgan  talab  shuncha  yuqori  bo`ladi.  Foydani 

maksimallashtiradigan  sotish  hajmi 

 bo`lganda  3000  kilogrammga  teng 

bo`ladi. 

Uzoq  muddatli  oraliqdagi  investitsiya.  Asosiy  kapitalga  qo`yilgan 

investitsiyalar  asosan  uzoq  muddatli  bo`ladi.  Asosiy  kapitalning  xizmat  qilish, 

ya’ni undan foydalanish muddati mavjud bo`lib, u chegaralangan bo`ladi. Asosiy 

kapital xizmat ko`rsatish muddati davomida firma uchun daromad keltiradi. 

Uzoq  muddatli  oraliqdagi  kapital  qo`yilmadan  olinadigan  foydani  hisoblash 

uchun  asosiy  kapitalning  xizmat  ko`rsatish  muddatini  va  undan  foydalanish 

davomida har yilda olinadigan daromadni bilish kerak bo`ladi. 

Faraz  qilaylik,   -  investitsiyani  chekli  qiymati, 

-xizmat  ko`rsatish 

yilida asosiy kapitaldan olinadigan chekli (qo`shimcha) daromad. U holda birinchi 

yil  uchun 

 kapitalning  chekli  oqlash  normasini 

 quyidagi  formula  orqali 

hisoblash mumkin: 

 

Demak,  bugungi  bir  so`mlik  kapitalning  qiymati  yilning  oxiriga  kelib 

 

so`mga teng bo`ladi, agar u bir yil davomida   so`mlik foyda keltirsa. 

Agar chekli kapital qiymati 1000 so`m va chekli kapitalning bir yildan keyin 

umumiy  foydaga  qo`shadigan  chekli  hissasi  1300  so`m  bo`lsa,  chekli  olash 

normasi quyidagiga teng.  

(1) formuladan foydalanib yozamiz: 

r

i

r



I

R

j

j

  -  





j  1

 

r





I

r

R







1

1

1

.

( )

1  r

r

i, r 

Kapitalning chekli qoplash 

normasi chizig`i 

15 

i=10% 

10 

5 

Sotish 

quvvati 

Q 

5000 

4000 

3000 

2000 

1000 

266 

 

 

Bugungi  bir  so`mlik  kapital  qiymati  yil  oxirida 

 so`mga  teng 

bo`ladi. 

Agar  ssuda  foizi  stavkasi 

 bo`lsa,  sof  oqlash  normasi 

 bo`ladi. 

Agarda 

 so`m va 

 berilgan bo`lsa,   ni topish mumkin bo`ladi. 

 

Ikkinchi yil uchun esa  

 

yoki 

 

 

Bir  yillik  investitsiyaning  qiymati  yilning  oxiriga  kelib  quyidagini  tashkil 

qiladi, (1) dan foydalanib quyidagini yozamiz: 

 

Ikkinchi yil uchun esa 

 

Ixtiyoriy   yil uchun kapitalning qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

 

Jamg`arma  va  vaqt  bo`yicha  chekli  tanlash  normasi.  Insonlar  joriy  va 

kelajakdagi  iste’molni  bir-biri  bilan  solishtirib,  jamarish  to`g`risida  qaror  qabul  

qiladilar. Odatda shaxs kelajakda ko`proq iste’mol qilish uchun bugungi kundagi 

bir so`mlik iste’molidan voz kechadi. Masalan, shaxsning bir yillik daromadi 100 

ming so`m bo`lsin. Agar u ushbu daromadini joriy yilda to`liq iste’mol qilsa, uning 

jamg`armasi  nolga  teng  bo`ladi.  Shaxs  ushbu  daromadidan  10  ming  so`mini 

jamg`aradi (10 ming so`mlik joriy iste’moldan voz kechadi), agar u kelajakda 10 

ming so`mdan ko`proq iste’mol qilish  imkoniyatiga ega bo`lsa, masalan 15 ming 

so`mlik.  U  holda  uning  vaqt  bo`yicha  chekli  tanlash  normasi 

 quyidagicha 

aniqlanadi: 

r

R

I

I













1

1 3 0 0

1 0 0 0

1 0 0 0

1 0 0 %

3 0 % .





1 1

0 3

1 3







,

,

i  1 0 %



 



 r

r

i











3 0

1 0

2 0 %

I  1 0 0 0

r  3 0 %

R

1





1 0 0 0

1

0 3

1 3 0 0







,

.





R

r

R

1

2

1

2







,

( )



 



I

r

r

R











1

1

2

,





I

r

R







1

3

2

2

( )





I

R

r





1

1

4

.

( )





I

R

r





2

2

1

5

.

( )

t













I

R

r

R

r

R

r

t

t









 



1

2

2

1

1

1

...

.

M R T P

267 

 

 

 - vaqt bo`yicha chekli tanlash normasi, bu shaxsning umumiy tushum 

darajasi  o`zgarmagan  sharoitda  bir  birlik  joriy  iste’moldan  voz  kechish  hisobiga 

bo`ladigan  kelajakdagi  qo`shimcha  iste’mol  qiymati  bo`lib,  u  shu  voz  kechilgan 

birlik iste’molni qoplash uchun etarlidir. 

Vaqt  bo`yicha  tanlash  investitsiya  qo`yishga  jamg`arma  orqali  ta’sir  qiladi. 

Lekin, joriy iste’mol hisobidan jamg`armani xohlagancha oshirish mumkin emas. 

Nega  deganda,  umumiy  daromad  cheklangan.  Jamg`arma  umumiy  daromaddan 

iste’molni ayrilganiga teng. 

 

bu erda   - jamg`arma;   - umumiy daromad;   - iste’mol. 

Ma’lumki  foiz  stavkasi 

 qancha  yuqori  bo`lsa,  jamg`arishga  moyillik 

shuncha yuqori bo`ladi va aksincha. 

Qiymatni  diskontirlash.  Bir yildan keyin beriladigan bir so`mning bugungi 

qiymati  qancha  bo`ladi?  Bu  savolga  javob  -  foiz  stavkasiga  bog`liqdir.  Faraz 

qilaylik,  foiz  stavkasi   bo`lsin.  U  holda  biz  bir  so`mni  jamg`aradigan  bo`lsak, 

uning  qiymati  bir  yildan  keyin 

 so`mga  teng  bo`ladi  (agar  foiz  stavkasi 

 bo`lsa, bugungi bir so`m bir yildan keyin 1,5 so`mga teng bo`ladi). Demak, 

aytishimiz  mumkinki,  bir  yildan  keyin  olinadigan  bir  so`mning  bugungi  qiymati 

 

so`mga teng, ya’ni u bir so`mdan kichik bo`ladi. Xuddi shunday ikki yildan 

keyin  to`lanadigan  bir  so`mning  bugungi  qiymati 

 ga  teng  bo`ladi.  Nima 

uchun  deganda,  bir  so`m   foiz  stavkasi  bo`yicha  investitsiyaga  qo`yilsa,  ikki 

yildan keyin u 

 so`mga teng bo`ladi. 

Umumlashtirib  aytadigan  bo`lsak,  joriy  diskontirlashtirilgan  qiymat 

 

(PresentDiscountValue),  ya’ni  boshlang`ich  yilga  keltirilgan qiymat  -  bu  ma’lum 

muddat o`tgandan keyin to`lanadigan bir so`mning bugungi qiymati (narxi). 

Agar muddat bir yilga teng bo`lsa, 

 ga teng. 

Agar muddat   yilga teng bo`lsa, 

 ga teng bo`ladi. 

Quyidagi  jadvalda  (3-jadval)  bir  so`mning  har  xil  foiz  stavkalaridagi 

keltirilgan qiymatlari ko`rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-jadval. 

M R T P

C

C











1

0

1 5

1 0

1 5

, .

M R T P

S

I

C





,

S

I

C

 

i

i





1 1



 i

i  5 0 %





1

1

  c ó ì

+ i





1

1

2

  c ó ì

+ i

i



 







1

1

1

2











i

i

i

P D V





P D V

i





1

1

n





P D V

i

n





1

1

268 

 

1 so`mning diskontirlangan (keltirilgan) qiymati. 

Foiz 

Yillar 

stavkasi 

1 

5 

10 

20 

0,01 

0,990 

0,951 

0,905 

0,820 

0,05 

0,952 

0,784 

0,614 

0,377 

0,10 

0,909 

0,621 

0,386 

0,149 

0,15 

0,870 

0,497 

0,247 

0,061 

0,20 

0,833 

0,402 

0,162 

0,026 

 

Jadvaldan ko`rish mumkinki, foiz stavkasi qancha yuqori bo`lsa, bir so`mning 

joriy  diskontirlangan  (boshlang`ich  yilga  keltirilgan)  qiymati  shuncha  kichik 

bo`ladi. Masalan, foiz stavkasi 5% bo`lganda, 10 yildan keyin oladigan so`mning 

bugungi  qiymati  61,4  tsentga  teng  bo`ladi,  10  foizlik  stavkada  esa  ushbu 

ko`rsatkich 38,6 tsentga va 20% bo`lganda 16,2 tsentga teng bo`ladi. 

Vaqt  bo`yicha  diskontirlangan  (boshlang`ich  vaqtga  keltirilgan)  daromadni 

qaraymiz.  Faraz  qilaylik,  bizda  ikki  xil  daromad  bor.  Birinchisini  "A"  deb 

belgilasak, ikkinchi daromadni "V" deylik. "A" daromad 400 so`mga teng bo`lib, 

uning 200 so`mi hozir to`lanadi, qolgan 200 so`mi bir yildan keyin to`lanadi. "V" 

daromad  440  so`m  bo`lib,  uning  40  so`mi  bugun  to`lanadi,  200  so`mi  bir  yildan 

keyin, qolgan 200 so`mi ikki yildan keyin to`lanadi. Ushbu ikki variantdan qaysi 

biri  foydaliroq  hisoblanadi?  Javob:  foiz  stavkasiga  bog`liq.  Ushbu  daromadlarni 

boshlang`ich vaqtga keltirilgan qiymatini hisoblaymiz. 

 

 

P D V A

i







2 0 0

2 0 0

1

;

269 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-jadval. 

Diskontirlangan daromadlar turi. 

Daromadlar 

Yillar bo`yicha keltirilgan daromad 

turi 

joriy yil 

1-yil 

2-yil 

A 

200 

200 

0 

V 

40 

200 

200 

 

Quyidagi jadvalda daromadlarning ikkala turi bo`yicha foizlar stavkasi 5, 10, 

15, 20% bo`lgandagi keltirilgan qiymatlari ko`rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-jadval. 

Daromad 

Foiz stavkalarida diskontirlangan daromad, (so`mda)  

turi 

 

 

 

 

A 

390,5 

381,8 

373,9 

366,7 

V 

411,9 

387,1 

365,1 

345,6 

 

Jadvaldagi  ma’lumotlardan  ko`rish  mumkinki,  daromadlarni  tanlash  foiz 

stavkalariga  bog`liq.  Agar  foiz  stavkasi 10%  ga  teng va undan kichik  bo`lganda, 

shaxs  "A"  daromad  turiga  qaraganda  "V"  daromad  turini  tanlashi  yaxshiroq 

bo`lardi.  Foiz  stavkasi  15%  va  undan  yuqori  bo`lganda,  "A"  daromad  turi  "V" 

daromad turiga nisbatan yaxshiroq bo`lar edi. 

Bu erda asosiy sabab, "A" daromad qiymati "V" daromadga qaraganda kam 

bo`lsa ham, u tezroq to`lanadi. 

16.3.Investitsiyani hisoblashdagi diskontirlangan qiymat. 

 

P D V B

i

i











4 0

2 0 0

1

2 0 0

1

2

(

)

(

)

.

i  0 0 5

,

i  0 1 0

,

i  0 1 5

,

i  0 2 0

,

270 

 

Investitsiya  qo`yishdan  maqsad,  kelajakda  olinadigan  daromadlarni  va 

qilinadigan  harajatlarni  solishtirish  orqali  loyihaning  qiymatini  baholash  mumkin 

bo`ladi.  Investitsiyani  baholashda  sof  keltirilgan  qiymat  mezoni 

 ishlatiladi. 

Bu  mezonga  ko`ra,  agar  olinadigan  daromad  investitsiyaga  sarflanadigan 

harajatdan yuqori bo`lsa, investitsiya amalga oshiriladi. 

Faraz  qilaylik,  investitsiya  hajmi  boshlang`ich  ishlab  chiqarish  yili  uchun 

 ga  teng; 

 -  kutiladigan  -yildagi 

 daromadlar  va 

harajatlar. U holda sof keltirilgan qiymat quyidagiga teng: 

 

bu erda  - diskont normasi (harajatlarni bir vaqtga keltirish normasi). Diskont 

normasi   foiz  stavkasi  yoki  boshqa  bir  stavka  bo`lishi  mumkin.   -  loyihani 

faoliyat ko`rsatish muddati. 

Ba’zi hollarda diskont normasini asosiy kapitalga qo`yilgan alternativ harajat 

sifatida qarash mumkin. 

Agar 

 bo`lsa,  investitsiya  o`zini  oqlaydi,  ya’ni  keltirilgan  foyda 

qo`yilgan investitsiya qiymatidan katta. Agar 

 bo`lganda investitsiya o`zini 

oqlamaydi. 

Loyihaning  ishlash muddati cheksiz bo`lganda 

, sof keltirilgan qiymat 

quyidagicha hisoblanadi: