Biznes va tadbirkorlik
havf bo`lishi mumkinu, ammo mol go`tiga bo`lgan ehtiyoj sigirlar saqlab
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so`z va iboralar
- 1-MAVZU. Mikroiqtisodiyot Faniga Kirish
- Yechish
|
havf bo`lishi mumkinu, ammo mol go`tiga bo`lgan ehtiyoj sigirlar saqlab qolinishaga kafolat manbai? Sababi shundaki, fillar aksariyat hollarda umumiy resurs hisoblanishadi, sigirlar bo`lsa xususiy mulk ob’ektidir. Fillar qarovsiz holatda erkin ko`chib yurishadi. Har qanday brakoner o`zi topishi mumkin bo`lgan fillardan imkon qadar ko`prog`ini o`ldirishga intiladi. Brakonerlar juda ko`p va ular fillarni saqlanib qolishi va tarqalishidan deyarli
28 N. Gregory Mankiw Principles of Microeconomics, 7e, ch 11 307
hech qanday manfaat ko`rishmaydi. Bundan farqli o`laroq chorva mollari xususiy mulk bo`lgan fermalarda saqlanadi. Ferma egalari chorva sonini imkon qadar ko`payishidan manfaatdor, sababi ular daromad manbaidir. Dunyo davlatlari hukumatlari fillar saqlab qolishni ikki xil usul bilan amalga oshirishga urinib ko`rishishdi. Keniya, Tanzaniya va Uganda kabi davlatlarda fillarni o`ldirish va ularni suyagini sotishni noqonuniy faoliyat deb belgilab qo`yishdi. Biroq bu qonunlarni amalga oshirish qiyin kechdi va muammo aktual ko`rinishda saqlanib qoldi. Botsvana, Malavi, Namibiya va Zimbabve kabi davlatlar esa fillar xususiy mulk sifatida kishilarga taqsimlab berishdi va faqatgina mulk egalarigagina ularni o`ldirishga ruxsat berishdi. Yer egalarida endilikda fillarni saqlab qolishga rag`bat paydo bo`ldi va fillar soni ko`paya boshladi. Xususiy mulk va uning ortidagi daromad olish maqsadi sabab Afrika fillari yaqin oradi xuddi sigirlar kabi qirilib ketish muammosidan xalos bo`lishadi. Tayanch so`z va iboralar: Eksklyuzivlik iste’molda cheklanganlik xususiy mahsulotlar ommaviy resurslar umumiy resurslar ”tekinxo`rlar” harajatlar va daromadlar tahlili umummilliy resurslar fojeasi.
308
Kishilarning cheksiz ehtiyojlarida resurslarning cheklanganlik muammosini har qanday hal etilishi tanlash holatini, ya’ni insonlarning turli ehtiyojlarini qondiruvchi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun bir resursni ishlatish mumkin emasligini ko’zda tutadi. Bunda inson har doim ham «barchasi yoki hech nima» xilidagi qarorni qabul qilmaydi. Ko’pincha inson bir iqtisodiy ne’matning ma’lum miqdorini olish uchun boshqasining ma’lum miqdoridan voz kechadi. Bunday tanlov murosali deb ataladi. Murosali tanlov asosida muqobil qiymat tamoyili yotadi. Muqobil qiymat – bu voz kechilgan boshqa iqtisodiy ne’mat qimmati bilan o’lchanadigan iqtisodiy ne’mat qimmatidir. Shuni esda saqlash lozimki, inson ehtiyojlarining birini qondiruvchi iqtisodiy ne’matlarni tanlash, boshqa ehtiyojni qondiruvchi iqtisodiy ne’matlardan voz kechishga olib keladi. Tikuvchi uy sharoitida kasanachilik asosida paypoq va qo’lqop ishlab chiqaradi. Agar tikuvchi bir soat vaqtini paypoq tikishga sarflasa 10 ta paypoq yoki qo’lqop tikishga sarflasa 5 ta qo’lqop tikishi mumkin. Tikuvchi bir kunda 8 soat mehnat qilishi ma’lum bo’lsa, tikuvchining bir kunlik ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig’ini grafikda aks ettiring va ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig’i formulasini aniqlang. 1- masala O’zbekistonlik tadbirkor Moskvaga sayohat qilgani bormoqchi. Moskvaga samolyot va poezd reyslari har kuni mavjud. Moskvagacha bo’lgan masofani samolyot 4 soatda, poezd esa 6 kunda bosib o’tadi.Agar tadbirkor samolyotda borishni ma’qul ko’rsa parvoz vakti uning ish vaqtiga to’gri kelganligi bois, bir ish kunidan mahrum bo’ladi. Poyezdda boradigan bo’lsa, tadbirkorning ish kuni dushanbadan jumagacha ekanligini inobatga olsak, u har bir ish kuni uchun 80 ming so’m pul mablag’ini olishdan mahrum bo’ladi. Agar, samolyot chiptasi 900 ming so’m, poyezd chiptasi esa 500 ming so’m bo’lsa, tadbirkor uchun maqbul variantni aniqlang. Yechimi: Tadbirkor Moskvaga samolyotda borishni ixtiyor etsa kamida 900 ming so’m pul mablagi sarflaydi. Agar u poyezdni tanlasa 4 kunlik safari davomida ko’pi bilan 4 kun ishlashini inobatga olsak, Poyezdda ketish unga ko’pi bilan 500+4x80=820 ming so’mga aylanadi. Tadbirkor uchun maqbul variant poyezdda ketish.
Javob: Poyezdda ketish. 2 - masala Tikuvchi uy sharoitida kasanachilik asosida paypoq va qo’lqop ishlab chiqaradi. Agar tikuvchi bir soat vaqtini paypoq tikishga sarflasa 10 ta paypoq yoki qo’lqop tikishga sarflasa 5 ta qo’lqop tikishi mumkin. Tikuvchi bir kunda 8 soat mehnat qilishi ma’lum bo’lsa, tikuvchining bir kunlik ishlab chiqarish
309
imkoniyatlari chizig’ini grafikda aks ettiring va ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig’i formulasini aniqlang. Yechimi: Mahsulot ishlab chiqarish variantlarini aniqlaymiz: Tikuvchi 8 soat davomida paypoq tikish bilan mashg’ul bo’lsa u holda 80 ta paypoq tika oladi, lekin qo’lqop tika olmaydi. Agar u 8 soatning bir soatini qo’lqop tikishga sarflasa 70 ta paypoq va 5 ta qo’lqop tikadi. Tikuvchining bir kunlik ishlab chiqarish variantlari quyidagi jadvalda keltirilgan: Ishlab chiqarish variantlari 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Paypoq 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Qo’lqop 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Tikuvchi bir soat paypoq tikishdan voz kechsa u 10 ta paypoqdan voz kechgan bo’ladi, lekin u qo’shimcha 5 ta qo’lqop tikadi. Demak, 10 ta paypoqning alternativ qiymati 5 ta qo’lqopga teng. Tikuvchining ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig’i formulasini aniqlaymiz. Tikuvchi bir kunda L soat ishlaydi deylik. Shundan Lq soatni qo’lqop tikishga, Lp soatni paypoq tikishga sarflaydi.
Demak, Lq+ Lp=8 (1). Tikuvchining paypoq va qo’lqop ishlab chikarish funktsiyalarini yozamiz: P=10x Lp Q=5xLq(2) Bu yerda: P – paypoqlar soni (donada); Q – qo’lqoplar soni (donada) (2)-chi formulalardan Lp va Lq larni aniqlaymiz
(3) ni (1 )ga qo’yamiz: —Ya +—K = 80 yoki 5 10 P = 8 0 -2 xQ (4) 5 10 15 20 25 30 35 40 80
70 60
50 40
30 20
10 0
310
(4) - funksiya orqali tikuvchining ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig’ini va 8 soatlik ish kunida paypoq va qo’lqop ishlab chiqarishning barcha kombinatsiyalarini aniqlash mumkin. 3-масала Fermerda ball boniteti har-xil bulgan uchta ekin maydoni bor. U bu maydonlarga bugdoy yoki paxta ekishi mumkin. 1-maydondan 160 t kartoshka yoki 50 t bugdoy, 2-maydondan 300 t kartoshka yoki 100 t bugdoy, 3-maydondan esa 140 t kartoshka yoki 60 t bugdoy olishi mumkin. Fermerning hosil imkoniyati chizigini grafikda tasvirlang. 29 .
1 - maydondan 160 t kartoshka yoki 50 t bug’doy 2 - maydondan 300 t kartoshka yoki 100 t bug’doy 3 - maydondan 140 t kartoshka yoki 60 t bug’doy
Zahro opasi va singlisi bilan kichik korxona ochdi. Zahro 1 yilda 400 qizlar yoki 450 erkaklar ko’ylagi tika oladi. Opasi esa 350 qizlar yoki 400 erkaklar ko’ylagi tika oladi. Singlisi esa 300 qizlar va 350 erkaklar ko’ylagi tika oladi. Oilaviy kichik korxonaning ishlab chiqazish imkoniyatlarini hisoblang va grafikda tasvirlang Berilishi: Zahro: ayollar 400ta, erkaklar 450 Opasi: ayollar 350ta, erkaklar 400 Singlisi: ayollar 300ta, erkaklar 350
5-masala Oila 1 kunda 20dona savat yoki 10 litr vino ishlab chiqaradi. 1 oyda 24 kun ishlaydi deylik. Oila 1 oy ichida savat ishlab chiqarishga α e ish kuni va vino ishlab chiqarishga α v ish kuni sarflaydi deylik. U holda oilada savat(S) va vino(V) ishlab chiqarish funktsiyalari mos ravishda quyidagi ko’rinshda: C=20*α
e B=10*α
v
29 N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 8 bet А 1050
1200 Е Ishlab chiqarish egri chizig’i Bug’doy 210 160
60
0 160 460 600 Kartoshka Bug’doy
311
Bir oila 1 oyda savat va vino ishlab chiqarish imkoniyatlari quyidagi kombinatsiyalardan iborat bo’ladi. Ya’ni: C=20*α
e
α e + α
v =24
S savat miqdori V vino miqdori α e
v aniqlaymiz α e
α v =B/10 Endi bu munosabatlarni resurslar teng qiymati C/20+B/10=24 yoki C=480-2*B Ushbu tenglama orqali oilaning 24 ish kunida savat va vino ishlab chiqarish mumkin bo’lgan barcha kombinatsiyalarni aniqlash mumkin. Bu to’plamlar grafikda keltirilgan
Savat ishlab chiqarish bilan vino ishlab chiqarishni almashtirish koeffitsienti, ya’ni savat ishlab chiqarishni vino ishlab chiqarishga chekli transformatsiya koeffitsieti: ChTK=-ΔC/ΔB=-2 ΔC/ΔB=C(B) Chekli transformatsiya koeffitsieti oila 1 tovrdan qo’shimcha 1 birlik ishlab chiqarish bilan 2 tovardan qancha hajmda voz kechish kerakligini bildiradi. Demak, oila 10l vino ishlab chiqarishga sarflaydigan har ish kunini savat to’qishga sarflasa, u 20 dona ortiqcha savat ishlab chiqargan bo’ladi.
Uch ishchi resurslarni iqtisod qilish maqsadida o’zlarining ratsionalizatorlik takliflarini kiritdilar. Birinchi ishchining ratsionizatorlik taklifi 35%, 2- ishchiniki 50%, 3- ishchiniki esa 15% resurslarni iqtisod qilishga olib keladi. Uchala ratsionizatorlik taklifi birgalikda qancha resurslarni tejashga olib keladi? Berilishi: 1-ishchi–35% 2-ishchi–50% Сават
(дона ) В* В 0
N Вино (литр)
С А
312
3-ishchi–15% Yechish: 35+50+15=100%; 100%÷3=33.3%. Demak, o’rtacha33.3 %
2-MAVZU IQTISODIYOTNING O`NTA TAMOYILI 30
Muammolar va tatbiqlar 1.
Quyidagilar asosida ba’zi tanlovlarni tasvirlang: a.
Oila mashina sotib olishga qaror qildi b.
Kongres a’zosi milliy parkka qancha xarajat qilishga qaror qilyapti c.
Kompaniya prezidenti yangi fabrika ochishga qaror qilyapti d.
Professor darsga tayyorgarlik k’rish uchun vaqt qanchaligini haqida qaror qilyapti
1 e.
Kollejning yaqindagi bitiruvchisi aspiranturaga borish kerakmi yoki yo’q deb o’ylayapti 2. Siz ta’til olish to’g’risida qaror qabul qilishga urinayapsiz. Ta’til narxlarining ko’p qismi(bilet uchun xarajatlar, mehmonxona va ish haqi) dollarda o’lchanadi, ammo ta’tilning faqat psixologik foydasi bor. Bu foydani narxga qanday taqqoslay olasiz? 3.
Siz shanba kunini qo’shimcha ishingizda o’tkazishni rejalashtirayotgan edingiz, ammo do’stlaringiz sizdan chang’i uchishga borishni so’rashdi. Chang’i uchishga borishning haqiqiy narxi qanday? Endi siz kutubxonada dars qilib kiningizni o’tkazishni rejalashtirgan edingiz. Bu holatda chang’i uchishga borishning narxi qanday bo’ladi? Tushuntirib bering. 4.
Siz basketbolda pul tikib, 100$ yutib oldingiz. Sizda pulni hozir sarflash yoki 5% to’laydigan bank hisob raqamiga bir yilga qo’yishingiz o’rtasida tanlov paydo bo’ldi. 100$ni hozir sarflashning alternative bahosi qanday bo’ladi? 5.
Siz boshqaradigan kompaniya yangi mahsulotni rivojlantirish uchun 5 mln dollar investitsiya qildi, ammo rivojlantirish biroz tugallanmagan. Yaqinda bo’lib o’tgan majlisda, sizning sotuvchilar guruhingiz raqobatdosh mahsulotlarning namoyishi sizning yangi mahsulotingizning kutilayotgan sotuvini 3 mln dollarga tushirganini bildirishdi. Agar rivojlantirishni yakunlash va mahsulotni ishlab chiqarish 1 mln dollarga tushsa, siz yo’lingizda davom etib, shunday qilasizmi? Rivojlantirishni tugallash uchun maksimum qancha sarflashingiz mumkin? 6.
Sehrli damlama kompaniyasining 3 ta boshqaruvchisi ishlab chiqarishda kutilayotgan o’sishni muhokama qilishmoqda. Qaror qabul qilish uchun har biri tahminlari aytishmoqda: Garri: Biz kompaniyamiz samaradorligini – damlama gallon har ishchiga – o’sishini yoki kamayishini tekshirishimiz kerak. Ron: Biz o’rtacha narxni- har bir ishchi nisbatan narx- o’sishi yoki kamayishini tekshirishimiz kerak.
30
kitobining I bobi asosida tayyorlangan.
313
Germiona: Biz qo’shimcha damlamalar sotuvidan olingan qo’shimcha daromad qo’shimcha narxlardan ko’ra kattaroq yoki kichikroq bo’lishini tekshirishimiz kerak.
Sizningcha, kim haq? Nimaga? 7.
Ijtimoiy himoya tizimi 65 yoshdan oshgan odamlarni daromad bilan ta’minlaydi. Agar ijtimoiy himoyani qabul qiluvchi shaxs ishlashga va ba’zi daromadini jamg’arishga qaror qilsa, uning mazkur tizimdan oladigan foydasi kamaytirib boriladi a. Ijtimoiy himoyaning ta’minlashi odamlar ishlayotganda jamg’arish istagiga qanday ta’sir ko’rsatadi? b.
Yuqori jamg’arma bilan bog’liq bo’lgan foydadagi kamayish 65 yoshdan oshgan odamlarning ishlashga bo’lgan xohishiga qanday ta’sir etadi? 8. Davlatning kambag’allikka qarshi yaqindagi qonuniga asosan, ta’minlangan ijtimoiy yordam oluvchilarni 2 yil ta’minlash orqali cheklov qo’ydi. a.
Bu o’zgarishlar ishlashga bo’lgan xohishga qanday ta’sir etadi? b.
Qanday qilib bu o’zgarish tenglik va samaradorlik o’rtasidagi mutanosiblikni ko’rsatishi mumkin? 9. Sizning xonadoshingiz sizdan ko’ra yaxshiroq oshpaz, ammo siz xonadoshingizdan ko’ra ancha tez tozalaysiz. Agar xonadoshingiz barcha oshpazlik ishlarini, siz esa hamma tozalash ishlarini qilsangiz, sizlarning bunday ish taqsimlashingiz har ishni bo’lishdan ko’ra ko’proq yoki kamroq vaqtni talab etadimi? Ikki davlatning ixtisoslashuvi va savdosi ularni qanchalik yaxshilanishini namoyish etadigan misollar keltiring. 10. Tasavvur qilamiz, AQSh o’zining iqtisodiyoti uchun markaziy rejalashtirishni qo’llamoqchi, va siz bosh rejalashtiruvchi bo’ldingiz. Keying yil uchun qilishingiz kerak bo’lgan million ishlar orasida qancha disk ishlab chiqarish, qaysi artistlarning ovozini yozish, kimlar bu diskni sotib olishadi degan qarorlar bor. Bu qarorlari qabul qilish uchun siz kompakt disk sanoati haqida nimalarni bilishingiz zarur? Amerikadagi har bir dam haqida qanday ma’lumotlar bilishingiz kerak? Siz o’z ishingizni qanday bajara olaman deb o’ylaysiz? 11. Quyidagilarning qaysi biri orqali davlat faoliyatida rag’batlantiriladi: samaradorlikmi yoki tenglik? Samaradorlik holatida, bozorning qaysi turlari murakkabligini muhokama qiling. a.
Tv tarmoqlari narxini tartibga solmoq b.
Ba’zi kambag’al odamlarni ovqat sotib olish uchun vaucherlar bilan ta’minlash c. Jamoat joylarida chekishni taqiqlash d. Standart Oil (hamma neft zaxiralarining 90% iga egalik qiladi) ni bir nechta kichik kompaniyalarga bo’lish e.
Yuqori daromadli insonlarga yuqori soliq foizlarini solmoq f.
Ichgan holatda haydashga ruxsat bermaydigan qonun institutlari 12. quyidagilarni samaradorlik va tenglik nuqtai nazaridan muhokama qiling: a. “ Jamiyatda har bir kishi iloji boricha eng yaxshi sog’liq muhofazasi bilan kafolatlanishi mumkin.” 314
b. “ Ishchilar ishdan bo’shatilganda, yangi ish topgunlaricha ishsizlik nafaqasi bilan ta’minlanishlari kerak” 13. Sizning yashash standartlaringiz ota-onangiz yoki buva-buvilaringizning shu yoshda bo’lgan hayot tarzlaridan qanday farq qiladi? Bu farqlar qanday kelib chiqdi? 14. Faraz qilamiz, amerikaliklar o’zlarining daromadlarini ko’proq saqlashga qaror qildilar. Agar banklar bu qo’shimcha jamg’armalarni yangi zavodlar qurilishiga oid biznesga jalb etishsa, samaradorlikning tezroq o’sishiga bu qanday ta’sir etishi mumkin? Sizningcha , yuqori samaradorlikdan kim foyda ko’radi? 15. Revolyutsion urush davrida, Amerika koloniyalari urush xarajatlarini qoplay oladigan yetarlicha soliq stavkalarini joriy eta olmadilar. Bu farqlarni yopib yuborish maqsadida koloniyalar qo’shimcha pul chiqarishga qaror qildilar. Bu kabi pulni chiqarish inflyatsiya solig’i deyiladi. Siznngcha , pul ko’p chiqarilganda kimlar soliqqa tortiladi? Nima uchun? 16. Tasavvur qiling, siz inflyatsiya darajasini kamaytirishni qaror qilishga urinayotgan mansabdor shaxssiz. Aqlli qaror qabul qilishiz uchun inflyatsiya, ishsizlik va ular o’rtasidagi tanlov haqida nimalari bilishingiz kerak bo’ladi?
31
N.Gregory Mankiw. Principles of Microeconomics. (Fifth edition). USA 2008. P 87-88
315
DVDlar va telivideniya tomoshalari DVDlar va kinoteatr chiptalari telivideniya tomoshalari va kinoteatr chiptalari
Siyosiy kuchlarning susaygani narkotik moddalarning ko’chada sotilishiga olib keldi Ta’lim tizimining yomonlashuvi narkotik moddaga berilib ketishga sabab bo’ldi.
316
muvozanatli narx qaysi yo’nalishda o‘zgaradi? 12. Hodisa quyidagicha bo’lsin: Olimlar apelsinni iste’mol qilish qand kasalligi havfi tufayli tushishini aytishmoqda, shu bilan birga fermerlar apelsin daraxtini foydaliroq qilish maqsadida yangi changlatish turidan foydalanishmoqda. Muvozanatli narx va apelsin hajmiga nimalar ta’sir etishini tushuntiring va tasvirlang. 13. Biskvit va pishloqli krem odatda birga iste’mol qilinadi, ular to’ldiruvchi mahsulotlar. a. Bizning kuzatishimiz bo’yicha pishloqli kremning muvozanatli narx va biskvitning muvozanatli narxi o’sgan. Bunga nimani sabab qilib ko’rsatishimiz mumkin: un narxining tushganliginimi yoki sut narxining tushganliginimi? Javobingizni tushuntiring va izohlang. b. Aytaylik, pishloqli krem muvozanatli narxi o’sdi, lekin biskvitning muvozanatli narxi tushdi. Bunga nimani sabab qilib ko’rsatishimiz mumkin: un narxining oshganliginimi yoki sut narxining oshganliginimi? Javobingizni tushuntiring va izohlang. 14. Aytaylik, sizning jamoaingizda basketbol chiptasi bozor kuchlari orqali tartibga solinadi. Talab va taklif jadvali quyidagicha berilgan: Narx Talab miqdori Taklif hajmi 4$ 10 000 chipta 8 000 chipta 8 8 000 8 000 chipta 12 6 000 8 000 chipta 16 4 000 8 000 chipta 20 2 000 8 000 chipta a. Talab va taklif egri chiziqlarini chizing. Taklif egri chizig’i uchun nima noodatiy? Bu nima uchun to’g’ri bo’lishi mumkin? b. Chipta uchun muvozanatli narx va miqdor qanday? c. Sizning kollejingiz keyingi yilda umumiy a’zolar sonini 5 000 talabaga oshirishni rejalashtirdi. Qo’shimcha talabalarga quyidagicha talab jadvali berilgan: Narx Talab miqdori 4$ 4 000 chipta 8 3 000 12 2 000 16 1 000 20 0 Hozir oldingi va keying talab jadvalini yangi talab jadvalini hisoblash uchun qo’shing. Yangi muvozanatli narx va miqdor qanday bo’ladi? 15. Bozorni o’rganish natijasida shokolad bozori uchun quyidagi ma’lumotlar to’plandi: talab jadvalini quyidagi tenglik orqali tuzish mumkin:
317
– talab miqdori va P – narx. Taklif jadvalini quyidagi tenglik orqali tuzish mumkin:
muvozanatli narx va muvozanatli miqdorni aniqlang. Yüklə 14,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|