Biznesda buxgalteriya hisobini tashkil etish, predmeti va metodi

 “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning 11-moddasi “Buxgalteriya 
hisobi va hisobotini tashkil etish”ga muvofiq: 
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni buxgalteriya hisobi 
sub’yektining rahbari amalga oshiradi.
Buxgalteriya hisobi sub’yektining rahbari quyidagi huquqlarga ega: 

buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi 
xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan 
foydalanish; 

buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik 
tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini 
yuritish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma 
asosida yuklash; 

buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish. 
Buxgalteriya hisobi sub’yektining rahbari: 

hisob siyosati, ichki hisob va hisobot tizimi ishlab chiqilishini; 

ichki nazorat tartibini; 

buxgalteriya hisobi to‘liq va ishonchli yuritilishini; 

hisob hujjatlarining but saqlanishini; 

moliyaviy hisobotning tayyorlanishini; 

soliq hisobotining va boshqa moliyaviy hujjatlarning tayyorlanishini; 

hisob-kitoblar o‘z vaqtida amalga oshirilishini; 

Qonun 12-moddasi talablariga rioya etilishini ta’minlashi shart. 
12-modda. Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari. Bosh buxgalter yoki 
buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa 
mansabdor shaxs buxgalteriya hisobi xizmatining rahbaridir. 

---

Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari bevosita buxgalteriya hisobi 
sub’yektining rahbariga bo‘ysunadi. 
Buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining xo‘jalik operasiyalarini hujjatlar asosida 
rasmiylashtirish va ularni buxgalteriya hisobi xizmatiga taqdim etish bo‘yicha 
talablari buxgalteriya hisobi sub’yektining barcha xodimlari uchun majburiydir. 
Buxgalteriya hisobi sub’yektining rahbari va buxgalteriya hisobi xizmatining 
rahbari o‘rtasida ayrim xo‘jalik operasiyalarini amalga oshirishga doir 
kelishmovchiliklar yuzaga kelgan taqdirda, ular bo‘yicha hujjatlar operasiyalar 
amalga oshirilishining oqibatlari uchun shaxsan javobgar bo‘lgan buxgalteriya hisobi 
sub’yekti rahbarining yozma farmoyishi bilan ijroga qabul qilinishi mumkin.
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi lozim bo‘lgan buxgalteriya hisobi 
sub’yektining (banklar va boshqa kredit tashkilotlari bundan mustasno) buxgalteriya 
hisobi xizmati rahbari quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
oliy ma’lumotga ega bo‘lish; 
oliy iqtisodiy ma’lumotga ega bo‘lgan taqdirda, oxirgi besh kalendar yildan 
kamida uch yili, noiqtisodiy oliy ma’lumotga ega bo‘lgan taqdirda esa, oxirgi o‘n 
kalendar yildan kamida yetti yili buxgalteriya hisobini yuritish yoki moliyaviy 
hisobotni tuzish yoxud auditorlik faoliyati bilan bog‘liq ish stajiga ega bo‘lish. 
Majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi lozim bo‘lgan buxgalteriya hisobi 
sub’yektining rahbari buxgalteriya hisobi xizmati rahbarining har yili malaka 
oshirishdan o‘tishini ta’minlashi shart.
Ushbu modda beshinchi va oltinchi qismlarining talablari majburiy auditorlik 
tekshiruvidan o‘tishi lozim bo‘lgan buxgalteriya hisobi sub’yektining rahbari 
buxgalteriya 
hisobini 
yuritishni 
shartnoma 
asosida 
zimmasiga 
yuklagan 
ixtisoslashtirilgan tashkilot xodimiga nisbatan ham tatbiq etiladi. 
Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan 
deb topilgan, shuningdek qasddan sodir etilgan jinoyat uchun sudlanganlik holati 
tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxs buxgalteriya hisobi 
xizmatining rahbari bo‘lishi mumkin emas. 
Banklar va boshqa kredit tashkilotlarining buxgalteriya hisobi xizmati 
rahbarlariga qo‘yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
tomonidan belgilanadi. 
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunning13-moddasi “Imzo huquqi” deb 
nomlanib, unda
Pul, tovar-moddiy boyliklarni va boshqa boyliklarni qabul qilish hamda berish 
uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan hujjatlar, kredit va hisob-kitob majburiyatlari, 
shuningdek moliyaviy va boshqa hisobotlar buxgalteriya hisobi sub’yektining rahbari 
tomonidan yoki u belgilaydigan shaxslar tomonidan imzolanadi. 
Buxgalteriya hisobi sub’yektining rahbari imzolash huquqiga ega bo‘lgan 
shaxslarning ikkita ro‘yxatini tasdiqlaydi. Birinchi ro‘yxatga buxgalteriya hisobi 
sub’yektida rahbarlik vazifalarini amalga oshiruvchi shaxslar, ikkinchisiga esa, 
buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxslar 
kiradi. Agar buxgalteriya hisobi sub’yekti rahbari buxgalteriya hisobi va moliyaviy 
boshqarish vazifalarini o‘z zimmasiga olgan bo‘lsa, u holda har ikkala ro‘yxatda ham 
o‘zini ko‘rsatadi. 

---

Ushbu moddaning ikkinchi qismida ko‘rsatilgan shaxslarning imzosi mavjud 
bo‘lmagan hujjatlar haqiqiy emas deb hisoblanadi, deyilgan. 
Buxgalteriya hisobini oqilona tashkil etishni ta’minlashda rejalashtirish tizimi 
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, alohida ish turlari bo‘yicha rejalarni ishlab chiqish va 
bajarishni o‘z ichiga oladi.
Hujjatlashtirish rejasida xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish bo‘yicha 
dastlabki hujjatlar blankalariga bo‘lgan ehtiyoj hisob-kitobi tuziladi. Bunda xo‘jalik 
yurituvchisub’yekt dastlabki hujjatlarning namunaviy shakllaridan foydalanishi 
yokio‘zi mustaqil ishlab chiqqan hujjat shakllarini qo‘llashi mumkin.
Dastlabki hujjatlar blankalariga bo‘lgan ehtiyoj aniqlanganidan so‘ng ularni 
sotib olishga yoki bosmaxonada chop etishga buyurtma beriladi. Dastlabki hujjatlar 
blankalari bilan markazlashtirilgan holda ta’minlashda ularni olish uchun yuqori 
tashkilot tomonidan buyurtma beriladi.
Dastlabki hujjatlarning namunaviy shakllari ham, korxonada ishlab chiqilgan 
shakllari ham O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» gi 
qonunida ko‘zda tutilgan talablarga rioya qilgan holda tuziladi.
Dastlabki hujjatlarni tashkil etishning asosi korxona rahbari tomonidan 
tasdiqlangan hujjatlar aylanishi grafigi hisoblanadi.
Inventarizatsiya 
o‘tkazish 
rejasida 
rejadagi 
va 
rejadan 
tashqari 
inventarizatsiyalarni o‘tkazish tartibi,shakllari va muddatlari ko‘rsatiladi. 
Inventarizatsiya rejasi aktivlar va majburiyatlarni tekshirish korxonaning normal 
ishlashiga ta’sir ko‘rsatmaydigan qilib tuziladi. Rejadan tashqari inventarizatsiya 
o‘tkazish muddatlari moddiy javobgar shaxslarga bildirilmasligi lozim.
Hisobot taqdim etish rejasida quyidagilar ko‘rsatiladi: hisobot shakllari, u yoki 
bu hisobot tuzilishi lozim bo‘lgan hisobot davri, hisobotlarni topshirish muddatlari, 
korxona, tashkilot va muassasa nomi va manzili hamda hisobotni qabul qiluvchi 
mansabdor shaxs familiyasi va ismi-sharifi, hisobotlarni taqdim etish usuli (elektron, 
pochta va b.) va hisobotlarni tuzish uchun mas’ul shaxslarning familiyasi va ismi-
sharifi, ular bajaradigan ishlar aniq ko‘rsatilgan holda. Hisobot rejasi qoidaga ko‘ra, 
ikki qismdan iborat.
Birinchi qismda tashqi foydalanuvchilarga taqdim etiladigan, ikkinchi qismda 
korxonaning alohida bo‘linmalaridan olinadigan hisobotlar bo‘yicha zarur 
ma’lumotlar keltiriladi.
Buxgalteriya hisobini texnik rasmiylashtirish rejasida mazkur korxonada 
qo‘llaniladigan hisob shaklining batafsil tavsifi keltirilib, korxonada qanday elektron 
hisoblash mashinalari, qurilmalar va boshqa texnik vositalardan foydalanilishi 
ko‘rsatiladi. Buxgaletriya hisobining shaklini tanlashda mazkur masalaga oid 
yo‘riqnomalar va ko‘rsatmalardan foydalanish, korxona faoliyatining muayyan shart-
sharoitlarini hisobga olish, buxgalteriya hisobi amaldagi shakllarining afzalliklari va 
kamchiliklarini o‘rganish tavsiya etiladi.
Buxgalteriya hisobini texnik jihozlash rejasida hisobni kompyuterlashtirish 
masalasiga alohida o‘rin ajratish lozim. Elektron hisoblash mashinalaridan 
foydalanish bilan birga, turli hisoblash jadvallari va mexanik o‘lchagich vositalari 
(o‘lchagich idish, tarozi va h.k.)dan ham foydalanish zarur. 

---

Buxgalteriya xodimlarining mehnatini tashkil etish rejasida buxgalteriya 
apparatining tuzilishi va shtat jadvali aniqlanib, har bir xodimga lavozim 
yo‘riqnomasi ishlabchiqiladi, ularning malakasini oshirish bo‘yicha tadbirlar 
belgilanadi, hisob ishlarining grafiklari tuziladi.
Buxgalteriya apparatining tuzilmasini va uning alohida bo‘linmalar bilan aloqa 
qilish shakllarini aniqlashda buxgalteriya hisobini markazlashtirilgan yoki 
markazlashtirilmagan shaklda tashkil etish to‘g‘risidagi masalanihal etish zarur.
Markazlashtirilgan buxgalteriya hisobida korxonaning hisob apparati markaziy 
buxgalteriyada jamlanadi va undaalohida bo‘linmalar (bo‘lim, omborxona va h.k.)dan 
kelib tushuvchi dastlabki va yig‘ma hujjatlarga asosan sintetik va analitik hisob bitta 
joyda amalga oshiriladi.
Korxona bo‘linmalarida esa faqat xo‘jalik operatsiyalari dastlabki hujjatlar bilan 
rasmiylashtiriladi.
Markazlashtirilmagan buxgalteriya hisobida hisob apparati korxonaning alohida 
bo‘linmalariga tarqatilib, u yerda sintetik va analitik hisob amalga oshiriladi hamda 
bo‘linma, bo‘lim va boshqa tarkibiy bo‘linmalarning balans vahisobotlari tuziladi. Bu 
holda markaziy buxgalteriya tarkibiy bo‘linmalarning balans va hisobotlarini 
umumlashtirib, butun korxona bo‘yicha yig‘ma balans va hisobotlarni tuzadi hamda 
tarkibiy bo‘linmalarda buxgalteriya hisobi va hisobotning yuritilishi ustidan nazoratni 
amalga oshiradi.