Blackcurse

1. Davlat tomonidan berilgan maxsus huquq. Masalan mahalliy hokimiyatlarda aholiga transport xizmati ko’rsatish, pochta xizmati ko’rsatish, kommunal xizmati ko’rsatish va aloqa xizmati ko’rsatish bo’yicha monopol huquqlar berib, rasmiy to’siqlar yaratadi.

2. Patentlar va mualliflik huquqi, yangi texnologiya yaratganlar uchun patent va mualliflik huquqi berilishi, ularga ushbu yangilikni sotishda, undan foydalanish uchun litsenziya berishda monopol huquq beriladi. Lekin bunday huquq ma’lum muddatgacha kuchga ega bo’ladi. AQSH da patent qonuniga ko’ra ixtirochi o’z ixtirosiga 17 yil egalik qiladi.

3. Biror bir ishlab chiqarish resursi taklifiga egalik qilish. Masalan, Amerikaning «De Birs» kompaniyasi jahonda sotiladigan, qayta ishlanmagan olmosning 85 foizini nazorat qilgani uchun, olmos bozorida monopol hokimiyatga ega. YUqoridagilardan tashqari insonning noyob qobiliyati va bilimi ham manopoliyani vujudga keltiradi.

Ishlab chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi ham tarmoqqa kirish uchun to’siq bo’lishi mumkin. Masalan, avtomobil zavodi ma’lum miqdorda avtomobil ishlab chiqarishga erishgandagina, uning umumiy xarajatlari minimal bo’ladi.

Monopol hokimiyat. Firma monopol hokimiyatga ega bo’ladi, qachonki u o’zining sotadigan tovari narxiga ta’sir qilaolsa, ya’ni o’zgartiraolsa. Monopol hokimiyat darajasi ushbu tovar o’rnini bosuvchi tovarning mavjudligi va tovarning bozordagi ulushi bilan belgilanadi. Monopol hokimiyatga ega bo’lish uchun firmaning sof monopolist bo’lishi shart emas. Firma mahsulotiga bo’lgan talab chizig’i raqobatlashgan bozordagiday garizontal bo’lmasdan, pastga yotiq bo’lishi kifoyadir. Agar talab chizig’i pastga yotiq bo’lsa, firma taklif hajmini oshirib yoki kamaytirib, mahsulot narxini o’zgartirishi mumkin.

Umumun olganda monopolist narxni nazorat qilishidan yutuqqa ega bo’ladi. Monopolistning taklifi raqobatlashgan bozor taklifiga ko’ra kam bo’ladi, tovar narxi esa, raqobatlashgan narxga nisbatan yuqori bo’ladi (monopol narx chekli xarajatdan yuqori).

Tovarlarni monopol narxda sotilishi jamiyat xarajatini ko’paytiradi, aholining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Nima uchun deganda, ushbu tovarni sotib oluvchilar ko’proq pul sarflaydi, shu tovarni sotib oluvchilar soni ham kamayadi. SHuning uchun ham monopoliyaga qarshi qonun, bozorlarni monopoliyaga aylantirishga yo’l qo’ymaydi.